Імператарскі Дэрпцкі ўніверсітэт

Імператарскі Дэрпцкі ўніверсітэт (руск.: Императорский Дерптский университет), з 1893 года Імператарскі Юр’еўскі ўніверсітэт (руск.: Императорский Юрьевский университет) — адзін з найстарэйшых універсітэтаў Расійскай імперыі, цяпер Тартускі ўніверсітэт у Эстоніі.

Імператарскі Дэрпцкі ўніверсітэт (1802—1893) Імператарскі Юр’еўскі ўніверсітэт (1893—1917)
Заснаваны	12 (24) верасня 1803
Год закрыцця	1917
Год рэарганізацыі	1893
Тып	Імператарскі ўніверсітэт
Краіна	Расійская імперыя
Размяшчэнне	Дэрпт
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Перадгісторыя

Дэрпцкі ўніверсітэт быў заснаваны ў 1802 годзе, але першапачатковае яго ўзнікненне адносіцца да значна больш ранніх часоў.

Яшчэ ў 1630 годзе, праз 5 гадоў пасля заняцця Ліфляндыі шведамі, у Дэрпце была заснавана гімназія, якая ў 1632 годзе была ператворана ва ўніверсітэт. Заснаваны пад назвай Academia Gustaviana, універсітэт атрымаў усе правы і прывілеі ўпсальскага і меў 19 прафесараў, размеркаваных па 4 факультэтах. За 24 гады яго існаванні ў ім было іматрыкулявана 1016 студэнтаў (з іх больш за палову шведаў).

У 1656 годзе, пры цары Аляксеі Міхайлавічы, Дэрпт быў заваяваны рускімі; прафесары і студэнты разбегліся. Некаторыя прафесары зрабілі спробу працягваць свае курсы ў Рэвелі, дзе ў 1665 годзе лічылася 60 студэнтаў. Праз 5 гадоў Дэрпт быў ізноў заняты шведамі, але ўніверсітэт пачаў функцыянаваць толькі ў 1690 годзе, па ініцыятыве караля Карла XI, пад назвай Academia Gustaviana Carolina, з 10 прафесарамі.

Калі пачалася новая вайна паміж Швецыяй і Расіяй, універсітэт у 1699 г. быў перанесены ў Пернаў. Але ў 1710 годзе рускія войскі падступілі і да Пернава. Каб выратаваць сваю акадэмію, ліфляндскае дваранства ў «акордавых пунктах» прасіла Пятра I пра захаванне ўніверсітэта. Пётр пагадзіўся, пад умовай, што «ўніверсітэт пры ўзяцці горада не акажа супраціўлення». Дазволіўшы «рыцарству разам з вярхоўным кансісторыумам прызначаць і прапаноўваць дасведчаных прафесараў», Пётр I надаў сабе права прызначаць ва ўніверсітэт адмысловага прафесара славянскай мовы. Нягледзячы на ўсё гэта, універсітэт перастаў функцыянаваць, бо прафесары-шведы пакінулі Дэрпт і перасяліліся ў Швецыю.

Затым на працягу амаль стагоддзя Остзейскі край быў пазбаўлены вышэйшай навучальнай установы. Пасля Пятра I пачынаецца шэраг хадайніцтваў пра аднаўленне ўніверсітэта ў Ліфляндыі, у 1725, 1730, 1754, 1764 і 1768 гг., але да смерці імператрыцы Кацярыны II хадайніцтвы гэтыя не далі ніякіх станоўчых вынікаў.

Новую эру ў пытанні пра ўніверсітэт у Остзейскім краі адкрыла ўзыходжанне імператара Паўла I. Імператар Павел I, які спрыяў остзейскаму дваранству, запусціў праект аднаўлення ўніверсітэт для гэтага краю. З двух гарадоў, якія меркаваліся для стварэння ўніверсітэта — Мітавы і Дэрпта — выбар быў зроблены на карысць апошняга. Дэрпт, як адзначалася ў дакладзе дваранскай камісіі, «знаходзіцца ў сярэдзіне трох губерняў — Ліфляндскай, Курляндскай і Эстляндскай; размешчаны на сухім месцы, тым часам як Мітава акружана балотамі; выкарыстоўвае расійскую манету і асігнацыі і больш за тое пераўзыходзіць таннасцю харчовых прыпасаў»^[1].

