Remove ads
Го́тфрыд Ві́льгельм Ля́йбніц[15] або Ле́йбніц[16][17][18][19] (Gottfried Wilhelm Leibniz або ням.: Gottfried Wilhelm von Leibniz, МФА: [ˈɡɔtfʁiːt ˈvɪlhɛlm fɔn ˈlaɪbnɪts][20] або [ˈlaɪpnɪts][21]; 21 чэрвеня (1 ліпеня) 1646 — 14 лістапада 1716) — саксонскі філосаф, логік, матэматык, механік, фізік, юрыст, гісторык, дыпламат, багаслоў i крэацыяніст, вынаходнік і мовазнавец[16][17][19]. Заснавальнік і першы прэзідэнт Берлінскай Акадэміі навук[17][22][23], замежны член Французскай Акадэміі навук[24].
.jpg)
Найважнешыя навуковыя дасягненні:
- Лейбніц, незалежна ад Ньютана, стварыў матэматычны аналіз — дыферэнцыяльнае і інтэгральнае вылічэнні, заснаваныя на бясконца малых[24].
- Лейбніц стварыў камбінаторыку як навуку[25].
- Ён заклаў асновы матэматычнай логікі[16][19].
- Апісаў двайковую сістэму злічэння з лічбамі 0 і 1[26].
- У механіцы ўвёў паняцце «жывой сілы» (правобраз сучаснага паняцця кінетычнай энергіі) і сфармуляваў закон захавання энергіі[16].
- У псіхалогіі высунуў паняцце несвядома «малых перцэпцый» і развіў навуку о несвядомым псіхічным жыцці[16].
Лейбніц таксама з’яўляецца завяршальнікам філасофіі XVII стагоддзя і папярэднікам нямецкай класічнай філасофіі, стваральнікам філасофскай сістэмы, што атрымала назву манадалогія[27]. Ён развіў навуку пра аналіз і сінтэз[16][28], упершыню сфармуляваў закон дастатковай асновы (якому, аднак, прыдаваў не толькі лагічны (які адносіцца да мыслення), але і анталагічны (які адносіцца да быцця) сэнс: «… ніводная з’ява не можа апынуцца праўдзівым ці сапраўдным, ніводнае цверджанне справядлівым, — без дастатковай асновы, чаму менавіта справа ідзе так, а не іначай…»)[27][29]; Лейбніц з’яўляецца таксама аўтарам сучаснай фармулёўкі закона тоеснасці[16][19][28]; ён увёў тэрмін «мадэль»[16], пісаў пра магчымасць машыннага мадэлявання функцый чалавечага мозгу[30]. Лейбніц выказаў ідэю пра ператварэнне адных відаў энергіі ў іншыя[16], сфармуляваў адзін з найважнейшых варыяцыйных прынцыпаў фізікі — «прынцып найменшага дзеяння» — і зрабіў шэраг адкрыццяў у адмысловых падзелах фізікі[16][19].
Ён першым звярнуўся да пытання пра ўзнікненне расійскай кіруючай дынастыі[31], першым у нямецкай гістарыяграфіі звярнуў увагу на ўзаемасувязь лінгвістычных праблем з генеалогіяй[31], стварыў тэорыю гістарычнага паходжання моў і даў іх генеалагічную класіфікацыю, з’явіўся адным са стваральнікаў нямецкага філасофскага і навуковага лексікона[16][19].
Лейбніц таксама ўвёў ідэю цэласці арганічных сістэм, прынцып нязводнасці арганічнага да механічнага і выказаў думку пра эвалюцыю Зямлі[16].
Remove ads
Раннія гады
Готфрыд Вільгельм нарадзіўся 1 ліпеня 1646 года[18][32] у сям’і прафесара філасофіі маралі (этыкі) Лейпцыгскага ўніверсітэта Фрыдрыха Лейбнюца (ням.: Friedrich Leibnütz ці ням.: Friedrich Leibniz) (1597—1652) і Катарыны Шмук (ням.: Catherina Schmuck), якая была дачкой выбітнага прафесара юрыспрудэнцыі[33][34][35][36][37][38][39]. Бацька Лейбніца быў серба-лужыцкага паходжання[40][41][42]. Па матчынай лініі Готфрыд Вільгельм Лейбніц, відаць, меў чыста нямецкіх продкаў[37].
Бацька Лейбніца вельмі рана заўважыў геніяльнасць свайго сына і імкнуўся развіць у ім дапытлівасць, часта расказваючы яму маленькія эпізоды са святой і свецкай гісторыі; паводле словаў самога Лейбніца, гэтыя аповеды глыбока запалі яму ў душу і былі найбольш моцнымі ўражаннямі яго ранняга дзяцінства[37]. Лейбніцу не было і сямі гадоў, калі ён страціў бацьку[заўв 1]; яго бацька памёр, пакінуўшы пасля сябе вялікую асабістую бібліятэку. Лейбніц расказваў[37]:
Калі я падрос, мне пачало дастаўляць надзвычайную асалоду чытанне любога роду гістарычных аповедаў. Нямецкія кнігі, якія мне трапляліся пад руку, я не выпускаў з рук, пакуль не прачытваў іх да канца. Лацінскай мовай я займаўся спачатку толькі ў школе і, без сумневу, я прасоўваўся б са звычайнай павольнасцю, калі б не выпадак, што паказаў мне зусім адмысловы шлях. У доме, дзе я жыў, я натыкнуўся на дзве кнігі, пакінутыя адным студэнтам. Адна з іх была складаннем Лівія, іншая — храналагічная скарбніца Кальвізія. Як толькі гэтыя кнігі трапілі мне ў рукі, я праглынуў іх.
