«Ка́зка ка́зак» (руск.: Сказка сказок) — савецкі мультыплікацыйны фільм Юрыя Нарштэйна, зняты ў 1979 годзе[1]. У стужцы, пабудаванай як заблытаны лабірынт памяці, пераплецены мінулае і будучыня, фантазія і рэчаіснасць, дзіцячыя ўражанні і разважанні сталага чалавека. Па сваёй паэтыцы, а таксама выкарыстоўваемым тэхнічным прыёмам «Казка казак» блізкая да карцін Андрэя Арсеньевіча Таркоўскага, графікі Пабла Пікаса, японскага жывапісу. Фільм удастоены шматлікіх кінаўзнагарод.
Казка казак | |
|---|---|
| руск.: Сказка сказок | |
| Іншыя назвы | англ.: Tale of Tales |
| Тып мультфільма | маляваны, перакладкі |
| Жанр | фантазія[d] |
| Рэжысёры | |
| Аўтары сцэнарыя | |
| Мастак-пастаноўшчык | Франчэска Ярбусава |
| Ролі агучвалі | Аляксандр Калягін |
| Кампазітары | |
| Мультыплікатары | Юрый Нарштэйн |
| Студыя | Кінастудыя «Саюзмультфільм» |
| Краіна |
 СССР |
| Працягласць | 29 хв. 3 сек. |
| Прэм’ера | 5 студзеня 1979 года |
| IMDb | ID 0079986 |
Фільм уяўляе сабой чаргаванне карцін-успамінаў, якія пераносяць гледача ў розныя эпохі. Галоўны герой стужкі — шэранькі ваўчок з калыханкі, які назірае за светам з журбой і разуменнем. Сярод іншых персанажаў — паэт, які чакае натхнення над лістом паперы; прачка, мыючая бялізну ў начоўцы; рыбак, што спяшаецца дадому з уловам; хлопчык, які дзеліцца яблыкам з варонамі. Побач са светам цудаў, у якім зімой з дрэў марудна ападаюць буйныя саспелыя яблыкі, суседнічае рэальнае жыццё з плынню аўтамабіляў, што нясуцца па шумных магістралях.
Адной са скразных тэм фільма з’яўляецца ўспамін аб парах, танцуючых на пляцоўцы пад гукі перадваеннага танга «Утомлённое солнце». Кожны раз, калі старая плытка збіваецца з рытму, адна з пар распадаецца. Мужчыны, апранутыя ў шынялі, сыходзяць на фронт, а да іх спадарожніц, якія засталіся чакаць, прылятаюць «трыкутнікі». Тэкст лістоў лаканічны: «Ваш муж…», «Ваш сын…» Святочны салют, асвятляючы неба, абвяшчае пра перамогу. Ізноў гучыць танга, але большасць жанчын, якія рухаюцца ў такт музыцы, цяпер «абдымаюць пустату».
У канцы стужкі ваўчок крадзе ў паэта рукапіс і, у адпаведнасці з тэкстам калыханкі, цягне яго «ў лясок». Скрутак раптоўна ператвараецца ў немаўля, якога герой у паніцы паспешліва ўкладвае ў калыску. Напяваючы дзіцяці вечную песню «Баю-баюшки-баю», ваўчок адначасова нібы «адкрывае дзверы ў дзяцінства», у той свет, дзе ўзімку з дрэў падаюць яблыкі, лета асляпляе ззяннем, па небе плаваюць рыбы, а для дзяўчынкі скакалку трымае наіўны і прастадушны бык, які нагадвае герояў Пікаса.