У 1798 годзе выдадзены быў указ, якім забаранялася адпраўляць для заняткаў навукай маладых людзей за граніцу, а для таго каб остзейскае юнацтва не было пазбаўлена вышэйшай адукацыі, было прапанавана курляндскаму, эстляндскаму і ліфляндскаму рыцарству выбраць прыстойнае месца для заснавання ўніверсітэта. План, выпрацаваны дваранствам, атрымаў Найвышэйшае зацвярджэнне ў наступным годзе. Камісія куратараў вяла падрыхтоўку да адкрыцця ўніверсітэта вельмі энергічна. У снежні 1800 г. быў выдадзены ўказ пра заснаванне ўніверсітэта не ў Дэрпце, а ў Мітаве, але 12 сакавіка 1801 года імператар Павел памёр, і 12 красавіка імператар Аляксандр I загадаў заснаваць універсітэт, паводле ранейшага плана, у Дэрпце, «з прычыне размяшчэння яго ў цэнтры трох губерняў: Рыжскай, Рэвельскай і Курляндскай».

Гісторыя

У валадаранне імператара Аляксандра I Камісія па заснаванні вучылішчаў вымушана была завяршыць працу па стварэнні ўніверсітэта ў Дэрпце, план якога быў зацверджаны Паўлам I, яшчэ 4 мая 1799 года. Статут Дэрпцкага ўніверсітэта быў зацверджаны Аляксандрам I 12 верасня 1803 года^[2].

Галоўны будынак Дэрпцкага ўніверсітэта

Урачыстае адкрыццё Імператарскага Дэрпцкага ўніверсітэта адбылося 21 красавіка (3 мая) 1802 года, але афіцыйны запіс студэнтаў пачаўся яшчэ 5 красавіка; лекцыі пачаліся 1 мая. Пасля заснавання міністэрства народнай асветы ўніверсітэт перайшоў пад яго кіраванне; 12 (24) снежня 1802 года Аляксандр I падпісаў «Акт пастановы для Імператарскага ўніверсітэта ў Дэрпце» і гэты дзень стаў пасля днём штогадовых універсітэцкіх урачыстасцей.

Спраектаваная остзейскімі баронамі навучальная ўстанова надоўга стала «асаблівай» у расійскай універсітэцкай сістэме. Дэрпцкі ўніверсітэт быў пераважна нямецкім па складзе выкладчыкаў і навучэнцаў, выкладанне вялося на нямецкай мове. Да канца XIX стагоддзя сярод значнай часткі насельніцтва Прыбалтыкі, асабліва яго адукаваных слаёў, руская мова атрымала шырокае распаўсюджанне, прыбалтыйскія немцы сталі фактычна двухмоўнымі. У гэтых умовах з’явілася магчымасць увесці ў Дэрпцкім універсітэце навучанне на рускай мове.

Будынак універсітэта ў наш час

Найбольш плённа працаваў на карысць універсітэта Г. Ф. Парат, які пасля стаў ягоным рэктарам. Паводле зацверджанага ў 1803 годзе статута ўніверсітэта, яму давалася поўная аўтаномія. Ён атрымліваў прывілей «мець свой унутраны суд і поўнае начальства над усімі членамі сваімі, падпарадкаванымі, роўна як і над іхнімі сем’ямі»; ён кіраваў усімі справамі, «да гэтых асоб датычных», разбіраў пазыковыя прэтэнзіі, ажыццяўляў першапачатковае расследаванне па крымінальных справах. Універсітэту, такім чынам, была пададзена шырокая цывільная і крымінальная юрысдыкцыя. Апеляваць на прысуд універсітэцкага суда можна было толькі да ўрадаўнічага Сената. Універсітэцкую карпарацыю складалі прафесары, якія выбіралі са свайго асяроддзя ўсіх службовых асоб, у тым ліку і рэктара; на чале карпарацыі стаяў «савет», непасрэдна падпарадкаваны толькі міністру народнай асветы. Праз тое, што дваранства ахвяравала на ўніверсітэт 40000 руб., яму было прадстаўлена права ўдзельнічаць ў кіраванні справамі ўніверсітэта; выбарныя з дваран куратары кіравалі гаспадарчай часткай.

Універсітэт «меў уласную цэнзуру для сваіх сачыненняў» і бескантрольна выпісваў з-за граніцы неабходныя кнігі. Як «навуковая ўстанова», універсітэт быў падзелены на 4 аддзяленні: філасофскае, урачэбнае, юрыдычнае і багаслоўскае; гэты падзел праіснаваў да 1850 г., калі філасофскі факультэт распаўся на гісторыка-філасофскі і фізіка-матэматычны. Ва ўніверсітэт пасля іспыту прымаліся людзі любога звання і стану, расійскія падданыя і замежнікі. Студэнцкае жыццё да дробязяў рэгламентавалася статутам; так, напрыклад, вызначалася сума, якую студэнт мог патраціць на тыя ці іншыя патрэбы. У 1804 г. загадана было забараніць гарадавому начальству «адкрыццё ў Дэрпце тэатра, каб і надалей гэтага не мець».