Кальвізія Лейбніц зразумеў без працы, таму што ў яго была нямецкая кніга па ўсеагульнай гісторыі, дзе казалася прыблізна тое ж самае, але пры чытанні Лівія ён увесь час трапляў у тупік[37]. Лейбніц не меў паняцця ні пра жыццё старажытных, ні пра іх манер пісьма; не абвыкшы таксама да ўзнёслай рыторыкі гістарыёграфаў, якая стаіць вышэй штодзённага разумення, Лейбніц не разумеў ніводнага радка, але гэта выданне было старое, з гравюрамі, таму ён уважліва разглядаў гравюры, чытаў подпісы і, мала клапоцячыся пра цёмных для яго месцах, папросту прапускаў усё тое, чаго не мог зразумець[37]. Ён паўтараў гэта некалькі разоў і перагортваў усю кнігу; забягаючы, такім чынам, наперад, Лейбніц стаў крыху лепш разумець ранейшае; у захапленні ад свайго поспеху падобнай выявай ён прасоўваўся далей, без слоўніка, пакуль яму, нарэшце, не стала цалкам яснай большая частка прачытанага[37].
Настаўнік Лейбніца неўзабаве заўважыў, чым займаецца яго вучань, і, не доўга думаючы, ён адправіўся да твараў, якім хлопчык быў аддадзены на выхаванне, патрабуючы, каб яны звярнулі ўвагу на «недарэчныя і заўчасныя» заняцці Лейбніца; як ён кажа, гэтыя заняткі былі толькі перашкодай навуцы Готфрыда[37]. Паводле яго думкі, Лівій падыходзіў для Лейбніца, як катурн для пігмея; ён лічыў, што кнігі, прыдатныя для старэйшага ўзросту, трэба адабраць у хлопчыка і даць яму «Orbis pictus» Каменскага і «Кароткі катэхізіс» Лютэра[37][43]. Ён пераканаў бы ў гэтым выхавальнікаў Лейбніца, калі б выпадковым чынам сведкам гэтай гутаркі не апынуўся адзін навуковец, які жыў па суседстве і шмат вандраваў, сябар гаспадароў дома; паражаны незычлівасцю і дурасцю настаўніка, які мераў усіх адной мерай, ён стаў, наадварот, даводзіць, як было б недарэчна і недарэчна, калі б першыя пробліскі генію былі прыгнечаны суровасцю і грубіянствам настаўніка[37]. Наадварот, ён лічыў, што трэба ўсімі сродкамі прыяць гэтаму хлопчыку, які абяцае штосьці незвычайнае; неадкладна папрасіў ён паслаць за Лейбніцам, і калі, у адказ на яго пытанні, Готфрыд адказаў слушна, ён датуль не адстаў ад сваякоў Лейбніца, пакуль не прымусіў іх даць абяцанне, што Готфрыда дапусцяць у бібліятэку яго бацькі, што даўно знаходзілася пад замкам[37]. Лейбніц пісаў[37]:
Я святкаваў, як калі б знайшоў скарб, таму што згараў ад нецярпення ўбачыць старажытных, якіх ведаў толькі па імі, — Цыцэрона і Квінтыліяна, Сенеку і Плінія, Герадота, Ксенафонта і Платона, пісьменнікаў Аўгустова веку і шмат якіх лацінскіх і грэцкіх айцоў царквы. Усё гэта я стаў чытаць, гледзячы па цязе, і цешыўся незвычайнай разнастайнасцю прадметаў. Такім чынам, не маючы яшчэ дванаццаці гадоў, я свабодна разумеў лаціну і пачаў разумець па-грэчаску.
Гэты аповед Лейбніца пацвярджаецца і пабочнымі сведчаннямі, што даказваюць, што яго выбітныя здольнасці былі заўважаны і таварышамі, і лепшымі з выкладчыкаў; Лейбніц асабліва сябраваў у школе з двума братамі Іцігамі, якія былі значна старэй яго і лічыліся ў ліку лепшых вучняў, а іх бацька быў настаўнікам фізікі, і Лейбніц любіў яго больш за іншых настаўнікаў[37]. Лейбніц вучыўся ў знакамітай Лейпцыгскай школе Святога Фамы[44].
Бібліятэка бацькі дазволіла Лейбніцу вывучыць шырокі спектр перадавых філасофскіх і тэалагічных прац, да якіх ён мог бы мець доступ толькі ў студэнцкія гады[45]. Да дзесяці гадоў Лейбніц вывучыў кнігі Цыцэрона, Плінія, Герадота, Ксенафана і Платона[46]. У веку 12 гадоў Лейбніц быў ужо знаўцам лаціны; ва ўзросце 13 гадоў у яго выявіўся паэтычны талент, якога ў ім ніхто не падазраваў[37]. У Дзень Святой Троіцы адзін вучань павінен быў прачытаць святочную прамову па лаціне, але ён захварэў, і ніхто з вучняў не выклікаўся яго замяніць; сябры Лейбніца ведалі, што ён майстар пісаць вершы, і звярнуліся да яго[37]. Лейбніц узяўся за справу і за адзін дзень склаў трыста гекзаметраў лацінскага верша для гэтага мерапрыемства[37][47], прытым на кожны выпадак адмыслова паспрабаваў унікнуць хоць бы адзінага збегу галосных; яго верш выклікаў ухваленні настаўнікаў, якія прызналі Лейбніца выбітным паэтычным талентам[37].
