Хаяса

Хаяса (арм.: Հայասա) ці Хаяса-Азі (арм.: Հայասա-Ազզի) — дзяржава, што згадваецца ў хецкіх клінапісных тэкстах у перыяд з XVI па XIII стст. да н.э. Большасць хетолагаў змяшчаюць Хаясу ў вярхоўі рэк Чарох і Еўфрат^[1], на тэрыторыі Армянскага нагор’я. Хаяса знаходзілася на тэрыторыі Заходняй Арменіі. На працягу гэтага перыяду Хаяса часам заключала з Хецкім царствам мір і выплачвала хетам даніну, часам уступала з ім у ваенныя канфлікты і наносіла хетам знішчальныя паражэнні. Сталіцай Хаясы быў горад Кумаха, які адпавядае пазнейшаму армянскаму Кемаху, што знаходзіўся ў вярхоўях ракі Еўфрат, каля сучаснага горада Эрзінджан^[1].

Гістарычная дзяржава
Хаяса
Месцазнаходжанне Хаясы
XVI стагоддзе да н. э. — XIII стагоддзе да н. э.
Сталіца	Кумаха
Форма кіравання	Манархія

У 1405 годзе да нашай эры, у гады кіравання цара Марыяс, хеты напалі на Хаясу і аднялі ў яе правінцыю Цопк, вайна працягнулася ўжо пры пераемніку Марыя Каранні. Каля 1397 года да н.э. хеты здабылі перамогу над Каране ў бітве ў Катхалаія (у Кападокіі). Развіваючы поспех, хеты зноў напалі на Цопк, але былі адбіты. У тым жа годзе адбылася бітва ў крэпасці Ані (Комах), у выніку якой хецкія войскі вымушаны былі адступіць. Вайна працягвалася да 1380 года да н.э. Войскі Каранні некалькі разоў нападалі на тэрыторыю Хецкага царства і спусташалі яе. У 1380 годзе да н.э. Каранні нават удалося захапіць сталіцу Хатусу і спаліць яе. Помста за доўгія гады вайны была поўнай, хоць сама вайна не скончылася. Каля 1375 года да н.э. хеты паспрабавалі высадзіцца на чарназёмным беразе Хаясы, але ў наступнай пасля таго бітве панеслі сур’ёзныя страты і былі адкінуты. У 1350-м годзе да н.э. Хецкае царства захапіла Цопк, але ў 1349-м годзе да н.э. Хуканне ўдалося адбіць гэту правінцыю. У 1345-м годзе да н.э. хеты зноў занялі Цопк, у выніку якога княства Тогарма і Мелід перайшлі да Хетаў, а Хуканне давялося прызнаць вяршэнства Хецкага царства. Зрэшты, гэта не перашкодзіла яму ў тым жа годзе напасці на Кападокію і гэтым вымусіць хетаў адступіць з тэрыторыі Мітані. У 1324-м годзе да н.э. хеты захапілі крэпасць Дукума і горад Ерзнка, але ў выніку бязлітаснага супраціўлення Анніяса зноў вымушаны былі згадзіцца на мір. У 1324, 1321, 1320, 1319 гадах хеты здзейснілі шэраг паходаў на тэрыторыю Хаясы, але не дабіліся сур’ёзнага поспеху. У тым жа 1319-м годзе да н.э. Хецкае царства спрабавала захапіць крэпасць Ура, але было адбіта. У адплату, армія Ананію захапіла Арыну з Амкувойі, спустошыўшы наваколле, адступіла. Ананія напаў на хетаў гэтак жа і ў 1318-м годзе да н.э., галоўным чынам ужо сіламі падуладнага яму княства Каска.

У 1317 годзе адбыўся чарговы напад хетаў, аднак пад той жа крэпасцю Ура хеты пацярпелі сур’ёзнае паражэнне. У наступным годзе хеты пацярпелі паражэнне ўжо пад Кануварай. К XIII стагоддзю да н.э., напэўна, Хаяса распалася, і яе тэрыторыя была захоплена хурытамі. У гэты перыяд тэрыторыя Хаясы магла адносіцца да хурыцкага царства Дайэані.

Зноскі

1. Իշխանյան Ռ.Ա. «Պատկերազարդ պատմություն Հայոց», Երևան 1989 (на армянскай), у перакладзе Ішханян Р. А. Ілюстраваная гісторыя Арменіі, Ерэван, 1989, стар. 54, дзе указана, што галоўным горадам Хаясы быў горад Кумаха, які адпавядае больш позняму армянскаму Кемаху, які знаходзіўся ў вярхоўях ракі Еўфрат каля сучаснага горада Эрзіджан.