Аднак студэнцкае жыццё з самага пачатку выйшла з вызначаных для яго рамак. У 1804—1805 гг. адбываліся беспарадкі, якія прымусілі ўзмацніць нагляд за студэнтамі. З 1808 г. пачынаюць узнікаць карпарацыі; першай была «Curonia», затым у 1821—1823 гг. заснаваны «Estonia», «Livonia» і «Fraternitas Rigensis». Урад не надаваў значэння гэтым арганізацыям і дапушчаў іх свабоднае развіццё. У 1820 г. статут 1803 г. заменены новым, якім уведзены толькі некаторыя абмежаванні пры вытворчасці следства і суду над студэнтамі за парушэнне прыстойнасці. Прызнаны былі таксама «шкоднымі і несумяшчальнымі з абавязкамі студэнтаў» іх карпарацыі, але неўзабаве яны былі зноў дазволены. У 1819 г. выдадзена было «Палажэнне аб узвядзенні ў навуковыя ступені». Статут 1820 г. дзейнічаў да 1865 г.

У 1820-х гг. дэрпцкі ўніверсітэт лічыўся выдатным па складзе выкладчыкаў і з 1828 г. атрымаў значэнне інстытута для падрыхтоўкі прафесараў у іншыя расійскія ўніверсітэты. У справаздачы графа Уварава ў 1833 г. дэрпцкаму ўніверсітэту адведзена «значнае месца ў шэрагу нашых вышэйшых навучальных устаноў», але руская мова прызнаецца «недастаткова ўважаным прадметам». Статут 1835 г. узмацніў кантроль над універсітэтамі з боку апекуноў навучальных акруг. Гэты кантроль распаўсюджаны ў 1837 г. на дэрпцкі ўніверсітэт; на чале яго стаяў тады апякун Крафтштрэм (1835—1854), кіраванне якога лічыцца найбольш цяжкім часам для дэрпцкага ўніверсітэта, тым больш што да яго прымянілі арт. 80 агульнага Статуту, які даваў міністру па ўласным сваім меркаванні прызначаць прафесараў. На практыцы свабода выбару і запрашэння выкладчыкаў захоўвалася да 1850-х гадоў.

У 1836 г. вырашана ўзмацніць значэнне рускай мовы, як прадмета выкладання; у 1837 г. заснавана пасада лектара рускай мовы ва ўніверсітэце. У 1838 г., дзякуючы графу Увараву, дазволена, акрамя карпарацый, стварэнне пры ўніверсітэце «студэнцкіх таварыстваў, якія маюць навуковую мэту», а таксама заняткі літаратурай і мастацтвам, пастаноўка спектакляў і інш. У 1850 г. адменена было абранне рэктара з асяроддзя прафесараў; у 1852 г. дадзены адмысловыя сакрэтныя інструкцыі для назірання за паводзінамі студэнтаў і за духам выкладання. Прафесары не «смелі дазваляць сабе ніякага, хоць бы і бясшкоднага адступлення» ад праграмы; спынена было выкладанне дзяржаўнага права еўрапейскіх дзяржаў; філасофію выкладаў прафесар праваслаўнага багаслоўя. Для філасофскага і юрыдычнага факультэтаў пастаўлены камплект у 300 студэнтаў. Універсітэцкі статут 1863 г., які аднавіў акадэмічную аўтаномію, але з захаваннем улады апекуна, унёс (1865 г.) адпаведныя змены і ў становішча дэрпцкага ўніверсітэта.

Універсітэт працягваў заставацца нямецкім па складзе прафесараў і студэнтаў, але з 1880-х гадоў пачынаюцца спробы ўзмоцненай русіфікацыі, і ў 1889 г. загадана распаўсюдзіць на яго ўніверсітэцкі статут 1884 г. Многія з прафесараў-немцаў пакінулі ўніверсітэт; кафедры іх былі замешчаны рускімі выкладчыкамі. Праграмы былі зменены ў бок збліжэння з навучальнымі планамі іншых універсітэтаў, уведзены экзамены ў выпрабавальных камісіях, узмоцнена ўлада рэктара і праўлення ўніверсітэта і г.д.

27 снежня 1893 (8 студзеня 1894) адбылася русіфікацыя Дэрпцкага ўніверсітэта, які быў перайменаваны ў Юр’еўскі ўніверсітэт па старажытнарускай назве Дэрпта — Юр’еў^[3]. У дачыненні да студэнтаў уводзяцца новыя правілы; з 1896 года пачынае дзейнічаць студэнцкая інспекцыя. Склад рускага студэнцтва павялічыўся, дзякуючы дапушчэнню ва ўніверсітэт тых, хто скончыў курс у духоўных семінарыях, яны сталі сцякацца сюды з усіх канцоў Расійскай імперыі.