Лейбніц таксама захапляўся Вергіліем; да глыбокай старасці ён помніў напамяць ледзь не ўсю «Энеіду»; у старэйшых класах яго асабліва адрозніваў Якаб Тамазій, які аднойчы сказаў хлопчыку, што рана ці позна ён набудзе хвалебнае імя ў навуковым свеце[37]. У чатырнаццацігадовым узросце Лейбніц таксама стаў удумвацца ў сапраўднае заданне логікі як класіфікацыі элементаў чалавечага мыслення; ён расказваў пра гэта наступнае[37]:
Я не толькі ўмеў з незвычайнаю лёгкасцю ўжываць правілы да прыкладаў, чым надзвычай дзівіў настаўнікаў, бо ніхто з маіх аднагодкаў не мог зрабіць таго ж; але я ўжо тады шмат у чым усумніўся і насіўся з новымі думкамі, якія запісваў, каб не забыцца. То, што я запісаў яшчэ ў чатырнаццацігадовым узросце, я перачытваў значна пазней, і гэта чытанне заўсёды дастаўляла мне найжывейшае пачуццё задавальнення.
Лейбніц бачыў, што логіка дзеліць простыя паняцці на вядомыя разрады, так званыя прэдыкаменты (на мове схаластыкі прэдыкамент азначаў тое ж самае, што і катэгорыя), і яго дзівіла, чаму такім жа чынам не дзеляць складаныя паняцці ці нават меркаванні так, каб адзін член выцякаў ці выводзіўся з іншага[37]. Готфрыд прыдумаў уласныя разрады, якія ён таксама зваў предыкаментамі меркаванняў, што ўтвараюць ўтрыманне ці матэрыял змеркаванняў, падобны на тое, як звычайныя прэдыкаменты ўтвараюць матэрыял меркаванняў; калі ён выказаў гэту думку сваім настаўнікам, яны не адказалі яму нічога станоўчага, а толькі сказалі, што «хлопчыку не падыходзіць уводзіць навіны ў прадметы, якімі ён яшчэ недастаткова займаўся»[37].
У школьныя гады Лейбніц паспеў прачытаць усё больш-менш выбітнае, што было ў той час у вобласці схаластычнай логікі; цікавячыся багаслоўскімі трактатамі, ён прачытаў складанне Лютэра, прысвечанае крытыцы свабоды волі, а таксама многія палемічныя трактаты лютэран, рэфарматаў, езуітаў, армініян, тамістаў і янсеністаў[37]. Гэтыя новыя заняцці Готфрыда ўстрывожылі яго выхавальнікаў, якія баяліся, што ён стане «мудрагелістым схаластыкам»[37]. «Яны не ведалі, — пісаў Лейбніц у сваёй аўтабіяграфіі, — што мой дух не мог быць напоўнены аднабаковым утрыманнем»[37].
Навучанне ва ўніверсітэтах
.jpg)
У 1661 годзе, ва ўзросце чатырнаццаці гадоў[48] (паводле іншых дадзеных — ва ўзросце 15 гадоў)[49][50], Готфрыд сам паступіў у той жа Лейпцыгскі ўніверсітэт, дзе некалі працаваў яго бацька[18]. Па ўзроўні падрыхтоўкі Лейбніц значна перасягаў многіх студэнтаў старэйшага ўзросту[50]. У сваю бытнасць студэнтам Готфрыд Вільгельм пазнаёміўся з працамі Кеплера, Галілея і іншых навукоўцаў[50]. Сярод прафесараў філасофіі ў Лейпцыгу быў і Якаб Тамазій, які лічыўся чалавекам начытаным і мелым выбітны выкладчыцкі талент[50]. Сам Лейбніц прызнаваў, што Тамазій у істотнай меры спрыяў сістэматызацыі яго разнастайных, але разрозненых ведаў; Тамазій чытаў лекцыі па гісторыі філасофіі ў той час, як іншыя чыталі толькі лекцыі па гісторыі філосафаў, і ў лекцыях Тамазія Лейбніц выявіў не толькі новыя звесткі, але і новыя абагульненні і новыя думкі; гэтыя лекцыі ў значнай ступені спрыялі хуткаму азнаямленню Готфрыда з вялікімі ідэямі канца XVI і пачатку XVII стагоддзяў[50].
