Ібн Хальдун (араб. ابن خلدون) , Абдурахман Абу Зэйд ібн Мухамад; Валі ад-дзін Абд ар-Рахман ібн Мухамад; па мянушцы Хадрамі і Эшбілі, Севільскі; 27 мая 1332, Туніс — 17 сакавіка 1406, Каір; 732—808 гг. хіджры) — арабскі мусульманскі філосаф, гісторык, сацыяльны мысляр[3].
| Абдуррахман ібн Мухамад ібн Хальдун аль-Хадрамі | |
|---|---|
| араб. عبد الرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمي | |
.jpg) | |
| Дата нараджэння | 27 мая 1332[1] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 17 сакавіка 1406 (73 гады) |
| Месца смерці | |
| Род дзейнасці | антраполаг, гісторык, суддзя, аўтабіёграф, сацыёлаг, эканаміст, філосаф, палітык, пісьменнік, паэт |
| Навуковая сфера | эканоміка, сацыялогія, філасофія, антрапалогія і палітык |
| Альма-матар | |
| Вядомы як | Ібн Хальдун |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Біяграфія
Яго поўнае імя: Абу Зэйд Абдурахман ібн Мухамад ібн Хальдун аль-Хадрамі аль-Ашбілі. Нарадзіўся ў 1332 годзе ў Тунісе. Бацькі — выхадцы з Андалусіі. Вывучыўшы ў родным горадзе Тунісе Каран, хадысы, права, граматыку, паэтыку, служыў у султана Абу-Інана ў Фэсе. Прыдворныя інтрыгі прымусілі яго з’ехаць у Іспанію (1362); тут ён склаў трактат па логіцы і некалькі вершаў; па даручэнні гранадскага султана ён вёў перамовы пра мір з донам Педра Кастыльскім.
Пазней Ібн Хальдун быў пісьмаводам у валадароў туніскага эфескага. З 1382 г. ён жыў у Каіры, займаючы пасаду прафесара, а потым вярхоўнага кады (шарыяцкі суддзя) малікітаў. Сумленнасць дастаўляла яму шмат ворагаў, так што некалькі разоў яго ссоўвалі, але потым ізноў заклікалі на пасаду. Калі ў Сірыю (валодання егіпецкага султана) ўварваўся Тамерлан, Ібн-Хальдун, паводле слоў Ібн Арабшаха, суправаджаў туды свайго валадара, здолеў зачараваць Тамерлана сваім зваротам і быў адпушчаны ў Каір на тую ж пасаду вярхоўнага кады (1400).
Эканамічная тэорыя
Працы ібн Хальдуна па эканоміцы актуальныя і сёння[4]. У сваёй гістарычнай працы «Мукаддзіма» (Уводзіны ў гісторыю) Ібн Хальдун аналізаваў прычыны ўздыму і заняпаду краін і народаў. Ён рабіў акцэнт на змяншэнні дзяржаўных выдаткаў на наёмнае войска і быў супраць падаткаабкладання і тарыфаў, што перашкаджаюць гандлю і вытворчасці. Ібн Хальдун лічыў, што бюракратыя не ў стане эфектыўна кіраваць камерцыйнай дзейнасцю з-за слабой матывацыі і навучанасці. Ён лічыў, што ў тых краінах, дзе ў гандлі і вытворчасці бярэ ўдзел дзяржава, варта чакаць адноснае зніжэнне эканамічнага лішку і заняпад. Гэтыя і іншыя эканамічныя прынцыпы Ібн Хальдун лічыў патрэбнай умовай пабудовы цывілізаванага грамадства[4]. Ібн Хальдун адкрыў велізарную колькасць фундаментальных паняткаў эканомікі. Яшчэ да Адама Сміта ім адкрыта каштоўнасць і патрэба падзелу працы. Ён апярэдзіў Рыкарда ў адкрыцці працоўнай тэорыі кошты і да Джона Кейнса разгледзеў ролю дзяржавы ў стабілізацыі эканомікі[5].