Студэнтаў да 1 студзеня 1903 г. было больш 1800.

Факультэты і кафедры Імператарскага Юр’еўскага (былога Дэрпцкага) універсітэта

Кафедра праваслаўнага багаслоўя і праваслаўная царква ўніверсітэта^[4]

Да 1833 Закон Божы зусім не выкладаўся вучням праваслаўнага веравызнання ў навучальных установах Дэрпцкай (Рыжскай) навучальнай акругі^[5]. Адсутнічала выкладанне праваслаўнага багаслоўя і ў Дэрпцкім універсітэце, а кафедра праваслаўнага багаслоўя не значылася ў дзеючым статуце Дэрпцкага ўніверсітэта. На гэту акалічнасць звярнуў увагу міністр народнай асветы С. С. Увараў пры наведванні ім Дэрпцкай навучальнай акругі (лета 1833). Пасля вяртання ў Пецярбург і пасля дакладу імператару (чэрвень 1833) апекуну Дэрпцкай навучальнай акругі было даручана назіраць за тым, каб «рэктар Дэрпцкага ўніверсітэта з гэтага часу патрабаваў ад студэнтаў грэчаскага веравызнання сведчання мясцовага протаіерэя аб тым, што яны падчас знаходжання свайго ва ўніверсітэце займаліся пад яго кіраўніцтвам вывучэннем праваслаўнага веравучэння і выконвалі ўсе абрады і правілы праваслаўнай царквы». Універсітэцкі савет прыняў адпаведную пастанову і звярнуўся да мясцовага архіепіскапа з хадайніцтвам аб зацвярджэнні законавучыцелем універсітэта святара Дэрпцкай Успенскай царквы Пятра Казарова (снежань 1833), які распрацаваў «План выкладання грэка-расійскай рэлігіі ў Дэрпцкіх казённанавучальных установах», які быў зацверджаны міністэрствам 15 (27) лютага 1834^[6].

У 1850 міністэрства ўзмацніла ролю выкладання праваслаўнага багаслоўя ва ўніверсітэце пастанавіўшы «выкладанне філасофіі для студэнтаў праваслаўнага спавядання ў Дэрпцкім універсітэце абмежаваць логікаю і вопытнаю псіхалогіяй, і чытанне лекцыю па гэтых навуках даручыць прафесару багаслоўя, прызначанаму па ўзгадненні міністэрства народнай асветы з духоўным урадам праваслаўнай царквы, а прафесара багаслоўя, на якога ўскладалася выкладанне логікі і псіхалогіі зраўнаваць ва ўтрыманні з ардынарнымі прафесарамі»^[6].

У 1860 абавязкі прафесара праваслаўнага багаслоўя ў Дэрпцкім універсітэце былі істотна зменены. Ён вызваляўся ад абавязкаў чытаць логіку і псіхалогію студэнтам праваслаўнага спавядання, выкладанне вярталася да выкладчыкаў факультэтаў, а прафесар багаслоўя з гэтага часу пачаў выкладаць толькі дагматычнае і маральнае багаслоўе, біблейскую і царкоўную гісторыю^[6].

Прафесар кафедры праваслаўнага багаслоўя Дэрпцкага ўніверсітэта сумяшчаў сваю пасаду з пасадай святара пры Дэрпцкай Успенскай царкве на працягу 57 гадоў (1833—1891). У 1891 дзве гэтыя пасады былі падзелены^[6].