Праз 2 гады Лейбніц перайшоў у Енскі ўніверсітэт, дзе вывучаў матэматыку. Лейбніц слухаў у Ене лекцыі матэматыка Вейгеля, а таксама лекцыі некаторых юрыстаў і гісторыка Бозіуса, які запрасіў яго на сходы навучальнага таварыства, што складалася з прафесараў і студэнтаў і якое звалася «калегія дапытлівых»[50]. Сярод сшыткаў Лейбніца быў адзін пераплецены ў чвэрць ліста з надпісам залатымі літарамі: «Справаздачы пра заняткі калегіі», аднак у гэты сшытак ім было занесена няшмат што; галоўнай мэтай Готфрыда ў той перыяд былі заняцці юрыспрудэнцыяй[50]. Пра свае далейшыя заняткі Лейбніц расказваў наступнае[50]:
Я кінуў усё іншае і заняўся тым, ад чаго чакаў найболей пладоў (то бок юрыспрудэнцыяй). Я заўважаў, аднак, што мае ранейшыя заняткі гісторыяй і філасофіяй значна палегчылі мне разуменне юрыдычнай навукі. Я быў у стане лёгка разумець усе законы, і таму не абмежаваўся тэорыяй, але глядзеў на яе зверху ўніз, як на лёгкую працу, і прагна ўхапіўся за юрыдычную практыку. У мяне быў прыяцель у ліку саветнікаў лейпцыгскага надворнага суда. Ён часта запрашаў мяне да сябе, даваў мне чытаць паперы і паказваў на прыкладах, як трэба судзіць.
У 1663 годзе Лейбніц апублікаваў свой першы трактат «Пра прынцып індывідуацыі» («De principio individui»)[39][51], у якім бараніў наміналістычную навуку пра рэальнасць індывідуальнага[23], і атрымаў ступень бакалаўра, а ў 1664 годзе — ступень магістра філасофіі[22]. Лепшыя з прафесараў ацанілі Лейбніца, а асабліва высокай думкі пра яго быў Якаб Тамазій, які так высока ацаніў першую дысертацыю Готфрыда, што сам напісаў да яе прадмову, у якой публічна заявіў, што лічыць Лейбніца цалкам здольным да «найцяжэйшых і найбольш заблытаных спрэчак»[50]. Потым Лейбніц вывучаў у Лейпцыгу права, аднак атрымаць доктарскую ступень там не ўдалося. Засмучаны адмовай, Лейбніц адправіўся ў Альтдорфскі ўніверсітэт у Альтдорф-Нюрнбергу, дзе паспяхова і абараніў дысертацыю на спашуканне ступені доктара права[22][52]. Дысертацыя была прысвечана разбору пытання пра заблытаныя юрыдычныя справы і звалася «Пра заблытаныя судовыя выпадкі» («De asibus perplexis injure»)[23]. Абарона адбылася 5 лістапада 1666 года; эрудыцыя, выразнасць выкладу і прамоўніцкі талент Лейбніца выклікалі ўсеагульнае захапленне; экзаменатары былі гэтак захоплены красамоўствам Готфрыда, што прасілі яго застацца пры ўніверсітэце[50], але Лейбніц адхіліў гэту прапанову, сказаўшы, што «яго думкі былі накіраваны ў зусім іншым кірунку»[53]. У гэтым жа годзе Лейбніц атрымаў ступень ліцэнцыята[22].
Жыццё ў Нюрнбергу
Пасля атрымання ступені доктара права Лейбніц некаторы час жыл у Нюрнбергу, куды яго прыцягнула інфармацыя пра знакаміты Ордэне разенкрэйцараў, на чале якога тады стаяў прапаведнік Вёльфер[50]. Готфрыд дастаў складанні найзнакаміцейшых алхімікаў і выпісаў з іх самыя цёмныя, незразумелыя і нават па-варварску недарэчныя выразы і формулы, з якіх ён склаў род навуковай запіскі, у якой, па ўласным прызнанні, сам нічога не мог зразумець[50]. Гэту запіску ён паднёс старшыню алхімічнага таварыства з просьбай прыняць яго складанне як выяўны довад грунтоўнага знаёмства з алхімічнымі таямніцамі; разенкрэйцары неадкладна ўвялі Лейбніца ў сваю лабараторыю і злічылі яго сама меней адэптам[50]. Так Готфрид стал наёмным алхимиком, хотя и не имел должных знаний по этой дисциплине[54]. За пэўны гадавы пенсіён яму было даручана весці пратаколы таварыства, і Лейбніц на працягу некаторага часу быў сакратаром таварыства, вёў пратаколы, займаўся алхімічнымі доследамі[23], запісваючы іх вынікі, і рабіў эксцэрпцыі са знакамітых алхімічных кніг; многія члены таварыства нават звярталіся да Лейбніца за звесткамі, а ён, у сваю чаргу, за вельмі кароткі час засвоіў усю патрэбную інфармацыю[50]. Готфрыд ніколі не шкадаваў пра час, праведзены ў Ордэне разенкрэйцараў і шмат гадоў пазней пісаў[50]:
Я не раскайваюся ў гэтым. Пазней я, не гэтак па ўласнай цязе, як па жаданні манархаў, не раз распачынаў алхімічныя доследы. Мая дапытлівасць не зменшылася, але я стрымліваў яе ў межах развагі. А наколькі шмат хто спатыкнуўся на гэтым шляху і сеў на мелізну якраз у той час, калі ўяўлялі, што плывуць пры спадарожным ветры!
