Батсвана

Батсва́на (англ.: Botswana, тсвана: Botswana), Рэспу́бліка Батсва́на (англ.: Republic of Botswana, тсвана: Lefatshe la Botswana) — дзяржава размешчаная на паўднёвым захадзе Афрыканскага кантынента. Мяжуе на поўначы з Замбіяй, на паўночным усходзе — з Зімбабвэ, на поўдні і паўднёвым усходзе — з ПАР, на захадзе — з Намібіяй. Выхаду да мора не мае. Плошча тэрыторыі — 600,4 тыс. кв. км.

Рэспубліка Батсвана
англ.: Republic of Botswana
тсвана: Lefatshe la Botswana

Сцяг Батсваны Герб Батсваны
Дэвіз: «Pula (бел.: Няхай пойдзе дождж)»
Гімн: «Fatshe leno la rona»
Дата незалежнасці	30 верасня 1966 (ад Вялікабрытаніі)
Афіцыйныя мовы	англійская і тсвана
Сталіца	Габаронэ
Найбуйнейшыя гарады	Габаронэ
Форма кіравання	Прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт Віцэ-прэзідэнт	Макветсі Масісі Сламбэр Цагванэ
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	47-я ў свеце 581 730[1] км² 2,6%
Насельніцтва • Ацэнка (2001) • Шчыльнасць	1 990 876[1] чал. (146-я) 3,4 чал./км²  (229-я)
ВУП (ППЗ)   • Разам (2008)   • На душу насельніцтва	$26,563 млрд[2]  (107-ы) $14 906[2]  (61-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2010)   • На душу насельніцтва	$12,501 млрд[2]  (114-ы) $6 796[2]  (71-ы)
ІРЧП (2007)	▲ 0,694 (сярэдні) (125-ы)
Валюта	Пула
Інтэрнэт-дамен	.bw
Код ISO (Alpha-2)	BW
Код ISO (Alpha-3)	BWA
Код МАК	BOT
Тэлефонны код	+267
Часавыя паясы	+2

Адміністрацыйна Батсвана падзелена на 14 акруг, у тым ліку 5 гарадскіх. Сталіца — Габаронэ (каля 180 тыс. чал.). Іншыя буйныя гарады — Франсістаўн, Лабатсэ, Селебэ-Піквэ. Насельніцтва — больш 1,8 млн чалавек. Нацыянальнае свята — Дзень незалежнасці (30 верасня). Грашовая адзінка — пула (1 дол. ЗША=6,35 пул). Афіцыйныя мовы — англійская, сетсвана.

Клімат на большай частцы краіны субтрапічны, на поўначы — трапічны. Самыя зімныя месяцы — чэрвень-ліпень (уначы тэмпература апускаецца да 0 °C, днём паднімаецца да +27 °C); самыя гарачыя — снежань-студзень (максімальная тэмпература ўначы — да +35 °C, днём — да +45 °C); верасень-красавік — сезон дажджоў. 80 % тэрыторыі Батсваны займае пустыня Калахары.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Батсваны

Плямёны тсвана, якія засяляюць тэрыторыю цяперашняй Батсваны, раней жылі ў Трансваалі, з’явіліся на тэрыторыі сучаснай Батсваны ў канцы XVII — пачатку XVIII стст. Да пачатку XIX ст. яны былі аб’яднаныя ў некалькі буйных плямёнаў. У 1885 г., асцерагаючыся акупацыі з боку бураў, правадыры плямёнаў звярнуліся да Вялікабрытаніі з просьбай аб абвяшчэнні Бечуаналенда брытанскім пратэктаратам. У 1965 г. Вялікабрытанія пагадзілася на наданне Бечуаналенду ўнутранага самакіравання, пасля чаго 30 верасня 1966 года Бечуаналенд быў абвешчаны незалежнай Рэспублікай Батсвана. Першым прэзідэнтам краіны стаў правадыр тсвана Серэтсэ Кхама.

Дзяржаўны лад

Асноўны артыкул: Дзяржаўны лад і палітыка Батсваны

Батсвана — парламенцкая рэспубліка. Паводле прынятай у 1966 г. Канстытуцыі прэзідэнтам на пяцігадовы тэрмін становіцца лідар партыі, якая перамагла на парламенцкіх выбарах. Прэзідэнт — адначасова кіраўнік урада і галоўнакамандуючым узброенымі сіламі, станам на 2023 год пасаду займае Макветсі Эрык Кібетсве Масісі, абраны таемным галасаваннем Нацыянальнай Асамблеі 1 красавіка 2018 года пасля сканчэння тэрміну чацвёртага прэзідэнта Яна Кхамы.