Багаслоўскі факультэт

Дэрпцкі ўніверсітэт быў створаны для агульнага спрыяння Расійскай дзяржаве, асабліва ж Ліфляндскай, Эстляндскай і Курляндскай губерням^[7], жыхары якіх большай часткай належалі да евангелічнай царквы. З улікам таго, што акрамя жыхароў прыбалтыйскіх губерняў евангелічная царква налічвала вялікую колькасць сваіх членаў і прыходаў унутры Расіі, багаслоўскі факультэт Дэрпцкага ўніверсітэта пачаў рыхтаваць прапаведнікаў і настаўнікаў Закона Божага для гэтай царквы^[8]. З пачатку заснавання ўніверсітэта (на працягу шасці дзесяцігоддзяў) факультэт складаўся з чатырох кафедраў: экзегетычнага, гістарычнага, сістэматычнага і практычнага багаслоўяў; пры гэтым у склад прадметаў першай кафедры ўваходзіў не толькі экзергез Старога і Новага запавету, але і ўсходнія мовы. У 1861 па хадайніцтве факультэта была заснавана асобная кафедра семіцкіх моў, што было ўнесена ў новую рэдакцыю ўніверсітэцкага статуту. Пры ўвядзенні ва ўніверсітэце выкладання на рускай мове на багаслоўскім факультэце міністрам народнай асветы было дазволена весці выкладанне па-ранейшаму на нямецкай мове. У цеснай сувязі з факультэтам знаходзілася ўніверсітэцкая евангелічная царква. З аднаго боку, у ёй здзяйсняліся богаслужэнні для евангелічнага саставу ўніверсітэта, з іншага боку яна мусіла служыць для практычных практыкаванняў студэнтаў багаслоўя. Да заканчэння будаўніцтва ўніверсітэцкай царквы^[9] ў 1860 годзе ўніверсітэцкія богаслужэнні, пачынаючы з 1844 года адбываліся ў царкве Св. Іаана, памяшканні якой даваліся з умовай, каб універсітэт не ствараў асобнага прыхода і каб універсітэцкія прапаведнікі не здзяйснялі ніякіх службаў для ўніверсітэцкага персанала. Універсітэт, арганізаваўшы ў лістападзе 1855 года ўласны прыход, які не меў дачынення да царквы Св. Іаана, пачаў праводзіць богаслужэнні ў прыстасаванай для гэтага бібліятэчнай зале. Да пачатку XX стагоддзя структура багаслоўскага факультэта Імператарскага Юр’еўскага ўніверсітэта мела наступны выгляд^[10]:

• Кафедра практычнага багаслоўя
• Кафедра сістэматычнага багаслоўя
• Кафедра экзегетычнага багаслоўя
• Кафедра семіцкіх моў
• Кафедра гістарычнага багаслоўя

Фізіка-матэматычны факультэт

З моманту заснавання Дэрпцкага ўніверсітэта (1802) да 1850 года фізіка-матэматычны факультэт складаў частку філасофскага факультэта. У 1850 адбыўся падзел філасофскага факультэта на гісторыка-філалагічны і фізіка-матэматычны. У склад фізіка-матэматычнага факультэта ўвайшлі дзевяць кафедраў: чыстай матэматыкі; прыкладной матэматыкі; астраноміі; тэарэтычнай і вопытнай фізікі; тэарэтычнай і вопытнай хіміі; батанікі; мінералогіі; заалогіі і параўнальнай анатоміі; эканоміі і тэхналогіі. Да пачатку XX стагоддзя структура фізіка-матэматычнага факультэта Імператарскага Юр’еўскага ўніверсітэта мела наступны выгляд^[11]:

• Кафедра чыстай матэматыкі^[12]
• Кафедра прыкладной матэматыкі
• Кафедра мінералогіі
• Кафедра хіміі
• Кафедра заалогіі
• Кафедра астраноміі
• Кафедра батанікі
• Кафедра фізіялогіі раслін і антрапалогіі
• Кафедра сельскай гаспадаркі і тэхналогіі
• Кафедра фізікі
• Кафедра фізічнай геаграфіі і метэаралогіі
• Кафедра грамадзянскай архітэктуры
• Кафедра ваенных навук
• Кафедра малявання і гравіравальнага мастацтва

Юрыдычны факультэт

Першапачатковы пералік кафедраў юрыдычнага факультэта быў вызначаны статутам, уведзеным у дзеянне 12 верасня 1803 года. Ён засноўваў чатыры кафедры (з ардынарнай прафесурай):

• дзяржаўнага і народнага права, палітыкі, гісторыі права і юрыдычнай славеснасці;
• рымскага і нямецкага права па грамадзянскай і крымінальнай частцы;
• ліфляндскага правінцыйнага права і практычнага правазнаўства;
• эстландскага і фінляндскага правінцыйнага права
• і кафедру курляндскага правінцыйнага права (з экстраардынарнай прафесурай).

Істотныя змены ў гэта размеркаванне былі ўнесены статутам 1820 года. Упершыню было размежавана выкладанне грамадзянскага і крымінальнага права; аб’яднана ў адну кафедру выкладанне мясцовага права остзейскіх губерняў, размеркаванага раней па трох асобных кафедрах. Таксама змены былі ўнесены статутам 1889 года, якім структура юрыдычнага факультэта была прыведзена да ўзору астатніх універсітэтаў Расійскай імперыі^[13].