Палітычная і публіцыстычная дзейнасць
У 1667 годзе Лейбніц паступіў на службу да Майнцскага курфюрста, ва ўстанову яго міністра Бойнебурга, дзе заставаўся да 1676 года, займаючыся палітычнай і публіцыстычнай дзейнасцю, якая пакідала дастатковую колькасць свабоднага часу для філасофскіх і навуковых даследаванняў[23]. Работа Лейбніца патрабавала раз’ездаў па ўсёй Еўропе; падчас гэтых вандраванняў ён пасябраваў з Гюйгенсам[23], які пагадзіўся навучаць яго матэматыцы[55]. З 1672 па 1676 гады Лейбніц быў у Парыжы, дзе меў зносіны з Мальбраншам і Чырнгаузенам[23]. Да вандравання ў Францыю Лейбніца заахвоціла надзея схіліць Людовіка XIV да заваявання Егіпта, якое павінна было адцягнуць славалюбівыя задумы Францыі ад нямецкіх земляў і ў той жа час нанесці ўдар турэцкай магутнасці[56]. У сваім «егіпецкім праекце» Готфрыд Лейбніц пісаў наступнае[57]:
Францыя дамагаецца гегемоніі ў хрысціянскім свеце. Найлепшым сродкам для дасягнення гэтай мэты з’яўляецца заваяванне Егіпта. Няма экспедыцыі лягчэйшай, бяспечнай, учаснай і здольнай падняць вышэй марскую і гандлёвую магутнасць Францыі. Французскаму каралю варта ўзяць прыклад з паходаў Аляксандра Македонскага. Са спрадвечных часоў Егіпет, старажытная краіна, поўная дзіваў і мудрасці, мела высокае сусветнае значэнне. Гэта значэнне выяўлялася шмат раз на эпоху персідскіх, грэцкіх, рымскіх і арабскіх сусветных войн. З імем Егіпта злучаны імёны найвялікшых заваёўнікаў: Камбіз, Аляксандр, Пампей, Цэзар, Антоній, Аўгуст, Амар — усе дамагаліся ўладанняў Ніла.
Па шляху з Парыжа ў Германію Готфрыд Вільгельм Лейбніц сустракаўся ў Галандыі са Спінозай[23][58]; тамсама ён даведаўся і пра адкрыцці Левенгука, якія згулялі важную ролю ў фармаванні яго прыродазнаўча-навуковых і філасофскіх гледжанняў[23]. Лейбніц унёс унёсак у палітычную тэорыю і ў эстэтыку[59].
Навуковая дзейнасць
У 1666 годзе Готфрыд Вільгельм Лейбніц напісаў адно са сваіх шматлікіх складанняў — «Пра мастацтва камбінаторыкі» («De arte kombinatoria»)[23]. Апярэдзіўшы час на два стагоддзі, 21-гадовы Лейбніц задумаў праект матэматызацыі логікі[16][19]. Будучую тэорыю (якую ён гэтак і не завяршыў) ён заве «усеагульная характарыстыка». Яна ўлучала ўсе лагічныя аперацыі, уласцівасці якіх ён ясна ўяўляў. Ідэалам для Лейбніца было стварэнне такой мовы навукі, які дазволіў бы замяніць змястоўныя развагі вылічэннем на грунце арыфметыкі і алгебры: «… з дапамогай такіх сродкаў можна дасягнуць… дзіўнага мастацтва ў адкрыццях і знайсці аналіз, які ў іншых абласцях дасць штосьці падобнае таму, што алгебра дала ў вобласці лікаў»[60]. Лейбніц шматкроць вяртаўся да задання «матэматызацыі» фармальнай логікі, спрабуючы прымяняць пры гэтым арыфметыку, геаметрыю і камбінаторыку — вобласць матэматыкі, асноўным стваральнікам якой з’яўляўся ён сам; матэрыялам для гэтага яму служыла традыцыйная сілагістыка, што дасягнула да таго часу высокай ступені дасканаласці[61].
Лейбніц вынайшаў уласную канструкцыю арыфмометра, значна лепш паскалеўскай, — ён умеў выконваць множанне, дзяленне, выманне квадратных і кубічных каранёў[57], а таксама ступеняванне[18]. Прапанаваныя Готфрыдам ступеністы валік і рухомая карэтка ляглі ў аснову ўсіх наступных арыфмометраў аж да XX стагоддзя[46]. «З дапамогай машыны Лейбніца любы хлопчык можа вырабляць найцяжэйшыя вылічэнні», — сказаў пра гэта вынаходства Готфрыда адзін з французскіх навукоўцаў[57].
У 1673 годзе Лейбніц у Лондане на пасяджэнні Каралеўскага таварыства прадэманстраваў свой арыфмометр, і яго абралі членам Таварыства[18]. Ад сакратара Таварыства Альдэнбурга ён атрымаў выклад ньютанаўскіх адкрыццяў: аналізу бясконца малых і тэорыі бясконцых шэрагаў. Адразу ацаніўшы моц метаду, ён сам пачаў яго развіваць. У прыватнасці, ён вывеў першы шэраг для ліку [62]:
- …
У 1675 годзе Лейбніц завяршыў свой варыянт матэматычнага аналізу, старанна прадумаўшы яго сімволіку і тэрміналогію, адбівальную сутнасць справы. Амаль усе яго навіны ўкараніліся ў навуцы, і толькі тэрмін «інтэграл» увёў Якаб Бернулі (1690)[63], сам Лейбніц спачатку зваў яго проста сумай[62].