- Эканоміка
Ібн Хальдун з’яўляецца першым эканамістам, які сістэматызаваў функцыі эканомікі, паказаў на важнасць тэхнічнай базы, спецыялізацыі вытворчасці і вонкавага гандлю для атрымання эканамічнага лішку. Ён прааналізаваў ролю дзяржавы і яго палітыку стабілізацыі як сродак забеспячэння прадукцыйнасці і занятасці насельніцтва. Яго цікавілі пытанні аптымальнага падаткаабкладання, скарачэння дзяржаўных службаў, палёгкі і сродку матэрыяльнага стымулявання. Арганізацыйная структура, эканамічныя чаканні, нарматыўна-праўная база, тэорыя кошту, эканоміка вытворчасці і іншыя пытанні ўвайшлі ў сферу яго навуковых інтарэсаў[4].
Ібн Хальдун стаў першым навукоўцам, які быў узброены ўяўленнем пра эканамічны лішак. Ён прапанаваў біялагічную тэорыю ўздыму і заняпаду нацый, а яго стройная агульная эканамічная тэорыя вызначала і яго падыход да гісторыі. Да Ібн Хальдуна не было навукоўца, які б стварыў гэтак паслядоўную тэорыю агульнай эканомікі, якая тлумачыць і якая прадказвае ўздым і заняпад цывілізацый, краін і імперый. Яго навука дазваляе прадказаць, наколькі жыццяздольным з’яўляецца тая ці іншая дзяржава, а таксама эмпірычна і тэарэтычна тлумачыць наступствы дзяржаўнай палітыкі ў вобласці вытворчасці і гандлю[6].
- Дзяржава
Па думцы Ібн Хальдуна роля дзяржавы складаецца ў ахове закона і парадку, спрыяльных гаспадарчай дзейнасці, а таксама — у абароне маёмасных праў, гандлёвых шляхоў, свету і стабільнасці. Асаблівую ролю ў паляпшэнні эканамічнай актыўнасці гуляе аптымальнае (мінімальнае) падаткаабкладанне, што не перашкаджае вытворчасці і гандлю. Празмернае абкладанне падаткам эканамічнага лішку, павелічэнне памераў бюракратычнага апарата і войска прыводзіць да паслаблення гандлю і вытворчасці, з прычыны чаго змяншаецца эканамічны лішак. Паводле слоў Ібн Хальдуна, «рост абсалютнай улады ў дзяржаве з’яўляецца прычынай заняпаду эканамічнага росквіту і, як вынік, дзяржавы і гарады». Змяншэнне сукупнага прыбытку дзяржавы патрабуе новых мер для падвышэння гэтага прыбытку, сярод якіх: падаткі ў натуральнай форме, акцызы, канфіскацыі, а таксама непасрэднае ўмяшанне дзяржавы ў эканамічную дзейнасць[6].
Ібн Хальдун лічыў, дзяржава павінна займацца арганізацыяй грамадскіх службаў для стварэння працоўных месцаў, будаваць дарогі і рабіць захады для заахвочання гандлю і вытворчасці. Умяшанне дзяржавы ў камерцыю прывядзе да разрастання бюракратычнай сістэмы і наёмнага войска, у выніку чаго прадпрымальнікі не змогуць нармальна займацца гандлем і атрымваць прыбытак ад сваіх прадпрыемстваў. Вынікам эканамічнага заняпаду можа быць вынік насельніцтва гарадоў і прамысловых цэнтраў у альтэрнатыўныя месцы жыцця, што прыводзіць да падання попыту на тавары і яшчэ больш пагаршае сітуацыю. Па Ібн Хальдуну, самая лепшая дзяржава — дзяржава з мінімальным бюракратычным апаратам, мінімальным войскам і мінімальным падаткаабкладаннем, якая займаецца забеспячэннем законнасці і парадку[7].
- Спецыялізацыя і эканамічны лішак
Ібн Хальдун лічыў, што падзел працы з’яўляецца важнай крыніцай эканамічнага лішку, а прадпрымальніцкая зацікаўленасць залежыць ад спрыяльнасці асяроддзя для спецыялізацыі[8]. Пра адасабленне розных выглядаў працоўнай дзейнасці і прынцып масавай вытворчасці Ібн Хальдун казаў наступнае:
«Кожны асобны выгляд рамяства мае патрэбу ў працаўніках, прытым, у дасведчаных працаўніках. Чым больш шматлікія і размаітыя этапы вытворчасці ў тым ці іншым рамястве, тым больш людзей у яго залучаны. Прытым кожная група працаўнікоў займаецца сваёй справай. Паступова ў рамястве ўсё больш выразна выяўляюцца розныя выгляды прац, людзі, якія імі займаюцца, набываюць усё большы досвед у тым, што робяць. Час і сталыя паўторы адных і тых жа дзеянняў спрыяюць стварэнню і ўкараненню рамёстваў»[8].