Да пачатку XX стагоддзя структура юрыдычнага факультэта Імператарскага Юр’еўскага ўніверсітэта мела наступны выгляд^[13]:

• Кафедра крымінальнага права
• Кафедра мясцовага права, якое дзейнічала ў Ліфляндскай, Эстляндскай і Курляндскай губернях
• Кафедра гандлёвага права
• Кафедра рускага права^[14]
• Кафедра рускага цывільнага права і судаводства
• Кафедра рымскага права
• Кафедра дзяржаўнага і народнага права
• Кафедра міжнароднага права
• Кафедра паліцэйскага права
• Кафедра энцыклапедыі права
• Кафедра фінансавага права
• Кафедра палітычнай эканоміі і статыстыкі
• Кафедра царкоўнага права

Медыцынскі факультэт

Медыцынскі факультэт быў заснаваны ў складзе пяці кафедраў і адной празектуры: анатомія, фізіялогія і судовая медыцына, вучэнне пра лекі, дыетыка, гісторыя медыцыны і медыцынская літаратура; паталогія, семіётыка, тэрапія і клініка; хірургія (мастацтва лячэння ран); акушэрства і ветэрынарыя; празектар анатамічнага тэатра. З самага свайго ўзнікнення факультэт меў тры тэарэтычныя і тры практычныя кафедры, што забяспечыла яму інтэнсіўнае і прапарцыйнае развіццё. Да пачатку XX стагоддзя структура медыцынскага факультэта Імператарскага Юр’еўскага ўніверсітэта мела наступны выгляд^[15]:

• Кафедра анатоміі
• Кафедра эмбрыялогіі, гісталогіі і параўнальнай анатоміі
• Кафедра акушэрства, жаночых і дзіцячых хвароб
• Кафедра псіхіятрыі
• Кафедра афтальмалогіі і афтальмалагічнай клінікі
• Кафедра агульнай паталогіі і паталагічнай анатоміі
• Кафедра спецыяльнай паталогіі і клінкі (паліклініка і ўрачэбная дыягностыка з прапедэўтыкай)
• Кафедра спецыяльнай паталогіі і клінікі (медыцынская клініка)
• Кафедра спецыяльнай паталогіі і клінікі (шпітальная клініка)
• Кафедра фармакалогіі, дыетыкі і гісторыі медыцыны
• Кафедра дзяржаўнага лекаразнаўства (судовая медыцына)
• Кафедра дзяржаўнага лекаразнаўства (гігіена)
• Кафедра фармацыі
• Кафедра хірургіі
• Кафедра фізіялогіі

Гісторыка-філалагічны факультэт

З моманту заснавання Дэрпцкага ўніверсітэта (1802) да 1850 года гісторыка-філалагічны факультэт складаў частку філасофскага факультэта. У 1850 адбыўся падзел філасофскага факультэта на гісторыка-філалагічны і фізіка-матэматычны. У склад гісторыка-філалагічнага факультэта ўвайшлі дзевяць кафедраў: філасофіі і педагогікі; старажытна-класічнай філалогіі і гісторыі літаратуры; старажытна-класічнай філалогіі і археалогіі; нямецкага і параўнальнага мовазнаўства; рускай мовы і славянскага мовазнаўства наогул; геаграфіі, этнаграфіі і статыстыкі; усеагульнай гісторыі; гісторыі Расіі; палітычнай эканоміі. Да пачатку XX стагоддзя структура гісторыка-філалагічнага факультэта Імператарскага Юр’еўскага ўніверсітэта мела наступны выгляд^[16]:

• Кафедра рускай мовы і літаратуры
• Кафедра ўсеагульнай гісторыі (гісторыя сярэднявечча)
• Кафедра ўсеагульнай гісторыі (гісторыя новага часу)
• Кафедра філасофіі і педагогікі
• Кафедра старажытна-класічнай філалогіі і гісторыі літаратуры
• Кафедра старажытна-класічнай філалогіі і грэчаскіх і рымскіх старажытнасцяў
• Кафедра старажытна-класічнай філалогіі і археалогіі
• Кафедра параўнальнай граматыкі славянскіх гаворак
• Кафедра гісторыі Расіі
• Кафедра нямецкага і параўнальнага мовазнаўства
• Кафедра геаграфіі, этнаграфіі і статыстыкі
• Кафедра камеральнай навукі, фінансаў і гандлю^[17]

Філасофскі факультэт

З моманту заснавання Дэрпцкага ўніверсітэта (1802) да 1850 года філасофскі факультэт меў аддзяленні гісторыка-філалагічных і фізіка-матэматычных навук, якія ў 1850 годзе былі ператвораны ў гісторыка-філалагічны і фізіка-матэматычны факультэты.