| Роля ў стварэнні фільма | Выканаўца | |
|---|---|---|
| аўтары сцэнарыя | Людміла Петрушэўская, Юрый Нарштэйн | |
| рэжысёр і мастак-мультыплікатар | Юрый Нарштэйн | |
| мастак-пастаноўшчык | Франчэска Ярбусава | |
| аператар | Ігар Скідан-Босін | |
| акцёр агучкі («ваўчок») | Аляксандр Калягін | |
| кампазітар | Міхаіл Мееровіч | |
| гукааператар | Барыс Фільчыкаў | |
| мантажор | Надзея Трашчова | |
| рэдактар | Наталля Абрамава |
Паводле ўспамінаў Юрыя Нарштэйна, праца над стужкай пачалася ў той момант, калі ён, прыйшоўшы да празаіка Людмілы Петрушэўскай, пачаў расказваць ёй пра карціны-асацыяцыі, карціны-ўспаміны, якія ўжо саспявалі ў яго свядомасці, але яшчэ не склаліся «ў адзіную мастацкую сістэму». Петрушэўская, якая незадоўга да сустрэчы з рэжысёрам нарадзіла дзіця, успрыняла задуму Нарштэйна скрозь прызму свайго ўласнага досведу. Душэўны стан суаўтараў быў пры напісанні сцэнарыя важней, чым структураваныя ідэі, мяркуе рэжысёр. «Фільм рос нібы з нас саміх»[2]. У якасці назвы для карціны Нарштэйн узяў назву верша турэцкага паэта Назыма Хікмета. Гэты верш, паводле слоў самога Нарштэйна, ён палюбіў як толькі пачуў яго ў 1962 годзе і «з тых пор ён не гасне, настолькі ён цудоўны»[3]. Петрушэўскай здавалася, што карціна павінна называцца «Прыйдзе шэранькі ваўчок» і назва была зменена, аднак мастсавет, які прымаў сцэнарый, знайшоў у цытаце з калыханкі «нейкае злавеснае прадказанне»[4]. У выніку карціне была вернута першапачатковая назва — «Казка казак». Пазней стваральнік стужкі ўдакладняў, што інтанацыйна яму чулася іншае словазлучэнне — «Песня песень»[5].
Як апавядала Петрушэўская, Нарштэйн прыносіў ёй — для стварэння творчага настрою — томікі вершаў Лоркі, Нэруды, Хікмета, кнігі з графікай Пікаса. Усё гэта ў канчатковым выніку паўплывала на паэтыку «Казкі казак». У той жа час, пагружаная ў клопаты пра нованароджанага, пісьменніца не магла не ўнесці ў сцэнарый сваю асабістую ноту, звязаную са з’яўленнем немаўля[4]. Затым прыйшла чарга рэжысёрскіх імправізацый. Паводле слоў Нарштэйна, падчас прац ён амаль не звяртаўся да сцэнарыя:
Мне дастаткова тых апорных кропак, тых болевых уколаў, якія мне падараваў аўтар у сваім сцэнарыі і з якіх потым будзе разрастацца дзеянне фільма. Падчас здымак дастаткова паўстаць нейкаму жэсту ў літаральным сэнсе слова, які і ў сцэнарыі не прадбачыўся, і не планаваўся ў загадзя прадуманай мантажнай фразе — і вось у адпаведнасці з ім даводзіцца ўсю яе перабудоўваць[2].
Калі «Казка казак» была гатова, сцэнарыстам прапанавалі ўнесці ў стужку змены і напісаць закадравы тэкст. Асноўная прэтэнзія ад чыноўнікаў Дзяржкіно была звязана з тым, што гледачы могуць не ўлавіць без дадатковых тлумачэнняў галоўны пасыл анімацыйнай гісторыі. Петрушэўская, разумеючы стан свайго суаўтара, сказала яму, што зняты ім фільм пасля «ўвойдзе ва ўсе падручнікі кіно»: «Не турбуйся і нічога не рабі з ім!» Гэтая пазіцыя сыграла сваю ролю: праз некаторы час Нарштэйн патэлефанаваў Петрушэўскай і паведаміў, што яму — за іншыя працы — прысуджана Дзяржаўная прэмія СССР. Пасля гэтага «Казка казак» была дапушчана да пракату[4][6].
