Нельсан Мандэла

Не́льсан Раліхла́хла Мандэ́ла (Nelson Rolihlahla Mandela [xoˈliːɬaɬa manˈdeːla]; 18 ліпеня 1918, Мвеза, ПАС — 5 снежня 2013, Яганэсбург) — з 10 мая 1994 па 14 ліпеня 1999 — прэзідэнт Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, адзін з самых вядомых актывістаў у барацьбе за правы чалавека ў перыяд існавання апартэіду, за што 27 гадоў правёў у турме, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру 1993.

Нельсан Мандэла
коса Nelson Rolihlahla Mandela
10-ы прэзідэнт Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі[d] 10 мая 1994 — 14 чэрвеня 1999
Папярэднік	Фрэдэрык Вілем дэ Клерк
Пераемнік	Таба Мбэкі
19-ы генеральны сакратар Руху недалучэння[d] 2 верасня 1998 — 1999
Папярэднік	Andrés Pastrana Arango[d]
Пераемнік	Таба Мбэкі
Нараджэнне	18 ліпеня 1918(1918-07-18)[1][2][…] Мфеза[d], Капская правінцыя, Паўднёва-Афрыканскі Саюз[1][3][…]
Смерць	5 снежня 2013(2013-12-05)[4][5][…] (95 гадоў) Houghton Estate[d], Яганэсбург[d], Гаўтэнг[d], ПАР
Месца пахавання	Qunu[d][6]
Імя пры нараджэнні	коса Rolihllahla Mandela
Бацька	Gadla Henry Mphakanyiswa[d][1]
Маці	Nosekeni Fanny[d][7]
Жонка	Evelyn Mase[d][8], Winnie Madikizela-Mandela[d][9] і Graça Machel[d][10]
Дзеці	Makgatho Mandela[d][11][12], Makaziwe Mandela[d][8], Zenani Mandela-Dlamini[d][8], Thembekile Mandela[d][13] і Zindzi Mandela[d][8]
Веравызнанне	метадызм[d]
Партыя	Афрыканскі нацыянальны кангрэс Паўднёва-Афрыканская камуністычная партыя (1960-я)
Член у	Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук
Адукацыя	Вітватэрсрандскі ўніверсітэт[d] Універсітэт Форт-Хэр[d] Універсітэт Паўднёвай Афрыкі[d] Лонданскі ўніверсітэт
Аўтограф
Узнагароды	Platinum Order of Mapungubwe[d] (10 снежня 2002) прэмія імя Джавахарлала Нэру[d] (1979) International Simón Bolívar Prize[d] (1983) Ludovic-Trarieux International Human Rights Prize[d] (1985) прэмія імя Сахарава (1988) Прэмія ААН у галіне аховы праў чалавека[d] (1988) honorary degree from Spelman College[d] (1990) прэмія міру імя Фелікса Уфуэ-Буаньі[d] (1991) ганаровы доктар Мадрыдскага ўніверсітэта Камплутэнсэ[d] (1991) ганаровы доктар Пекінскага ўніверсітэта[d] (1992) Fulbright Prize[d] (1993) Прэмія Бруна Крайскага[d] honorary Canadian citizenship[d] Arthur Ashe Courage Award[d] Al-Gaddafi International Prize for Human Rights[d] ганаровы доктар Брусельскага вольнага ўніверсітэта[d] (1993) Ahimsa Award[d] (2006) прэмія «Delta» за глабальнае ўзаемапаразуменне[d] Залаты медаль Кангрэса ЗША ганаровы доктар Барселонскага аўтаномнага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Ганконгскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Калькуцкага ўніверсітэта[d] honorary doctor of the University of Pretoria[d] ганаровы доктар Ховардскага ўніверсітэта[d] Alan Paton Award[d] (1995) ганаровы доктар Лейдэнскага ўніверсітэта[d] (1999) Gandhi Peace Prize[d] (2000) прэмія Чатырох свабод — Медаль свабоды[d] (2002) ганаровы доктар Каралінскага інстытута[d] (13 мая 2005) Giuseppe Motta Medal[d] (2006) Пасол сумлення[d] (2006) Прэмія Мо Ібрагіма[d] (2007) honorary doctorate of the University of Las Palmas, Gran Canaria[d] (2010) ганаровы грамадзянін Парыжа[d] (2013) Honorary doctorate from the Sorbonne University Paris[d] (10 чэрвеня 1996) honorary doctor of Paris 8 University[d] (2005) Freedom of the London Borough of Greenwich[d] (1983) Freedom of the Royal Borough of Greenwich[d] (13 сакавіка 2012) World Rugby Hall of Fame[d] (2015)
Сайт	nelsonmandela.org (афрыкаанс)​ (англ.)​ (коса)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

У студэнцкія гады ўдзельнічаў у забастоўцы, пазней быў карэспандэнтам у Яганэсбургу і паступіў у Універсітэт Вітватэрсранда.