Рэктары Імператарскага Юр’еўскага (былога Дэрпцкага) універсітэта

• Георг Фрыдрых Парат (1802—1803)^[18]
• Данііл Георг Балк (1803—1804)^[18]
• Адам Хрысціян Гаспары (1804—1805)^[18]
• Георг Фрыдрых Парат (1805—1806)^[18]
• Карл Фрыдрых Меер (1806—1808)^[18]
• Крысціян Фрыдрых Дэйч (1808—1810)^[18]
• Давід Еранім Грындэль (1810—1812)^[18]
• Георг Фрыдрых Парат (1812—1813)^[18]
• Марцін Эрнст Стыкс (1813—1814)^[18]
• Фрыдрых Эберхард Рамбах (1814—1816)^[18]
• Хрысціян Юлій Людвіг Штэльцэр (1816—1817)^[18]
• Фердынанд Гізэ (1817—1818)^[18]
• Ёган Філіп Густаў фон Эверс (1818—1830)^[18]
• Ёган Фрыдрых Парат (1831—1834)^[18]
• Іван Філіповіч Моер (1834—1836)^[18]
• Фрыдрых Фрыдрыхавіч Ное (1836—1839)^[18]
• Карл Хрысціян Ульман (1839—1842)^[18]
• Альфрэд Вільгельм Фолькман (1842)^[18]
• Фрыдрых Фрыдрыхавіч Ное (1842—1851)^[18]
• Эдуард Іванавіч Гафнер (1851—1858)^[18]
• Фрыдрых Генрых Бідэр (1858—1865)^[18]
• Гвіда-Герман Карлавіч Самсон фон Гімельшэрна (1865—1868)
• Георг фон Этынген (1868—1876)^[18]
• Отамар Фрыдрыхавіч Мейкаў (1876—1881)
• Эдуард фон Валь (1881—1885)
• Аляксандр Аляксандравіч Шміт (1885—1890)
• Отамар Фрыдрыхавіч Мейкаў (1890—1892)^[18]
• Антон Сямёнавіч Будзіловіч (1892—1901)^[18]
• Аляксандр Мікіціч Філіпаў (1901—1903)
• Рыгор Васільевіч Лявіцкі (1903—1905)
• Яўген Вячаслававіч Пасек (1905—1908)
• Вісарыён Рыгоравіч Аляксееў (1909—1914)
• Пётр Паўлавіч Пустарослеў (1915—1917)

---

• 
  Георг Фрыдрых Парат
• 
  Адам Хрысціян Гаспары
• 
  Карл Фрыдрых Меер
• 
  Крысціян Фрыдрых Дэйч
• 
  Давід Еранім Грындэль
• 
  Фрыдрых Эберхард Рамбах
• 
  Хрысціян Юлій Людвіг Штэльцэр
• 
  Ёган Філіп Густаў фон Эверс
• 
  Ёган Фрыдрых Парат
• 
  Іван Філіповіч Моер
• 
  Фрыдрых Фрыдрыхавіч Ное
• 
  Карл Хрысціян Ульман
• 
  Альфрэд Вільгельм Фолькман
• 
  Фрыдрых Генрых Бідэр
• 
  Гвіда-Герман Карлавіч Самсон фон Гімельшэрна
• 
  Георг фон Этынген
• 
  Аляксандр Аляксандравіч Шміт
• 
  Отамар Фрыдрыхавіч Мейкаў
• 
  Антон Сямёнавіч Будзіловіч
• 
  Аляксандр Мікіціч Філіпаў
• 
  Рыгор Васільевіч Лявіцкі
• 
  Яўген Вячаслававіч Пасек
• 
  Вісарыён Рыгоравіч Аляксееў
• 
  Пётр Паўлавіч Пустарослеў