Ібн Хальдун лічыў важным навучанне на практыцы і падвышэнне прафесійнай кваліфікацыі. Ён даў кароткае эканамічнае абгрунтаванне падзелу працы і лічыў, што ў функцыі прадпрымальнікаў уваходзіць узгадненне і забеспячэнне ўзаемадзеяння фактараў вытворчасці ў адпаведнасці з рынкавымі сіламі. Па думцы Ібн Хальдуна падзел працы з’яўляецца крыніцай эканамічнага лішку, калі выкананы ўмове ўзаемадзеяння і ўзгодненасці фактараў вытворчасці. Ён таксама паказаў на тое, што «прыбытак, які здабывае чалавек, ёсць кошт, атрыманы ад яго працы»[9].
Ібн Хальдун лічыў, што прыбытак з’яўляецца першапрычынай камерцыйных распачынанняў, а працаўнікі і прадпрымальнікі імкнуцца атрымаць максімальную аддачу ад сваёй дзейнасці ў выглядзе прыбыткаў і заработнай платы. Для Ібн Хальдуна «камерцыя мае на ўвазе прыбытак за кошт узросту капіталу шляхам куплі тавараў па нізкай цане і іх продажы па высокай цане». Ён лічыў важнымі для ўзросту эканомікі ўзгодненасць, узаемадзеянне і скіраванасць фактараў вытворчасці на падвышэнне эканамічнага лішку[10].
- Попыт і прапанова
Яшчэ ў XIV стагоддзі Ібн Хальдун пастуляваў, што цана тавараў і паслуг вызначаецца попытам і прапановай. Калі тавар рэдкі і карыстаецца попытам, яго цана высокая, а калі тавару шмат і ён не карыстаецца попытам, то яго цана будзе нізкай. Прадпрымальнік у пагоне за прыбыткам будзе купляць тавар там, дзе ён танней і не з’яўляецца дэфіцытным, і будзе прадаваць там, дзе ён карыстаецца попытам, па больш высокай цане[10].
- Крэдытна-грашовая палітыка
Ібн Хальдун бараніў стабільную крэдытна-грашовую палітыку і быў супраць таго, каб улады гулялі на кошты валюты. Ён лічыў, што штучная інфляцыі прыводзіць да страты даверу да валюты з боку насельніцтва[10]. Адным з прыярытэтаў палітыкі дзяржавы павінна быць абарона пакупніцкай здольнасці грошай, для чаго трэба ствараць незалежныя крэдытна-фінансавыя ўстановы. Кажучы пра колькасць грошай, Ібн Хальдун сцвярджаў, што «колькасць грошай не мае значэння для дабрабыту краіны». Паводле яго думкі, манетарная палітыка павінна быць стабільнай, прадуманай і скіраванай на абарону пакупніцкай здольнасці грошай, а насельніцтва павінна быць абаронена ад зняцэньвання грошай[11].
- Фіксаванне цэн
Ібн Хальдун быў праціўнікам умяшання дзяржавы ў фармаванне цэн на тавары і паслугі[11]. Палітыка, у якой уладца скупляе тавары па самай нізкай цане, а потым прадае гэты ж тавар па выгаднай яму цане па думцы Ібн Хальдун, вабіць за сабой наступныя наступствы:
- «Фермеры і гандляры больш не здольныя самастойна займацца гандлем, якая дазваляла ім зарабляць і забяспечваць сябе».
- Стаўшы пастаяннай, падобная практыка «пазбывае іх кожнай ініцыятывы ў прадпрымальніцтве, што разбурае бюджэтна-падатковую структуру»[11].
- «З часам удзел кіраўніка ў гандлі можа прывесці да разбурэння культуры і цывілізацыі».