У 1944 удзельнічаў у стварэнні маладзёжнай лігі Афрыканскага нацыянальнага кангрэса (АНК). Пазней, з-за абвастрэння дужання, распрацаваў так званы «план М», паводле якога суполкі АНК сыходзілі ў падполле.

З 1948 года — нацыянальны сакратар Маладзёжнай лігі АНК.

З 1949 года — член Нацыянальнага выканкама АНК.

З 1950 года — нацыянальны прэзідэнт Маладзёжнай лігі АНК.

У 1952 годзе Мандэла сумесна са сваім сябрам Оліверам Тамба адкрыў першую легальную фірму, кіраваную чорнаскурымі.

З 1952 года — віцэ-прэзідэнт АНК.

У 1956 годзе арыштаваны, а з 1960 года знаходзіўся ў падполлі.

У 1961 годзе ўзначаліў радыкальнае крыло АНК, «Умкхонта вэ сызвэ», пачаўшы палітыку сабатажу супраць ураду. Праз год Мандэла з'ехаў у Алжыр для вербавання новых сяброў крыла, але па вяртанні быў затрыманы за нібы нелегальны выезд з краіны і за падбухторванне да пратэсту.

У лістападзе 1968 Мандэла быў арыштаваны і першапачаткова прысуджаны да пажыццёвага зняволення ў турме Робен Айленд.

18 лютага 1990 г. Мандэла быў вызвалены са зняволення, 11 лютага абвясціў аб перамір'і і спыненні ўзброенага змагання.

1991—1997 — прэзідэнт АНК.

З 10 мая 1994 па 14 чэрвеня 1999 — прэзідэнт ПАР.

З 3 верасня 1998 па 14 чэрвеня 1999 — генеральны сакратар Руху недалучэння.

Марка СССР, 1988 г.

Пасля таго, як у 1999 годзе Мандэла пакінуў пост прэзідэнта ПАР, ён стаў актыўна заклікаць да больш актыўнага асвятлення праблем ВІЧ і СНІДа. Па ацэнках экспертаў, у ПАР цяпер каля пяці мільёнаў носьбітаў ВІЧ і хворых СНІДам — больш, чым у любой іншай краіне.

Калі Макгаха, старэйшы сын Нельсана Мандэлы, памёр ад СНІДу, Мандэла заклікаў змагацца з распаўсюджваннем гэтага смяротнага захворвання.

Нельсан Мандэла памёр у чацвер, 5 снежня 2013, на 96-м годзе жыцця^[14]. На афіцыйнай паніхідзе 10 снежня 2013 па Нельсане Мандэле прысутнічалі кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў 91 краіны, а таксама 10 былых прэзідэнтаў.

Пахаванне адбылося 15 снежня 2013 ў мястэчку Куну ў правінцыі Усходні Кейп, дзе вырас і жыў Мандэла пасля зыходу з вялікай палітыкі. Прысутнічаць будуць, у асноўным, сваякі нябожчыка, бо вёска не здольна прыняць вялікі наплыў людзей^[15].

Сям'я

• Макгаха Мандэла — старэйшы сын — памёр ад СНІДу ў 2005 г. ва ўзросце 54 гадоў.
• Тэмбекіле, малодшы сын Мандэлы, загінуў у аўтакатастрофе. У часы рэжыму апартэіду Мандэла правёў за кратамі 27 гадоў. Калі загінуў яго малодшы сын, улады не дазволілі Нельсану Мандэле нават наведаць яго пахаванні.
• Цяпер у Мандэлы засталіся тры дочкі: адна — ад першай жонкі Эвелін, якая сканала ў 2004 годзе, і дзве — ад другой жонкі Віні.
• Эвялін была маці Макгаха. Таксама ў 2004 годзе сканала жонка Макгаха — Зондзі.^[16]