Вышэйшы заканадаўчы орган — Нацыянальная Асамблея, якая складаецца з 64 дэпутатаў (57 з іх абіраюцца на 5 гадоў на аснове ўсеагульнага выбарчага права, 4 прызначаюцца Прэзідэнтам). У склад парламента ўваходзяць таксама Прэзідэнт, генеральны пракурор і Спікер. Спікер Нацыянальнай Асамблеі — Патрык Балопі. Кансультатыўным органам пры парламенце з’яўляецца Палата правадыроў, якая складаецца з 35 членаў. Чарговыя парламенцкія выбары прызначаныя на 2024.

У цяперашні час маецца 14 партый. Кіруючай партыяй з’яўляецца Батсванская дэмакратычная партыя (БДП). Старшыня БДП — віцэ-прэзідэнт Батсваны Сламбэр Цагванэ. У 2019 годзе ад БДП у парламент было абрана 38 дэпутатаў. Асноўныя апазіцыйныя партыі прадстаўленыя «альянсам трох», яны маюць у парламенце 12 месцаў. У альянс уваходзяць: Батсванскі нацыянальны фронт (БНФ), лідар партыі — О. Маўпа; Батсванская народная партыя (БНП), лідар партыі — Бернард Балікані, і Батсванскі рух альянсу (БРА), лідар партыі — Л. Сеташваела. Партыя батсванскага кангрэса (ПБК, лідар партыі — Г. Салешанда), якая дзейнічала на выбарах 2004 самастойна, атрымала ў Нацасамблее адно месца.

Федэрацыя прафсаюзаў Батсваны (ФПБ) здзяйсняе кіраўніцтва ўсімі прафаб’яднаннямі краіны. Членамі ФПБ з’яўляюцца каля 30 % якія працуюць па найме.

Урад — вышэйшы выканаўчы орган, складаецца з прэзідэнта, віцэ-прэзідэнта і 16 міністраў. Усе члены Урада з’яўляюцца членамі парламента.

Судовую сістэму Батсваны складаюць мясцовыя і гарадскія суды, а таксама Вярхоўны і Апеляцыйны суды.

Насельніцтва

Асноўнае насельніцтва Батсваны складаюць народнасці тсвана (больш 50 %), бакаланга (ок. 11 %) і інш. Каля 5 % жыхароў краіны — еўрапейцы і выхадцы з Азіі. Штогадовы прырост насельніцтва — 2,4 %. У гарадах пражывае больш 50 % насельніцтва краіны.

Каля 60 % батсванцаў вызнаюць хрысціянства, у асноўным пратэстанцкага толку, 30 % прытрымваюцца мясцовых традыцыйных вераванняў.

Асноўнай праблемай для краіны з’яўляецца эпідэмія ВІЧ/СНІД. Па афіцыйных дадзеных, адсотак хворых СНІД і ВІЧ-інфікаваных складае 17,1 %. У сувязі з масавым распаўсюджваннем СНІДу сярэдняя працягласць жыцця ў апошняе дзесяцігоддзе знізілася з 65 гадоў у 1991 да 55 гадоў у 2005. Дзіцячая смяротнасць складае 56 на 1000 нованароджаных.

Эканоміка

Батсвана валодае багатымі радовішчамі дыяментаў, медна-нікелевай сыравіны, каўстычнай соды, каменнага вугля (выведаныя запасы вугля ацэньваюцца ў 17 млрд т.). Маюцца таксама запасы золата, урана, цынку, плацінавых руд, волава, жалеза, серабра, хромавых руд, азбесту, тальку, агатаў.

Сацыяльна-эканамічнае становішча досыць стабільнае. Па сярэднім прыбытку на душу насельніцтва Батсвана займае адно з першых месцаў на Афрыканскім кантыненце (каля 4,5 тыс. дол. ЗША). Паводле ацэнак, аб’ём ВУП у 2007 перавысіў 10 млрд дол. ЗША, тэмпы эканамічнага росту ў 2007 склалі каля 5-6 %, дзяржаўныя золатавалютныя рэзервы — звыш 7 млрд дол. Батсвана не мае знешняй запазычанасці. Узровень беспрацоўя — парадку 17 %, інфляцыі — 10 %.

Аснову эканомікі краіны складае горназдабыўная прамысловасць (доля ў ВУП — больш 60 %), якая дае звыш 70 % усіх валютных паступленняў. Па аб’ёме здабычы дыяментаў Батсвана займае адно з кіроўных месцаў у свеце (у 2007, паводле ацэнцы, аб’ём здабычы склаў 35 млн карат). У маі 2006 ўрад Батсваны і кіраўніцтва «Дэ Бірс» падпісалі пакет дамоўленасцяў, паводле якога ў Габароне створана сумеснае прадпрыемства «ДТС Батсвана» па сартаванні і ацэнцы дыяментаў, якія здабываюцца кампаніяй «Дэбсвана». У лістападзе 2007 паміж «ДТС Батсвана» і 16 зарэгістраванымі ў краіне прадпрыемствамі па агранцы дыяментаў падпісана дамова, якая вызначае ўмовы забеспячэння згаданых прадпрыемстваў дыяментам-сырцом на бліжэйшыя 3 гады.