- Палітыка фіксаваных цэн «яшчэ больш небяспечная, шкодная і разбуральная для суб’ектаў прадпрымальніцтва, чым удзел дзяржавы ў камерцыі ці сельскай гаспадарцы, які хутка паварочваецца шкодай для прадпрымальнікаў, робіцца пагібельным для іх прыбыткаў і зніжае культурную актыўнасць»[12].
- Права ўласнасці
Ібн Хальдун лічыў, што права ўласнасці з’яўляецца закладам выжывання цывілізацыі, а абарона і забеспячэнне маёмасных маю рацыю павінны быць замацаваны заканадаўча. Па яго думцы, «калі знікае матыў набываць і атрымваць маёмасць, чалавек не распачынае ніякіх высілкаў для яго набыцця. Ступень і частасць парушэнняў права ўласнасці вызначае, наколькі слабеюць высілкі суб’екта, скіраваныя на набыццё маёмасці»[12]. Ібн Хальдун злучаў права ўласнасці са справядлівасцю, а замах на ўласнасць лічыў актам несправядлівасці. Ён лічыў, што пры адсутнасці справядлівасці «здзяйсняецца знішчэнне чалавечага роду», і, такім чынам, несправядлівасць павінна быць забаронена[13].
Працы
Ібн Хальдун уславіўся як гісторык. Яго складанне «Кніга павучальных прыкладаў па гісторыі арабаў, персаў і бербераў і іх сучаснікаў, якія мелі вялікую ўладу» («Кітаб аль-ібар ва дыван аль-мубтада ў аль-кхабар фі айям аль-араб у аль-аджам у аль-барбар у ман асарахум мін заўі ас-султан аль-акбар» араб. كتاب العبر وديوان المبتدأ والـخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر), ці «Вялікая гісторыя», складаецца з уводзін і трох частак:
- Уводзіны пра перавагу навукі гісторыі («Аль-мукаддзіма фі фадлі ыльм іт-тарыкх»; араб. المقدمة في فضل علم التاريخ).
- Пра прыроду грамадскага жыцця («Фі табіят аль-умран»; араб. الكتاب الأول في طبيعة العمران).
- Пра арабаў, іх пакаленні і дзяржавы са стварэння да нашых дзён («Фі акхбар аль-араб уа аджйаліхім уа дуаліхім мунзу бад іль-кхаліка іля хаз аль-ахд»; араб. الكتاب الثاني في أخبار العرب وأجيالهم ودولهم منذ بدء الخليقة الى هذا العهد).
- Пра бербераў («Аль-бербер»; араб. الكتاب الثالث البربر).
Ва ўсходазнаўчай літаратуры прынята зваць першую частку «Кітаб аль-Ібар» разам з аўтарскай прадмовай і «Уводзінамі пра перавагу навукі гісторыі» адной агульнай назвай — «Мукаддзіма», «Пралегамены», ці «Уводзіны»[14].
«Мукаддзіма» ўтварае самастойны трактат. Утрыманне яе:
- сэнс гісторыі, значэнне гістарычнай крытыкі і прыёмы яе, крыніцы гістарычных абмылаў;
- геаграфічны агляд зямнога шара, думкі пра фізічны і маральны ўплыў клімату і глебы на людзей;
- спосабы пазнання праўды; эвалюцыі формаў сямейнай, грамадскай і дзяржаўнага жыцця;
- развіццё эканамічнае і разумовае;
- раскладанне дзяржавы;
- значэнне працы ў дабрабыце дзяржавы;
- агляд розных галін рамёстваў і мастацтваў;
- класіфікацыя навук.
«Мукаддзіма», па справядлівасці, лічыцца выдатным творам. Выказаныя ў ёй ідэі з’яўляюцца адной з асноў сучаснай кліадынамікі.
Ібн Хальдунам таксама напісаны: аўтабіяграфія («Ат-таарыф бі Ібн Хальдун уа рыхляту-ху гарбан уа шаркан»; араб. التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا), праца па суфізму («Шыфа ус-саіль уа тахзіб уль-масаіль»; араб. شفاء السائل وتهذيب المسائل) і трактат, які ў бібліяграфічным спісе да перакладу «Мукаддзіма», выкананаму Францам Роўзенталем, названы трактатам па логіцы (англ.: Treatise on logic) — «Любаб уль-мухасаль фі усуль ід-дзін» (араб. لباب المحصل في أصول الدين).