Узнагароды

• Ордэн Мапунгубвэ ў плаціне (1 ступень) (ПАР, 2002)^[17]
• Ордэн Дружбы, Расія (1995) ^[18]
• Ордэн Плая Хірон (Куба, 1984)
• Зорка Дружбы народаў (НДР, 1984)
• Ордэн заслуг (Вялікабрытанія, 1995)
• Кавалер Вялікага крыжа Нацыянальнага ордэна Малі (Малі, 1996)
• Ланцуг ордэна Нілу (Егіпет, 1997)
• Кампаньён ордэны Канады (1998) ^[19]
• Кавалер Вялікага крыжа ордэны Святога Олафа (Нарвегія, 1998)
• Ордэн князя Яраслава Мудрага 1 ступені (Украіна, 1999)
• Кампаньён ордэны Аўстраліі (1999)
• Кавалер Вялікага крыжа ордэна Залатога Льва Аранскага дому (Нідэрланды, 1999)
• Прэзідэнцкі медаль волі (ЗША, 2002)
• Бальі-кавалер Вялікага крыжа ордэны Святога Іаана Іерусалімскага (Вялікабрытанія)
• Кавалер ордэна Слана (Данія)
• Ордэн «Стара Планіна» (Балгарыя)

Творы

Прыведзеныя арыгінальныя назвы.

• англ.: «Long Walk to Freedom» (аўтабіяграфія)
• англ.: «The Struggle Is My Life»
• англ.: «Nelson Mandela Speaks: Forging a Democratic, Nonracial South Africa»

Фільмы

• англ.: «Mandela: Long Walk to Freedom» (2013)
• англ.: «Winnie Mandela» (2011)
• англ.: «Invictus» (2009)
• англ.: «Goodbye Bafana» (2007)
• англ.: «Mandela and de Klerk» (1997)
• англ.: «Mandela» (1987)

Зноскі

1. Mandela N. Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela — 1 — Little, Brown, 1994. — P. 3.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q8023'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1199342'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q552959'></a>
2. Smith D. R. Nelson Mandela, South Africa's first black president, dies aged 95 — The Guardian, 2013. Праверана 18 жніўня 2014.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11148'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15637844'></a>
3. Ex-wife challenges Nelson Mandela's will, demands homestead — Los Angeles Times, 2014. Праверана 18 жніўня 2014.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q188515'></a>
4. Nelson Mandela Dead: Former South African President Has Died At 95 — Business Insider, 2013. Праверана 5 снежня 2013.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q286707'></a>
5. Nelson Mandela // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a>
6. Nelson Mandela buried at Qunu ancestral home // BBC News Online — 2013.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4704926'></a>
7. Mandela N. Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela — 1 — Little, Brown, 1994. — P. 6.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q8023'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1199342'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q552959'></a>
8. Smith D. R. Nelson Mandela, South Africa's first black president, dies aged 95 — The Guardian, 2013. Праверана 17 жніўня 2014.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11148'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15637844'></a>
9. http://www.slate.fr/story/81127/winnie-mandela
10. Graca Machel, a first lady twice over: The woman by Nelson Mandela’s side — Washington Post, 2013. Праверана 18 жніўня 2014.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q166032'></a>
11. Mandela N. Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela — 1 — Little, Brown, 1994. — P. 119.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q8023'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1199342'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q552959'></a>
12. Mandela's Son Dies Of AIDS — CBS News, 2005. Праверана 17 жніўня 2014.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q861764'></a>
13. Nelson Mandela's family begins exhuming remains of children — The Daily Telegraph, 2013. Праверана 18 жніўня 2014.

    <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q192621'></a>
14. http://nekrolog.pro/world/africa/10182-skonchalsya-nelson-mandela Архівавана 30 снежня 2014.
15. http://nekrolog.pro/world/africa/10183-ofitsialnaya-panikhida-po-nelsonu-mandela-zavershilas Архівавана 30 снежня 2014.
16. Сын Мандэлы памёр ад СНІДу
17. The Order of Mapungubwe. List of Recipients.(недаступная спасылка) (англ.)
18. Указ прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ад 24.08.1995 № 871 «Аб узнагароджанні ордэнам Дружбы Мандэлы Н. Р.» Архівавана 1 жніўня 2013.
19. Order of Canada. Nelson Mandela, C.C Архівавана 20 снежня 2008. (англ.)

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).
• Кто есть кто в мировой политике / Редкол.: Кравченко Л. П. (отв. ред.) и др. — М.: Политиздат, 1990. ISBN 5-250-00513-6
• Ливанова, Марина (2015). "Нельсон Мандела: Black & white". Личности(руск.) (4 (80)): 6–23. ISSN 1819-6268.