Вядзецца таксама здабыча вугля, медна-нікелевага канцэнтрату, золата.

На сферу паслуг прыходзіцца больш 22 % ВУП. У сектарах эканомікі «немінеральных галін» (лёгкая прамысловасць, будаўніцтва, гандаль, транспарт) рост складае каля 2 %.

Паліўна-сыравінная база развітая слаба. Батсвана залежыць у сферы электразабеспячэння і нафтапрадуктаў ад паставак з ПАР. У мэтах выпраўлення сітуацыі ўрад рэалізуе комплекс мер па пашырэнні наяўных і будаўніцтву новых энергасістэм, якія ў перспектыве дазволяць Батсване задаволіць уласныя патрэбнасці ў электраэнергіі. Кіраўніцтва краіны праводзіць курс на дыверсіфікаванне эканомікі, заахвочванне свабоднага прадпрымальніцтва, шырокае прыцягненне замежнага капіталу.

У сельскай гаспадарцы занята каля 30 % працаздольнага насельніцтва, хоць доля яго ў ВУП — парадку 3 %. Найважнай галіной з’яўляецца жывёлагадоўля экстэнсіўнага тыпу, пераважна мяснога напрамку. На яго прыпадае 80 % прадукцыі аграрнай сферы. Вырошчваецца кукуруза, проса, сорга, сланечнік, бавоўна. Разам з тым земляробства забяспечвае толькі каля паловы штогадовай патрэбнасці краіны ў зерневых. Недахоп харчавання пакрываецца за рахунак імпарту.

У знешнім гандлі Батсвана мае дадатнае сальда. Асноўныя гандлёвыя партнёры — дзяржавы-члены Паўднёваафрыканскага мытнага саюза і краіны ЕС.

У структуры экспарту пераважаюць дыяменты, медна-нікелевы канцэнтрат, мяса і мясная прадукцыя, тэкстыль. У імпарце найбольшая ўдзельная вага прыходзіцца на харчовыя тавары, машыны і абсталяванне, электратэхнічныя вырабы і хімічную прадукцыю. Больш 70 % імпарту паступае з ПАР.

Доля турызму ў ВУП складае каля 5 %, у гэтай галіне занята 12 % працаздольнага насельніцтва. Кіраўніцтва краіны надае вялікую ўвагу развіццю турызму. Ставіцца задача (2008) павялічыць у бліжэйшыя 5 гадоў долю турызму ў ВУП у 2 разы.

Батсвана мае досыць разгалінаваную транспартную інфраструктуру: чыгункі — 900 км; аўтамабільныя — 20 тыс. км, з іх 5 тыс. км — з цвёрдым пакрыццём. Міжнародныя аэрапорты маюцца ў Габароне, Касане і Маунге.

Культура

Пачатковай адукацыяй ахоплена больш 90 % дзяцей. У цяперашні час каля 81 % насельніцтва старэй 15 гадоў мае пачатковую і сярэднюю адукацыю. У краіне ёсць адзін дзяржаўны ўніверсітэт (адкрыты ў Габароне ў 1982), адкрыццё другога плануецца ў 2008. Вялікая колькасць студэнтаў атрымоўвае адукацыю за мяжой (ПАР, Вялікабрытанія, ЗША, Аўстралія).

У Батсване выходзіць штодзённая ўрадавая газета Daily News і шэраг незалежных газет: The Botswana Gazette, Botswana Guardian, Mmegi, The Voice і інш. У 1978 у краіне было створана ўрадавае інфармацыйнае агенцтва BOPA, у 1965 — нацыянальная радыёвяшчальная кампанія «Радыё Батсваны», у 1998 — нацыянальная тэлевізійная служба.

Буйныя гарады

• Габаронэ
• Ганзі
• Чабонг
• Кан’е
• Масунга
• Махалап’е
• Маўн
• Франсістаўн

Гл. таксама

• Цадзіла

Зноскі

1. CIA.. Botswana (нявызн.)(недаступная спасылка). The World Factbook (2009). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2015. Праверана 3 лютага 2010.
2. Botswana (нявызн.)(недаступная спасылка). International Monetary Fund. Архівавана з першакрыніцы 4 верасня 2018. Праверана 1 кастрычніка 2009.