Карс

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Карс (значэнні).

Карс (турэцк.: Kars, арм.: Կարս^[2], асман. قارص‎^[3]) — горад на ўсходзе Турцыі, адміністрацыйны цэнтр іл Карс. З 928 па 961 гады — сталіца Армянскага царства Баграцідаў, з 961 па 1064 гады — сталіца армянскага Карскага царства.

Горад Карс турэцк.: Kars Краіна  Турцыя Іл Карс Каардынаты 40°36′25″ пн. ш. 43°05′35″ у. д.HGЯO Губернатар Эюп Тэпэ Плошча 2.347 км² Вышыня НУМ 1760 м Афіцыйная мова турэцкая Насельніцтва ▲96 700 чал. (2023)[1] Шчыльнасць 47,05 чал./км² Агламерацыя 110.443 чалавек Часавы пояс UTC+2 Тэлефонны код +90 474 Паштовы індэкс 36100 Аўтамабільны код 36 Афіцыйны сайт kars.bel.tr (тур.) Карс на карце Турцыі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Гагік Карскі з сям’ёй, мініяцюра пачатку XI стагоддзя

Існуюць здагадкі, што Карс быў заснаваны ў IV стагоддзі, аднак, устойлівыя згадкі пра горад сустракаюцца ў армянскіх і візантыйскіх летапісах пачынаючы з IX стагоддзя^[4].

Карс меў важнае значэнне ў дзяржаўным і грамадскім жыцці сярэднявечнай Арменіі, з’яўляўся цэнтрам правінцыі Вананд Айрарацкай вобласці. Горад таксама быў буйным цэнтрам рамяства і гандлю, праз яго ішлі шляхі міжнароднага гандлю. У 928—961 гг. з’яўляўся сталіцай Арменіі, у 961 годзе армянскі цар Ашот III пераносіць сталіцу ў Ані^[5]. Пасля гэтага, у X—XI стст. Карс застаецца сталіцай армянскага Ванандскага, або Карскага царства (арм.: Կարս), якім кіруе малодшая галіна армянскай царскай дынастыі Баграцідаў.

У канцы XI стагоддзя захоплены Візантыяй, а пазней — сельджукамі. У канцы XII стагоддзя разам з часткай Паўночнай Арменіі вызвалены Закаранамі і ў складзе іх уладанняў увайшоў у межы Грузінскага царства^[6]. У XVI стагоддзі захоплены Турцыяй, якая ператварыла яго ў апорны пункт для распаўсюджвання свайго ўплыву на Закаўказзе.

XIX стагоддзе

Падчас руска-турэцкіх войнаў XIX стагоддзя крэпасць Карс стала адным з галоўных аб’ектаў барацьбы на Каўказскім тэатры ваенных дзеянняў. У 1807 годзе рускія войскі беспаспяхова штурмавалі Карс.

Бітва за Карс 1855 г.

У 1828 годзе горад быў узяты штурмам падчас руска-турэцкай вайны 1828—1829 гадоў. Вернуты Турцыі па Адрыянопальскім дагаворы (1829).

У 1855 годзе, падчас Крымскай вайны, турэцкі гарадскі гарнізон пад камандаваннем Ізмаіл-пашы адбіў напады рускіх войскаў, але пасля пяцімесяцовай аблогі капітуляваў з-за голаду. Па выніках Крымскай вайны, пры падпісанні мірнага дагавора горад вернуты Турцыі.

Уваходжанне ў Расійскую імперыю

У лістападзе 1877 года Карс быў узяты рускімі войскамі ў выніку імклівага штурму і паводле Сан-Стэфанскага мірнага дагавора 1878 года адышоў да Расіі.

У 1878—1917 гг. Карс — цэнтр Карскай вобласці Расійскай імперыі. Наваколлі горада актыўна засялялі рускія перасяленцы — у прыватнасці, малакане.

XX стагоддзе

Паводле Брэсцкага дагавора 1918 года адышоў Турцыі разам з акругамі Батум і Ардаган.

Пасля паражэння ў Першай сусветнай вайне туркі пакінулі Карс, і ў горад уступілі англійскія войскі. У маі Карс быў перададзены Рэспубліцы Арменіі, і значная колькасць армян вярнулася ў свой родны горад.

У 1920 годзе Карс быў заняты турэцкімі войскамі. Паводле Карскага дагавора 1921 года ўвайшоў у склад Турцыі. Пад ціскам Савецкай Расіі Урад Арменіі быў вымушаны падпісаць Карскі дагавор 1921.

30 мая 1953 года СССР адмовіўся ад тэрытарыяльных прэтэнзій да Турцыі, у прыватнасці, на горад Карс.