Публікацыі прац і перакладаў
Вывучэнне навуковай творчасці Ібн Хальдуна было пачата ў першыя дзесяцігоддзі XIX стагоддзя французскімі ўсходазнаўцамі, адным з якіх быў Сільвестр дэ Сасі[15].
Мехмет Пірызадэ перавёў «Мукаддзіма» на турэцкую мову, перапрацаваўшы яе ў стылістычным дачыненні[заўв 1]. Эцьен Катрмер надрукаваў увесь арабскі тэкст «Мукаддзіма» ў «Notices et extraits» (tt. XVI—XVIII, Пара. 1858); поўны французскі пераклад «Мукаддзіма» ўжыццявіў дэ Слэн: «Prolegomenes» (Парыж, 1862); усходнія выданні — Каір (2-е, 1886) і Бейрут (1882). Другая частка што выдаецца была абатам Ары (па-араб. і італьян.). Трэцяя частка грунтоўна разабрана Рэно (Reinaud): «Memoire sur les populations de l’Afrique septentrionale, leur langage, leurs croyances et leur etat social» (у «Nouv. annales des Voyages», 1858, лют.); арабскае выданне «Hist. des Berberes» (Алжыр 1847 і 1851) і французскі пераклад (1852—1856, 4 тамы). Чацвёртая частка выдадзена ў выманнях Noel des Vergers: «Histoire de l’Afrique sous la dynastie Aghiabide et de la Sicile sous la domination musulmane» (Парыж 1841); пра крыжовыя паходы — выд. і пёр. Торнберга: «Narratio de expeditione Francorum» (Упсала 1841, у «Акадэм. Зах.»). Цалкам выдадзены важ тэкст «Вялікай гісторыі» Ібн-Хальдуна ў Булаку (Каір; 1867, 7 т.).
- «Autobiographie d’Ibn-Khaldoun», traduite par de Slane («Journale Asiatique», Paris, 1844).
- «Histoire des berberes et des dynasties musulmanes de l’Afrique septentrionale», traduite de l’arabe par de Slane, Algiers, 1852—1856, 4 volumes.
- «Les Prolegomenes», traduite par de Slane. Paris, 1934—38. 3 volumes. Reproduction of 1862—1868 edition.
- «Lubab al-Muhassal fi usul ad-din», edited by Luciano Rubio. Tetuan, 1952.
- «The Muqaddimah; An Introduction to History», translated from the Arabic by F. Rosenthal, New York, London, 1958. 3 volumes.
- «Введение (фрагменты)». Перевод С. М. Бациевой // Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. IX—XIV в. М., 1961, С. 559—628.
- Пролегомены к «Книге поучительных примеров и дивану сообщений о днях арабов, персов и берберов и их современников, обладавших властью великих размеров» // Мировая экономическая мысль: Сквозь призму веков: В 5 т. Т.1: От зари цивилизации до капитализма / Ред. Г. Г. Фетисов.; Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова, Благотвор. фонд «Благосостояние для всех». — М.: Мысль. — 2004. — 718 с. — (250 лет Московскому Государственному Университету им. М. В. Ломоносова.) — ISBN 5-244-01039-5.
- «Введение (ал-Мукаддима)». Составление, перевод с арабского и примечания А. В. Смирнова Архівавана 26 жніўня 2016. // Историко-философский ежегодник 2007. М., 2008. С. 187—217.
- Введение в историю (ал-Мукаддима). Фрагменты. Перевод с арабского, комментарии и примечания И. Л. Алексеева, А. В. Душак и А. Ш. Столыпинской // Pax Isamica, 1/2008, c.15-21.
Заўвагі
- Гэты пераклад і большасць прыведзеных далей выданняў прац Ібн Хальдуна паказаны ў бібліяграфіі да перакладу «Мукаддзіма», выкананага Францам Роўзенталем.
Крыніцы
Літаратура
Спасылкі
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