Па меры развіцця аналізу высветлілася, што сімволіка Лейбніца, у адрозненне ад ньютанаўскай, выдатна падыходзіць для пазначэння шматразовага дыферэнцыявання, частковых вытворных і г.д. На карысць школе Лейбніца ішла і яго адкрытасць, масавая папулярызацыя новых ідэй, што Ньютан рабіў вельмі неахвотна[18].
У 1676 годзе неўзабаве пасля смерці курфюрста Майнцскага Лейбніц перайшоў на службу да герцага Эрнэста-Аўгуста Браўншвейг-Люнебургскага (Гановер)[23]. Ён адначасна выконваў абавязкі саветніка, гісторыка, бібліятэкара і дыпламата; гэты пост ён не пакідаў да канца жыцця. Па даручэнні герцага Лейбніц пачаў працаваць над гісторыяй роду Гвельфаў-Браўншвейгаў. Ён працаваў над ёй больш за трыццаць гадоў і паспеў давесці яе да «цёмных вякоў»[64].
Тым часам Лейбніц працягнуў матэматычныя даследаванні, адкрыў «асноўную тэарэму аналізу», мяняўся з Ньютанам некалькімі ласкавымі лістамі, у якіх прасіў вытлумачыць невыразныя месцы ў тэорыі шэрагаў. Ужо ў 1676 годзе Лейбніц у лістах выказаў асновы матэматычнага аналізу[58]. Аб’ём яго ліставання каласальны[24]: яна дасягала сапраўды астранамічнага ліку — прыкладна 15 000 лістоў[65].
У 1682 годзе Лейбніц заснаваў навуковы часопіс «Acta Eruditorum», які згуляў значную ролю ў шыранні навуковых ведаў у Еўропе. Готфрыд Вільгельм змясціў у гэтым часопісе мноства артыкулаў па ўсіх галінах ведаў, пераважна па юрыспрудэнцыі, філасофіі і матэматыцы[66]. Апроч таго, ён друкаваў у ім выманні з розных рэдкіх кніг, а таксама рэфераты і рэцэнзіі на новыя навуковыя складанні і ўсяляк спрыяў прыцягненню новых супрацоўнікаў і падпісантаў[66]. Упершыню «Acta Eruditorum» быў апублікаваны ў Лейпцыгу[67]. ейбніц прыцягваў да даследаванняў сваіх вучняў — братоў Бернулі, Якаба і Іагана[24][68].
У 1698 годзе памёр герцаг Браўншвейгскі[56]. Яго спадчыннікам стаў Георг-Людвіг, будучы кароль Вялікабрытаніі[56]. Ён пакінуў Лейбніца на службе, але ставіўся да яго грэбліва[69].
У 1700 годзе Лейбніц, дзеючы галоўным чынам праз каралеву Сафію Шарлоту[70], заснаваў Берлінскую Акадэмію навук і стаў яе першым прэзідэнтам[17][22][23]. Тады ж яго абралі замежным членам Французскай Акадэміі навук[24].
Лейбніц і Пётр I
У 1697 годзе падчас вандравання па Еўропе расійскі цар Пётр I пазнаёміўся з Лейбніцам[69]. Гэта была выпадковая сустрэча ў гановерскім замку Копенбрук[69]. Пазней, пасля паразы расійскага войска пры Нарве, Лейбніц склаў у гонар шведскага караля верш, у якім выказаў надзею, што Карл XII пераможа Пятра I і рассуне шведскую мяжу «ад Масквы да Амура»[71]. Падчас урачыстасцей у 1711 годзе, прысвечаных вяселлю спадчынніка прастола Аляксея Пятровіча з прадстаўніцай кіравальнага гановерскага дома, прынцэсай Браўншвейгскай Сафіяй Хрысцінай, адбылася іх другая сустрэча[69]. Гэтым разам сустрэча мела заўважны ўплыў на цара[69]. У наступным годзе Лейбніц меў больш працяглыя сустрэчы з Пятром, і, па яго просьбе, суправаджаў яго ў Цепліцы і Дрэздэн[69]. Гэта спатканне было вельмі важным і прывяло надалей да ўхвалы Пятром стварэння Акадэміі навук у Пецярбургу[23][56], што паслужыла пачаткам развіцця навуковых даследаванняў у Расіі па заходнееўрапейскім узоры. Ад Пятра Лейбніц атрымаў тытул таемнага саветніка юстыцыі[56] і пенсію ў 2000 гульдэнаў[69]. Лейбніц высунуў ідэю шырання навуковых ведаў у Расіі[61][56], прапанаваў праект навуковых даследаванняў у Расіі, злучаных з яе ўнікальным геаграфічным становішчам, такіх, як вывучэнне магнітнага поля Зямлі[69]. Таксама Лейбніц прапанаваў праект руху за аб’яднанне цэркваў, якое павінна было быць створана пад эгідай рускага імператара. Лейбніц быў вельмі задаволены сваімі адносінамі з Пятром I. Ён пісаў[69]:
Заступніцтва навукам заўсёды было маёй галоўнай мэтай, толькі неставала вялікага манарха, які досыць цікавіўся б гэтай справай.
У апошні раз Готфрыд Вільгельм Лейбніц сустрэў Пятра ў 1716 годзе незадоўга да сваёй смерці; пра гэта спатканне ён пісаў наступнае[69]:
Я скарыстаўся некалькімі днямі, каб правесці іх з вялікім расійскім манархам; потым я паехаў з ім у Герэнгаузен поплеч Гановера і быў з ім там два дні. Дзіўлюся ў гэтым гасудару гэтак жа яго гуманнасці, як спазнанням і востраму меркаванню.