Аўтабіяграфічныя матывы
Нарштэйн неаднаразова падкрэсліваў, што «Казка казак» — аўтабіяграфічная стужка. У ёй, з аднаго боку, увасоблены жыццёвы досвед мастака, яго ўласныя — часам мімалётныя — уражанні аб руху жыцця, ці гэта будзе «крыло матылька, вусень, вецер, ліст, што трапеча на ветры, кропля, якая сцякае з ліста»[7]. З іншага боку, рэжысёр прынёс у фільм вельмі канкрэтныя вобразы-ўспаміны. Так, драўляны будынак з маленькім панадворкам, у якіх праходзіць частка дзеяння, — гэта, як сцвярджае Нарштэйн, яго «дом у дзяцінстве, у Мар’інай Рошчы»; у стужцы захаваны драбнюткія падрабязнасці пасляваеннага побыту. З аўтарскіх успамінаў «выраслі» і асобныя персанажы: да прыкладу, рыбак з уловам, прачка ля начоўкі і паэт, які шукае натхненне, «маюць абсалютна рэальныя прататыпы»[2].
Тэхнічныя прыёмы
Знаўцы кіно звяртаюць увагу на візуальную размытасць герояў «Казкі казак», а таксама на адсутнасць у фільме дакладных контураў паміж прадметамі. Падобны метад дае магчымасць ствараць злітныя, неаддзельныя ад навакольнага асяроддзя вобразы. Выкарыстоўваемы Нарштэйнам прыём святлаценю (да прыкладу, калі дрыготкі язычок полымя асвятляе сваім мігценнем усіх, хто сядзіць за сталом) радніць яго анімацыйныя карціны з працамі Рэмбранта. Пры гэтым кожны кадр фільма максімальна насычаны дэталямі, якія прыходзяць у рух пры дапамозе тэхнікі «папяровых марыянетак»[8].
У адрозненні ад маляванай анімацыі, тэхніка перакладкі папяровай марыянеткі дае магчымасць мастакам-мультыплікатарам не маляваць кожную фазу руху персанажа; для перадачы руху яны могуць выкарыстоўваць той жа самы персанаж, шмат разоў перасоўваючы яго. Гэтая тэхніка дазваляе стварыць больш складаныя варыянты руху, якія ў прынцыпе немагчыма паўтарыць. Нарштэйн карыстаецца гэтай тэхнікай з першага фільма[8].
Сам Нарштэйн прызнаваўся, што «Казка казак» змяніла яго стаўленне да такога паняцця, як час у кадры. У мультыплікацыі на працягу многіх гадоў дзейнічала ўстаноўка на кароткасць пры падачы карцінкі; лічылася, што канкрэтны эпізод павінен існаваць на экране столькі імгненняў, колькі спатрэбіцца гледачу для ўспрымання сюжэтнай канвы. Такі падыход пераважна быў абумоўлены тым, што маляваная мультыплікацыя «не вытрымлівае працяглай статыкі на экране» — выява фактычна распадаецца на фрагменты. Праца ў тэхніцы перакладкі паказала, што пры вырашэнні некаторых мастацкіх задач доўгі кадр у анімацыі не менш рэальны, чым у ігравым кіно, лічыць рэжысёр[2].
Паэтыка
У «Казцы казак» даследчыкі выяўляюць лірычную пераклічку з фільмамі Андрэя Таркоўскага. Абодва рэжысёры працавалі з падсвядомасцю гледача, прыўносячы ў кіно «першаэлементы прыроднай стыхіі» і затрымліваючы позірк на мігценні агню, гайданні сухога лістка, руху ветру. У той жа час тэма падаючых яблыкаў збліжае стужку Нарштэйна з карцінай Аляксандра Даўжэнка «Зямля». У трох розных мастакоў ёсць агульная рыса — насычанасць вобразаў «адчуваннем вечнасці»[8].