Від на горад з узгорка

Клімат

Размешчаны на вышыні 1760 метраў, Карс мае горны клімат з рысамі кантынентальнага. Карс з’яўляецца адным з найбольш халодных гарадоў Турцыі. Зіма суровая, хоць адносна маласнежная, лета кароткае, з цёплымі, часам гарачымі днямі, але заўсёды халоднымі начамі. Вясна вельмі працяглая, замаразкі захоўваюцца аж да канца мая, але магчымыя нават у чэрвені. Восень надыходзіць рана.

Універсітэты

У Карсе размешчаны Каўказскі ўніверсітэт (Kafkas Üniversitesi) — буйная вышэйшая навучальная ўстанова^[7].

Насельніцтва

Армяне Карса вымушана пакідаюць захоплены туркамі горад, 1920 г.

Напачатку ХIХ ст. тут было 850 дамоў, у тым ліку 600 армянскіх (71 %).

Паводле перапісу Расійскай імперыі 1897 года насельніцтва горада 20 805 чалавек, з іх (па роднай мове) 10 305 (49.6 %) армяне, 3 483 (16.7 %) рускія (вялікаросы), 1 914 (9.1 %) украінцы (маларосы), 1 084 (5.2 %) палякі, 786 (3.7 %) туркі, 733 (3,5 %) грэкі і іншыя. Прычым практычна ўсе ўкраінцы, палякі і 79,3 % рускіх былі мужчынамі^[8]. Пасля заваявання турэцкімі войскамі ў 1918—1920 гадах большая частка насельніцтва была забіта або сталі бежанцамі.

У наш час 20 % насельніцтва горада складаюць этнічныя азербайджанцы^[9]. Пражываюць азербайджанцы пераважна ў кварталах (махаля) Енімахаля і Істас’ён. Тут сярод азербайджанцаў вылучаюць наступныя групы: Мала Мусалылар, Каракіліселілер, Кулубеглілер і Чабанкерэлілердылер. Гэтыя назвы адлюстроўваюць назвы абласцей і сёлаў, адкуль яны паходзяць^[10].

Год Колькасць 1985 69 293 1990 78 455 2000 78 473 Год Колькасць 2007 76 992 2010 73 826 2015 81 742 Год Колькасць 2018 86 349 2019 88 183 2020 90 523 Год Колькасць 2023 96 700 [1]

Транспарт

Будуецца чыгунка ў Грузію, складнік чыгункі «Баку — Тбілісі — Карс». Пасля заканчэння будаўніцтва будзе пушчаны цягнік Стамбул-Тбілісі-Баку.

Гарады-пабрацімы

•  Бурса, Турцыя
•  Везель, Германія
•  Гянджа, Азербайджан
•  Кіркенес, Нарвегія
•  Стаўрапаль, Расія
•  Эдырнэ, Турцыя

Вядомыя асобы

• Аганес Мкртычавіч Зардаран

Карс у культуры

• У Карсе адбываецца деянне рамана Архана Памука «Снег» (2002).

Гл. таксама

• Спіс сталіц армянскіх дзяржаў
• Карская вобласць
• Паўднёва-Заходняя Каўказская дэмакратычная рэспубліка
• Карская епархія

Крыніцы

1. https://www.nufusune.com/merkez-ilce-nufusu-kars
2. Room, Adrian (2003). Placenames of the World. McFarland. p. 178. ISBN 0-7864-1814-1.
3. Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın Nu 21, Ankara, p. 287.
4. Канстанцін Парфірародны. Аб кіраванні імперыяй. Гл.44. Пра краіну Апахуніс і пра крэпасці Манцікіерт, Перкры, Хдзіят, Халіят, Арцэс, Ціві, Херт, Саламас і Цэрмацу

   [Ведай], што архонт архонтаў сядзеў у Вялікай Арменіі, у крэпасці Карс, і валодаў як трыма вышэйназванымі крэпасцямі, Перкры, Халіятам і Арцэсам, так і Ціві, Хертам і Саламасам.

   (цит. по изданию: Константин Багрянородный. Об управлении империей. М. Наука. 1991 (пер. под. ред. Г. Г. Литаврина, А. П. Новосельцева)
5. Ашот — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
6. Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge: 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV. — С. 593—637.:

   Later, in the twelfth and thirteenth centuries, the Armenian house of the Zachariads (Mkhargrdzeli) ruled in northern Armenia at Ani, Lor’i, Kars, and Dvin under the Georgian aegis.

7. Карс турецкий город Карс kars Архівавана 10 кастрычніка 2008.
8. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи, 1897 г. т.64 Карсская область. Н. А. Тройницкий, С.-Петербург, 1904 стр. 43
9. Two vast and ugly blocks of stone
10. Dr. Ahmet B. Ercilasun  (тур.). Kars ili ağızları. — 29. — Ankara: Gazi Universitesi, 1983. — С. 46-49 (раздел «Kars Azerileri»). — 386 с.

Літаратура

• Карс, областной город Карсской области // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Карс
• Карсская область // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907. (руск.)