Спрэчка паміж Лейбніцам і Ньютанам
У 1708 годзе ўзнікла сумна вядомая спрэчка Лейбніца з Ньютанам пра навуковы прыярытэт адкрыцця дыферэнцыяльнага вылічэння. Вядома, што Лейбніц і Ньютан працавалі над дыферэнцыяльным вылічэннем паралельна і што ў Лондане Лейбніц азнаёміўся з некаторымі неапублікаванымі працамі і лістамі Ньютана[18], але прыйшоў да тых жа вынікаў самастойна[24]. Вядома таксама, што Ньютан стварыў сваю версію матэматычнага аналізу, «метаду флюксій» («флюксія» (англ.: fluxion) — тэрмін Ньютана; спачатку пазначалася кропкай над велічынёй[72]; тэрмін «флюксія» азначае «вытворная»[73]), не пазней 1665 года, хоць і апублікаваў свае вынікі толькі праз шмат гадоў; Лейбніц жа першым сфармуляваў і апублікаваў «вылічэнне бясконца малых» і распрацаваў сімволіку, якая аказалася гэтак зручнай, што яе выкарыстоўваюць і на сённяшні дзень[18].
У 1693 годзе, калі Ньютан, нарэшце, апублікаваў першы кароткі выклад сваёй версіі аналізу, ён памяняўся з Лейбніцам сяброўскімі лістамі. Ньютон паведаміў[74]:
Наш Валіс далучыў да сваёй «Алгебры», якая толькі што з’явілася, некаторыя з лістоў, якія я пісаў да цябе ў свой час. Пры гэтым ён запатрабаваў ад мяне, каб я выклаў адкрыта той метад, які я ў той час схаваў ад цябе перастаноўкай літар; я зрабіў гэта коратка, як толькі мог. Спадзяюся, што я пры гэтым не напісаў нічога, што было б табе непрыемна, калі ж гэта здарылася, то прашу паведаміць, таму што сябры мне даражэй матэматычных адкрыццяў.
Пасля з’яўлення першай падрабязнай публікацыі аналізу Ньютана (матэматычны дадатак да «Оптыкі», 1704) у часопісе Лейбніца «Acta eruditorum» з’явілася ананімная рэцэнзія з абразлівымі намёкамі ў адрас Ньютана; рэцэнзія ясна паказвала, што аўтарам новага вылічэння з’яўляецца Лейбніц, але сам Лейбніц наважна адмаўляў, што рэцэнзія складзена ім, аднак гісторыкі знайшлі чарнавік, напісаны яго почыркам[75]. Ньютан праігнараваў артыкул Лейбніца, але яго вучні абурана адказалі, пасля чаго і разгарэлася агульнаеўрапейская прыярытэтная вайна[76].
31 студзеня 1713 года Каралеўскае таварыства атрымала ліст ад Лейбніца, што змяшчаў замірэнчую фармулёўку: ён згодзен, што Ньютан прыйшоў да аналізу самастойна, «на агульных прынцыпах, падобных нашым»; Ньютон запатрабаваў стварыць міжнародную камісію для распагоджання навуковага прыярытэту. Лонданскае каралеўскае таварыства, разгледзеўшы справу, прызнала, што метад Лейбніца ў існасці тоесны метаду Ньютана, і першасць была прызнана за англійскім матэматыкам[69]. 24 красавіка 1713 года быў вынесены гэты прысуд, што раззлаваў Лейбніца[69].
Лейбніца падтрымвалі браты Бернулі і многія іншыя матэматыкі кантынента; у Англіі, а часткова і ў Францыі, падтрымвалі Ньютана[69]. Караліна Брандэнбург-Ансбахская ўсімі сіламі, але беспаспяхова, спрабавала замірыць праціўнікаў; яна пісала Лейбніцу наступнае[69]:
З сапраўдным жалем бачыць, што людзі такой навуковай велічыні, як Вы і Ньютан, не могуць змірыцца. Свет бясконца мог бы выйграць, калі б можна было вас зблізіць, але вялікія людзі падобныя да жанчын, якія сварацца з-за палюбоўнікаў. Вось маё меркаванне аб вашай спрэчцы, спадары!
У сваім наступным лісце яна пісала[69]:
Здзіўляюся, няўжо, калі Вы ці Ньютан адкрылі адно і тое ж адначасова або адзін раней, іншы пазней, то з гэтага вынікае, каб вы разарвалі адзін аднаго! Вы абодва — найвялікшыя людзі нашага часу. Даказвайце Вы нам, што свет не мае нідзе пустэчы; Ньютан і Кларк хай даказваюць пустэчу. Мы, графіня Бюкебург, Пёльніц і я, будзем прысутнічаць і выявім у арыгінале «Навукоўцаў жанчын» Мальера.