Сярод жывапісцаў, чый уплыў у той ці іншай ступені праглядаецца ў «Казцы казак», — Пікаса, Рэмбрант, Ван Гог, Паўль Клее. Да іх прымыкае і Юрый Васняцоў, дзіцячыя ілюстрацыі якога спрыялі фарміраванню ў рэжысёра асаблівага ўспрымання свету[8]. Нарштэйн казаў, што яго фільм напоўнены яшчэ і «японскімі метафарамі» — гаворка ідзе пра паэзію, жывапіс і іншыя элементы светаадчування жыхароў Краіны ўзыходзячага сонца[7].
Паводле слоў гісторыка і тэарэтыка мастацтва Міхаіла Ямпольскага, «Казка казак» адносіцца да ліку найбольш складаных стужак Нарштэйна. Рэжысёр выкарыстаў у ёй некаторыя напрацоўкі са з’явіўшагася чатырма гадамі раней «Вожыка ў тумане», павялічыўшы пры гэтым іх «змястоўную нагрузку». У творы адбываецца перапляценне рэальнага і фантасмагарычнага, явы і ўяўленняў, мінулага і сучаснага, дзіцячых асацыяцый і сталых успамінаў. У фільме суседнічаюць стары маскоўскі дворык і сыходзячыя на фронт салдаты, гукі імклівых эшалонаў і мелодыя калыханкі. Галоўны герой — шэранькі ваўчок — валодае здольнасцю перамяшчацца ў часе і размыкаць сусветы — таму ён свабодна пераходзіць з драўлянага дамка ў «прастору паэтычнай мары»[9].
Да ліку наватарскіх ідэй Нарштэйна адносіцца выяўленне людзей у мультыплікацыі. Да пэўнага моманту героямі анімацыі былі альбо звяры, альбо «шаржыраваныя чалавечкі». Стваральнік «Казкі казак» зламаў традыцыю — ён узяў за аснову стылістыку эскіза, блізкую графічным працам Пікаса ці чарнільным малюнкам Пушкіна. У выніку быў сфарміраваны баланс паміж сказавай умоўнасцю і прыроднай арганічнасцю[9]. На інтанацыю фільма паўплывала і музыка — у «Казцы казак» гучаць фрагменты з твораў Іагана Себасцьяна Баха (прэлюдыя і фуга № 8 мі-бемоль мінор), Вольфганга Амадэя Моцарта (андантэ з канцэрту № 4 для фартэпіяна) і іншых кампазітараў.
| Кінапрэмія / Кінафестываль | Дата і месца | Катэгорыя / Узнагарода | Намінант | Вынік | Сп. |
|---|---|---|---|---|---|
| V Міжнародны фестываль анімацыйных фільмаў у Заграбе | 1980, Заграб | Гран-пры | Юрый Нарштэйн | Перамога | [10] |
| Міжнародны фестываль анімацыйных фільмаў у Атаве | 1980, Атава | Фільмы даўжынёй больш за 3 хвіліны | Юрый Нарштэйн | Перамога | [10] |
| Міжнародны кінафестываль кароткаметражных і дакументальных фільмаў у Лілі | 1980, Ліль | Гран-пры | Юрый Нарштэйн | Перамога | |
| Прыз Міжнароднай федэрацыі кінаклубаў у Обергаўзене | 1980, Обергаўзен | Юрый Нарштэйн | Перамога |
Апроч шэрагу перамог на міжнародных кінафестывалях «Казка казак» неаднаразова займала высокія месцы ў розных апытаннях і рэйтынгах:
- У 1984 годзе стужка была прызнана «найлепшым анімацыйным фільмам усіх часоў і народаў» па выніках міжнароднага апытання, праведзенага Акадэміяй кінамастацтва сумесна з АСІФА-Галівуд, Лос-Анджэлес (ЗША).
- У 2003 годзе карціна заняла 2-е месца ў рэйтынгу «150 найлепшых анімацыйных фільмаў Японіі і свету»[11][12].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