Гл. таксама

• Гісторыя Тартускага ўніверсітэта

Зноскі

1. Ферлюдин П. 1 // Исторический обзор мер по высшему образованию в России. Академия наук и университеты. — Саратов, 1894. — С. 166.
2. Сухомлинов М. И. Материалы для истории образования в России в царствование императора Александра I // Журнал министерства народного просвещения. — 1865. — Т. 10. — С. 52.
3. Дерптский университет — Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия — статья (руск.). Энциклопедия Кирилла и Мефодия. Праверана 28 жніўня 2019.(недаступная спасылка)
4. Кафедра праваслаўнага багаслоўя не была аднесена ні да аднаго з факультэтаў і не мела дэкана.
5. З 1893 года Дэрпцкая навучальная акруга стала называцца Рыжскай навучальнай акругай
6. Биографический словарь, том I 1902, с. 1—34.
7. З тэксту ўстаноўчай граматы Дэрпцкага ўніверсітэта.
8. Ні ў адным з іншых універсітэтаў Расійскай імперыі падобнага факультэта не было.
9. Па ўніверсітэцкім статуце ўжо ў сакавіку 1820 года лічылася неабходным заснаваць універсітэцкую царкву. У сувязі з цяжкасцямі рознага характару дазвол урада на пабудову ўніверсітэцкай царквы ў двары галоўнага ўніверсітэцкага будынка было атрымана толькі ў 1856 годзе.
10. Биографический словарь, том I 1902, с. 41—52.
11. Биографический словарь, том I 1902, с. 129—161.
12. Кафедра чыстай і прыкладной матэматыкі ў актах Дэрпцкага ўніверсітэта называецца таксама кафедрай чыстай матэматыкі і астраноміі
13. Биографический словарь, том I 1902, с. 475—502.
14. ператвораная ў 1889 г. у кафедру гісторыі рускага права
15. Биографический словарь, том II 1903, с. I—XVI.
16. Биографический словарь, том II 1903, с. 327—348.
17. пераназвана ў 1865 годзе ў кафедру палітычнай эканоміі
18. Петухов Е. В. Статистические таблицы и личные списки по Императорскому Юрьевскому, бывшему Дерптскому, университету (1802-1901). — Юрьев: Типография К. Маттисена, 1902. — С. 32. — 40 с. Архівавана 25 красавіка 2017 года.

Літаратура

• Деген Евгений. Воспоминания дерптского студента Архівавана 23 студзеня 2022. // Мир Божий. — 1902. — № 3. — с. 71-105.
• Университет // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Университеты и другие высшие школы в 1902—1906 гг. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Юрьевский университет // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Соловьевъ И. М. Русскіе университеты въ ихъ уставахъ и воспоминаніяхъ современниковъ.. — С.-Петербургъ: Книгоиздательство типо-литографіи "Энергія", 1913.
• Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского Юрьевского, бывшего Дерптского университета за сто лет его существования (1802—1902) / под ред. Г. В. Левицкого. — Юрьев: Типография К. Маттисена, 1902. — Т. I. — 674 с.
• Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского Юрьевского, бывшего Дерптского университета за сто лет его существования (1802—1902) / под ред. Г. В. Левицкого. — Юрьев: Типография К. Маттисена, 1903. — Т. II. — 680 с.
• Сухомлинов М. И. Русские университеты, учрежденные в начале царствования имп. Александра I. — СПб., 1865.
• Эймонтова Р. Г. Русские университеты на грани двух эпох. — М., 1985.
• Российские университеты в XVII—XX веках. — Воронеж, 1998 — Вып.3, 1998 — Вып.5, 2000. Вып.5.
• Петров Ф. А. Формирование системы университетского образования в России. Т.1. Российские университеты и Устав 1804 года. М., 2002; Т.2. Становление системы университетского образования в первые десятилетия XIX в. М., 2002; Т.3. Университетская профессура и подготовка Устава 1835 года. М., 2003; Т.4. Российские университеты и люди 1840-х годов. Ч.1. Профессура. Ч.2. Студенчество. М., 2003.
• Петухов Е. В. Императорский Юрьевский, бывший Дерптский, университет за сто лет его существования (1802-1902) : Ист. очерк. — Юрьев: Типография К. Маттисена, 1902. — Т. 1: Первый и второй периоды (1802-1865). — 620 с.
• История Тартуского университета. 1632—1982. Таллин, 1982
• Е. В. Петухов «Латино-шведский университет в Дерпте и Пернове в XVII и начале XVIII в.» («Журнал Министерства Народного Просвещения», 1901, № 5)
• Е. В. Петухов «Вопрос об университете в Лифляндии в XVIII в.» («Журнал Министерства Народного Просвещения», 1901, № 9)
• Е. В. Петухов «Возникновение и первоначальная организация Дерптского университета в начале XIX в.» («Журнал Министерства Народного Просвещения», 1901, № 10, 11, 12, 1902, № 1)
• Юбилейное издание Юрьевского университета

Спасылкі

• Андреев А. Ю. Российские университеты XVIII — первой половины XIX века в контексте университетской истории Европы
• Образование в XIX веке
• Петухов Е. В. Императорский Юрьевский, бывший Дерптский, университет за сто лет его существования (1802—1902) : Ист. очерк : Т. 1 : Первый и второй периоды (1802—1865). — Юрьев, 1902
• ИМПЕРАТОРСКИЕ УНИВЕРСИТЕТЫ
• Как жили студенты Петербургского университета в первой половине XIX века Санкт-Петербургский университет № 2-3 (3788-3789), 20 февраля 2009 года
• А. И. Аврус История российских университетов.