У спрэчку паміж Лейбніцам і Ньютанам умешваліся розныя трэцярадныя навукоўцы, з якіх адны пісалі пасквілі на Лейбніца, а іншыя — на Ньютана[69]. З лета 1713 года Еўропу запоўнілі ананімныя брашуры, якія баранілі прыярытэт Лейбніца і сцвярджалі, што «Ньютан прысвойвае сабе гонар, што належыць іншаму»; брашуры таксама вінавацілі Ньютана ў крадзяжы вынікаў Гука і Флемстыда[75]. Сябры Ньютана, са свайго боку, звінавацілі ў плагіяце самога Лейбніца; паводле іх версіі, падчас знаходжання ў Лондане (1676) Лейбніц у Каралеўскім таварыстве азнаёміўся з неапублікаванымі працамі і лістамі Ньютана, пасля чаго выкладзеныя там ідэі Лейбніц апублікаваў і выдаў за свае[77].
Спрэчка паміж Лейбніцам і Ньютанам пра навуковы прыярытэт стала вядома як «найболей ганебная звада ва ўсёй гісторыі матэматыкі»[76]. Гэта звада двух геніяў дорага абышлася навуцы: англійская матэматычная школа неўзабаве звяла на цэлае стагоддзе[76], а еўрапейская праігнаравала многія выбітныя ідэі Ньютана, пераадкрыўшы іх нашмат пазней[78].
Апошнія гады
Апошнія гады жыцця Лейбніца прайшлі сумна і неспакойна[56]. Сын Эрнста-Аўгуста, Георг-Людвіг, які ўспадкоўваў бацьку ў 1698 годзе, не любіў Лейбніца[56]. Ён глядзеў на яго толькі як на свайго прыдворнага гістарыёграфа, які каштаваў яму шмат лішніх грошай[56]. Іх адносіны астылі яшчэ мацней, калі Георг-Людвіг пад імем Георга I уступіў на англійскі прастол[56]. Лейбніц хацеў быць запрошаным да лонданскага двара, аднак ён сустрэў зацяты супраціў англійскіх навукоўцаў, бо сумна вядомая спрэчка, якая ён вёў з Ньютанам, вельмі пашкодзіла яму ў паглядзе англічан; Лейбніц беспаспяхова спрабаваў замірыцца з каралём і прыцягнуць яго на свой бок[56]. Георг I увесь час рабіў Лейбніцу вымовы за неакуратнае складанне гісторыі яго дынастыі; гэты кароль знесмяроціў сябе рэскрыптам на імя гановерскага ўрада, дзе было афіцыйна выяўлена ганьбаванне Лейбніцу, і знакаміты навуковец публічна быў названы чалавекам, якому не варта верыць[69]. На гэты рэскрыпт Лейбніц адказаў поўным годнасці лістом, у якім пісаў[69]:
Ніколі не думаў, што першым маім актам па ўсшэсця Вашай Вялікасці на прастол англійскі будзе апалогія.
Лейбніц напісаў дзевяць дзясятых усёй працы; ён вельмі шмат працаваў, і яго зрок пакутаваў ад архіўных заняткаў, якія былі яму не па ўзросце[69]. Тым не менш, кароль сцвярджаў, што Лейбніц нічога не робіць і забывае свае абяцанні: яго быў незадаволены, што гісторыя не даведзена да яго ўласнага шчаснага валадарання[69].
Готфрыд Вільгельм Лейбніц быў аточаны інтрыгамі прыдворных; яго раздражнялі нападкі гановерскага духавенства[56]. Апошнія два гады жыцця ў Гановеры былі для Лейбніца асабліва цяжкімі, ён знаходзіўся ў пастаянных фізічных пакутах; «Гановер — мая турма», — сказаў ён аднойчы[69]. Прыстаўлены да Лейбніца памагаты, Георг Экгарт, пры аказіі сачыў за Лейбніцам у якасці шпіёна, дакладаючы каралю і яго міністру Бернсторфу, што Лейбніц па лядашчасці недастаткова працуе[69]. Калі Лейбніц захварэў працяглай хваробай, Экгарт пісаў: «Нішто больш не паставіць яго на ногі, вось калі цар і яшчэ тузін манархаў дадуць яму надзею на новыя пенсіі, тады адразу пачне хадзіць»[69].
- 1716: у пачатку жніўня гэтага года Лейбніцу стала лепш, і ён вырашыў нарэшце скончыць брауншвейгскую гісторыю[69]. Аднак ён прастудзіўся, у яго быў прыступ падагры і рэўматычныя болі ў плячах; з усіх лекаў Лейбніц давяраў толькі адным, якія калісьці падарыў яму адзін прыяцель, езуіт[69]. Але гэтым разам Лейбніц прыняў занадта вялікую дозу і адчуў сябе дрэнна; прыбылы лекар злічыў становішча гэтак небяспечным, што сам адправіўся ў аптэку за лекамі, але падчас яго адсутнасці Готфрыд Вільгельм памёр[69].
Ніхто са світы гановерскага герцага не праводзіў Лейбніца ў апошні шлях[18][79], за труной ішоў толькі яго асабісты сакратар[80][81]. Берлінская акадэмія навук, заснавальнікам і першым прэзідэнтам якой ён быў, не звярнула ўвагі на яго смерць, аднак праз год Б. Фантэнэль прамовіў вядомую прамову ў яго памяць перад членамі Парыжскай акадэміі навук[18].
Remove ads
- Лейбніц нарадзіўся ў Лейпцыгу 21 чэрвеня (1 ліпеня) 1646 года, пратэстанты лічылі ў той час па старым стылі; яго бацька памёр 5 верасня 1652 года.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads