From Wikipedia, the free encyclopedia
Палеаіндзейцы — умоўнае найменне першых людзей, засяліўшых Амерыканскі кантынент у канцы апошняга ледніковага перыяду (у Еўропе — віслінскае абледзяненне, у Паўночнай Амерыцы — вісконсінскае абледзяненне). Працэс засялення Амерыкі з’яўляецца прадметам спрэчак і даследаванняў. Прэфікс «пале»-(παλαιός) з грэчаскай мовы перакладаецца як старажытны або антычны, адпаведна, саміх палеаіндзейцаў пазначаюць як людзей, якія жылі ў заходнім паўшар’і ў эпоху палеаліту.
Дадзеныя сведчаць, што асноўнай прычынай міграцыі праз Берынгаў праліў была паляванне на буйных жывёл[1]. Так, паміж 47 000 і 14 000 гадамі да нашай эры дробныя і ізаляваныя плямёны паляўнічых-збіральнікаў працягвалі паэтапна перасякаць заліў і трапляць на Аляску. Паміж 18 500 і 15 500 гадамі да нашай эры пачалося раставанне льдоў, і ўздоўж ціхаакіянскага ўзбярэжжа ўтварыліся новыя калідоры, якія дазволілі шматлікім жывёлам і людзям міграваць на поўдзень[2]. Людзі перамяшчаліся пешшу або плылі на прымітыўных лодках ўздоўж берагавой лініі. Аднак навукоўцы так і не высветлілі дакладныя даты засялення і маршруты перамяшчэння, што па-ранейшаму застаецца прадметам пастаянных абмеркаванняў[3].
Асноўным доказам знаходжання чалавека ў заходнім паўшар’і служаць каменныя прылады, дзіды і скрабкі, знойдзеныя пры раскопках. З іх дапамогай археолагі і антраполагі імкнуцца даведацца пра культуру і паходжанне старажытных індзейцаў[4]. Было высветлена, што індзейцы з’яўляюцца нашчадкамі плямёнаў, якія засялялі пераважна Паўночную частку сучаснай Расіі, у прыватнасці, Сібір[5]. Аднак даследаванні паказалі, што індзейцы і народы рускай Поўначы не маюць моўнага і генетычнага сваяцтва, прычынай чаго, верагодна, служыць тое, што сучасныя паўночныя народы ўтварыліся ў выніку новай міграцыйнай хвалі, якая выціснула продкаў індзейцаў[6]. У 8000-7000 гадах да нашай эры кліматычныя умовы сталі больш спрыяльнымі, што дазволіла многім палеаіндзейскім плямёнам перайсці да аседлага і сельскагаспарчага ладу жыцця.
Згодна з найбольш вядомай кропцы гледжання, першыя людзі прыбылі ў Амерыку праз яшчэ існаваўшы тады Берынгаў перашыек (Берынгію) паміж Сібірру і Аляскай 40 000-17 000 гадоў назад, калі ўзровень вады ў моры быў досыць нізкім для ўтварэння перашыйка[8]. Па найбольш верагоднай версіі, людзі ішлі ўздоўж шляхоў міграцыі буйных жывёл, цяпер вымерлых[9].
Іншая версія абвяшчае, што людзі маглі выкарыстоўваць лодкі, каб трапіць на Аляску[10]. Па найбольш распаўсюджанаму пункту гледжання, першае перасяленне адбылося каля 11 тыс. гадоў таму (хоць ёсць і гіпотэзы больш ранняга перасялення — гл. артыкулы Лузія (выкапнёвы чалавек), Н'едзе Гідон. Застаецца прадметам спрэчак іх шлях па амерыканскім кантыненце: альбо ад Аляскі па Ціхаакіянскім узбярэжжы, альбо па цэнтральнай частцы мацерыка праз вольную ад ільдоў прастору паміж Лаурэнційскім ледзяным шчытом і глетчарамі Берагавых хрыбтоў на тэрыторыі Юкон у Канадзе.
Знаходкі ў XXI ст. чалавечай ДНК у пячорах Пэйслі ў штаце Арэгон паказваюць хутчэй на перамяшчэнне ўздоўж ўзбярэжжа каля 14 300 гадоў таму. Асобныя знаходкі ў Монтэ-Верде (Чылі) або Мідоўкрофце (Пенсільванія) таксама дазваляюць адсунуць дату першага перасялення на больш ранні тэрмін. Вельмі спрэчнай з’яўляецца датыроўка знаходкі ў Пячорах Блуфіш.
Унікальным генетычным маркерам палеаіндзейца і яго нашчадка — сучаснага індзейца з’яўляецца гаплагрупа Q-M3 і яе варыяцыі, якія ўзніклі ў выніку выпадковых мутацый, і перадаюцца па мужчынскай лініі. Іх даследаванне паказвае, што ў выніку малалікасці палеаіндзейскага насельніцтва і іх шырокага арэала рассялення, многія індзейскія групы развіваліся ў ізаляцыі адна ад адной. Такая ж гаплагрупа распаўсюджана сярод карэнных народаў Сібіры, Урала[11][12][13]. Даследаванне генетыкі інуітаў і эскімосаў паказала, што дадзеныя папуляцыі патрапілі ў Амерыку значна пазней палеаіндзейцаў, і хоць іх і прынята адносіць да карэнных народаў Канады, індзейцамі яны не лічацца[14].
Існуе папулярная гіпотэза, што першыя людзі, якія перабраліся праз Берынгаў перашыек (Берынгію) паміж Сібірру і Аляскай 30 000-40 000 гадоў таму, не з’яўляліся продкамі сучасных індзейцаў і валодалі афрыканападобными расавымі прыкметамі, не тыповымі для індзейцаў[15]. Дадзеныя групы людзей жылі на паўночным усходзе Юкана паміж 32 000 і 30 000 гадамі да нашай эры[16][17]. На падставе гэтага археолагі Вальтэр Невеш і Эктар Пучарэлі сфармулявалі гіпотэзу аб «абарыгенах Амерыкі», якія прыбылі ў Амерыку на некалькі тысяч гадоў раней за індзейцаў (носьбітаў амерыканоіднай расы), і пазней, верагодна, знішчаных імі. А непасрэдна аднымі з продкаў індзейцаў з'яўляліся прадстаўнікі культуры Кловіс, якія жылі на тэрыторыі Нью-Мексіка[18].
Самыя раннія сведчанні прысутнасці палеаіндзейцаў былі знойдзены на Алясцы (усходняя Берынгія), людзі апынулісь там прыкладна 20 тысяч гадоў назад[19][20][21], больш познія стаянкі знаходзяцца на канадскіх тэрыторыях сённяшняй Брытанскай Калумбіі, заходняй Альберты і раўнінах Олд-Кроў тэрыторыі Юкан[22]. Пасля стаянкі палеаіндзейцаў паступова разыходзіліся па тэрыторыі двух амерыканскіх кантынентаў[23]. Паколькі людзі разыходзіліся па шырокай геаграфічнай зоне, розныя групы сталі ізалявацца адна ад адной і развіваць розны лад жыцця і самабытную культуру[21].
Аднак некаторыя элементы побыту, такія, як спосаб вырабу інструментаў для палявання і каменных вырабаў, заставаліся агульнымі сярод розных груп індзейцаў[21]. Падчас ледніковага перыяду палеаіндзейцы былі качэўнікамі, якія актыўна перамяшчаліся па амерыканскім кантыненце ў складзе невялікіх групаў ад 20 да 60 чалавек[24][25]. Ежу здабывалі ў асноўным у летнія перыяды, калі ў рэках у вялікай колькасці вадзілася рыба, таксама палюючы на розных буйных звяроў, у тым ліку і мамантаў. Палеаіндзейцы таксама збіралі арэхі, грыбы, ягады і ядомыя карані. Да восені племя павінна было назапасіцца ежай у дастатку і прыгатаваць з шкур жывёл цёплую вопратку. Зімой індзейцы адпраўляліся ўглыб кантынента для лоўлі там рыбы і здабычы пушніны[26].
Познія кліматычныя змены і пахаладанне выклікалі вычарпанне прыродных рэсурсаў[27], што прывяло да больш актыўных міграцыяў сярод індзейскіх груп, якім даводзілася міграваць праз кожныя 3-6 дзён і за год пераадольваць адлегласці да 360 кіламетраў[28][29]. Невялікія сямейныя групы аб’ядноўваліся вясной і летам для групавога палявання і да восені зноў падзяляліся на невялікія групы. Са шкураў забітых звяроў выраблялі вопратку ці выкарыстоўвалі іх для будаўніцтва палатак для сну[30]. Прынята лічыць, што палеаіндзейцы ранняга і сярэдняга перыяду выжывалі ў асноўным за кошт палявання на мегафауну[23]; шарсцістых мамантаў, гіганцкіх баброў (Castoroides), стэпавых зуброў, аўцабыкоў, мастадонтаў і канадскіх аленяў[31]
Выключэннем была культура Кловіс, якая існавала прыкладна ў 11 500 годзе да нашай эры[32], прадстаўнікі якой сілкавалася ў асноўным рыбай, морапрадуктамі і расліннымі прадуктамі[33][34]. Менавіта ў гэтай культуры ўпершыню з’яўляюцца першыя каменныя наканечнікі, якія маюць вострыя і сіметрычныя абрысы з канаўкай побач з асновай, куды ўстаўлялася дрэўка дзіды. Каменныя наканечнікі хутка сталі распаўсюджвацца сярод суседніх плямёнаў. Пры гэтым тэхналогія вырабу дзіды заставалася аднолькавай на працягу некалькіх сотняў гадоў, што кажа аб тым, што веды аб вырабе дзіды перадаваліся пэўнай групай майстроў. У нейкі момант такая сістэма перадачы ведаў знікае (верагодна, з-за знікнення культуры Кловіс), і розныя плямёны пачынаюць распрацоўваць новыя стылі вырабу дзіды, якія, аднак, не распаўсюджваліся па кантыненце, як наканечнікі культуры Кловіс, што можна растлумачыць зніжэннем сацыяльнага навучання і, верагодна, агульнымі ўзаемадзеяннямі паміж паўночнаамерыканскімі плямёнамі[35].
Палеаіндзейцы былі добрымі паляўнічымі і выкарыстоўвалі для палявання розныя інструменты, умелі самымі рознымі спосабамі вырабляць вострыя наканечнікі і каменныя інструменты для раздзелкі тушы[36]. Археолагі выявілі, што інструменты, зробленыя адным племянем, перамяшчаліся на велізарныя адлегласці ў паўночнай Амерыцы, напрыклад, паміж Паўночнай Дакотай і паўночна-заходнімі тэрыторыямі Канады, Мантаны і Ваёмінга[37], што гаворыць аб існаванні гандлю[38]. Так верагодныя гандлёвыя шляхі былі знойдзены ў Брытанскай Калумбіі, на ўзбярэжжы Каліфорніі[37].
Ледавікі, якія пакрываюць паўночную частку паўночнага кантынента Амерыкі, сталі раставаць, вызваляючы новыя жыццёвыя прасторы ў перыяд паміж 17 500-14 500 гадамі да нашай эры[27]. У гэты ж час пачынаецца знікненне мамантаў па ўсім свеце. Адначасова на паўночным кантыненце выміраюць усе вярблюды і коні. Другія ў далёкім будучыні будуць зноў завезеныя ў Амерыку разам з іспанскімі і брытанскімі каланістамі са Старога Свету[39]. Масавае выміранне ў чацвярцічны перыяд прымусіла многія плямёны змяніць свой лад жыцця і спосаб харчавання[40].
Прыкладна паміж 10 500 і 9 500 гадамі да нашай эры паляўнічыя Вялікіх раўнін выжываюць за кошт здабычы мяса і шкуры бізона, што стала тыпова для археалагічны культуры Фолсам[41]. Іх прадстаўнікі падарожнічалі невялікімі сямейнымі групамі на працягу ўсяго года, вяртаючыся ў пэўны час года на пэўныя стаянкі для палявання на бізона[42], дзе будавалі палаткі, індзейцы здабывалі і разбіралі мяса, апрацоўвалі шкуры і затым працягвалі падарожжа[41]. (Падобны лад жыцця захоўвалі многія індзейцы да XIX стагоддзя, да масавага вынішчэння бізонаў брытанскімі каланістамі, што прывяло да масавага голаду і вымірання індзейскіх груп). Палеаіндзейцы заўсёды жылі невялікімі групамі і іх агульная колькасць была нізкай[43].
Засяленне Паўднёвай Амерыкі адбывалася за кошт міграцыі палеаіндзейцаў ў Паўднёвую Амерыку ў пошуках новай жыццёвай прасторы. Гэта былі пераважна невялікія групы збіральнікаў і паляўнічых на буйных жывёл[44][45]. Яны сяліліся ў асноўным у раўнінных, горных, стэпавых і саванных зонах Венесуэлы, Перу і Эквадора[46]. Недалёка ад венесуэльскага горада Каро у раскопках былі знойдзены пакінутыя людзьмі петрагліфы Тайма Тайма, датаваныя прыкладна паміж 14,200 — 12,980 гадамі да нашай эры, якія даюць зразумець, што гэтыя людзі палявалі на мамантаў[47][48]. Больш познія культуры, датаваныя 11,000 гадоў да нашай эры і якія выкарыстоўваюць кароткія, «рыбінападобныя» наканечнікі для палявання, маюць больш шырокую геаграфію рассялення, пераважна ў цэнтральнай і паўднёвай частцы кантынента[49][50]. Паколькі засяленне Паўднёвай Амерыкі адбывалася пазней і больш старажытнымі групамі палеаіндзейцаў, некаторыя сучасныя індзейцы Паўднёвай Амерыкі, асабліва плямёны, якія знаходзяцца доўгі час у ізаляцыі, захоўваюць архаічныя рысы і нават могуць валодаць іншымі расавымі рысамі, чым асноўная група індзейцаў. Напрыклад, у раёнах Амазоніі і на Вогненнай Зямлі — на самым поўдні паўднёваамерыканскага кантынента, прадстаўнікі народнасці бакаіры захавалі палеаіндзейскія рысы — даліхацэфалію, нізкі рост і кучаравыя валасы. Іншая нешматлікая група індзейцаў Патагоніі на поўдні паўднёваамерыканскага кантынента, наадварот вылучаецца высокім ростам, шырокай сківіцай, прамым носам і цёмнай скурай.
Архаічны перыяд прынята лічыць перыядам пацяплення, і пачаткам эпохі галацэну і знікненнем многіх прадстаўнікоў мегафауны, да архаічнага перыяду адносяць прамежак часу паміж 8000 і 2000 гадамі да нашай эры[51]. Большасць палеаіндзейцаў па-ранейшаму канцэнтраваліся на паляванні, але некаторыя групы пачынаюць практыкаваць ткацтва, ганчарнае мастацтва і сельскую гаспадарку; утвараюцца першыя пастаянныя паселішчы, якія складаюцца з некалькіх сотняў чалавек, такія, як, напрыклад, культуры архаічнага Паўднёвага Захаду Поверці-Пойнт або культуры Плана, якія сумяшчаюць паляванне на дзічыну, рыбалоўства і сельскую гаспадарку; прадстаўнікі дадзеных культур збіралі дзікія расліны і гародніну для вырошчвання іх на сваіх палях, сярод якіх былі невялікія кукурузныя катахі[29][52]. Хоць сярод гэтых груп і захоўвалася традыцыя палявання на буйную дзічыну, іх традыцыі ускладняліся, з’явілася класавая няроўнасць[53].
У 3500 годзе да нашай эры з’явіліся першыя складаныя манументальныя пабудовы-курганы Уотсан-Брэйк культуры Поверці-Пойнт на Алювіяльныай раўніне Місісіпі. Іх будаўніцтва працягваецца на працягу 500 гадоў. Трохі пазней з’яўляюцца курганы ў Фрэнчманс Бэнд і Хеджепет, якія ўзводзяцца прадстаўнікамі той жа або роднаснай культуры. Аднак Курган Уотсан Брэйк прызнаны найстарэйшым курганам з каменнай надбудовай ў Новым Свеце[54]. У свой час культура Поверці-Пойнт аказвала моцны палітычны, гандлёвы і культурны ўплыў на кантынент, паколькі яе прысутнасць была знойдзена больш чым у 100 месцах археалагічных раскопкаў[54].
На паўднёвым усходзе ЗША былі знойдзены шматлікія «кухонныя кучы» з малюскаў і ракавін з датыроўкамі паміж 4000 і 3000 гадамі да нашай эры ў былых рэчышчах рэк. Гэта сведчыла з тым, што ўздоўж рэк і берагоў акіяна насялялі шматлікія індзейскія плямёны, якія хараваліся морапрадуктамі. Сёння многія з дадзеных стаянак затопленыя з-за павышэння ўзроўню вады. Паміж 3000 і 1000 гадамі да н. э. індзейцы, якія харчаваліся, напрыклад, вустрыцамі, жылі на тэрыторыі Паўднёвай Караліны і Каліфорніі. На некаторых тэрыторыях, такіх, як цяпер затопленае ўзбярэжжа Фларыды або Мексіканскі заліў, харчовыя рэсурсы былі ў багацці, што дазваляла індзейцам ствараць развітыя культуры і ўзводзіць курганы паміж 4 870 і 4 270 гадамі да нашай эры[55].
Прыкметы развітога грамадства існавалі і на поўначы, на тэрыторыі сучаснай Канады, дзе на тэрыторыі паўночна-заходняга Антарыё размяшчаецца сетка курганоў «Кай-На-Чы-Ва-Нунг», збудаваных прыкладна ў 5000-м годзе да нашай эры[56]. Археалагічныя раскопкі паказваюць існаванне развітой культуры на поўначы Амерыкі, якая стала часткай агульнакантынентальнай гандлёвай сеткі з-за свайго стратэгічнага размяшчэння ў цэнтры буйных паўночнаамерыканскіх водных шляхоў[57].
Першай шырока распаўсюджанай археалагічнай культурай дакалумбавай Амерыкі была культура Кловіс, таксама вядомая як культура Льяна, названая па месцы знаходак у г. Кловіс у штаце Нью-Мексіка. Датуецца 11500 — 11000 гг. да н . э. Для гэтай культуры характэрныя своеасаблівыя наканечнікі стрэлаў з крэменю і рагавіка з жалобчатай асновай і двухбаковым рэтушаваннем паверхні.
Людзі культуры Кловіс займаліся паляваннем і збіральніцтвам і вандравалі невялікімі сямейнымі групамі па Паўночнай і Цэнтральнай Амерыцы аж да Панамы, то бок па тэрыторыі, у той перыяд усё яшчэ пакрытай таючымі масамі лёду. На поўдзень ад Панамы замест наканечнікаў тыпу Кловіс сустракаюцца ўзнікшыя прыкладна адначасова наканечнікі ў выглядзе «рыбінага хваста». У іх жалабок адсутнічае, замест гэтага, паблізу ад ніжняга канца маецца ўступ, які змяньшаецца і знікае на канцы, за што наканечнікі і параўноўваюць з рыбінымі хвастамі.
Пасля культуры Кловіс узнікла традыцыя Фолсам (раней таксама звалась культура Фолсам або культура Ліндэнмаер), названая па месцы знаходак у штаце Нью-Мексіка. Дадзеная надкультурная традыцыя існавала ў перыяд каля 10 500 — 9500 гг. да н . э. і вылучаецца даволі шырокім спектрам паляўнічай здабычы (дзічыны), што, магчыма, было звязана з выміраннем мегафаўны па заканчэнні апошняга аледзянення. Наканечнікі дзідаў (стрэлаў) — істотна меншага памеру, чым у папярэдняй культуры Кловіс.
Культуры, якія ўзніклі пасля Кловіс і Фолсам, былі рэгіянальнымі. Агульнай рысай было тое, што наканечнікі стрэлаў, як правіла, ужо не мелі жалабкоў, а таксама зноў сталі буйнымі, як і ў часы культуры Фолсам.
Да гэтых позніх культур адносяцца культура Долтан і культура Сан-Патрыс на паўднёвым усходзе Паўночнай Амерыкі, а таксама культура Плана на паўднёвым захадзе Мексікі.
Заканчэнне «палеаіндзейскага перыяду» (таксама называецца літычным, па аналогіі з палеалітам ў Еўразіі і Афрыцы) звычайна датуюць прыкладна 8000 г. да н . э. (для ўсходу Паўночнай Амерыкі і для Месаамерыкі, на іншых землях Амерыкі гэты перыяд працягваўся істотна даўжэй). За ім ідзе архаічны перыяд дакалумбавай храналогіі, калі з’яўляюцца першыя элементы аседласці і прымітыўная кераміка. У заходняй частцы Паўночнай Амерыкі пасля знікнення культуры Кловіс цяжка ўсталяваць дакладную перыядызацыю, бо асобныя культуры займаюць вельмі невялікія прасторы, нярэдка ў археалагічных пластах назіраюцца значныя правалы. У Цэнтральнай Амерыцы і ў значнай частцы Паўднёвай Амерыкі з заканчэннем Фолсамскай традыцыі развіццё ідзе зусім іншым шляхам, непадобным на астатнія вобласці Амерыкі.
На тэрыторыі ЗША найбольшая канцэнтрацыя палеаіндзейскіх помнікаў выяўлена на поўначы штата Алабама. З гэтых помнікаў найбольш цікавымі ў стратыграфічным плане з’яўляюцца Скальныя жытлы Стэнфілд-Уорлі, дзе назіраецца паслядоўнасць слаёў ад позняга літычнага аж да місісіпскага перыяду.
Сярод індзейцаў прадстаўлены наступныя гаплагрупы:
У ізаляванага племені батакуда з Бразіліі выяўленая некаторая генетычная агульнасць з полинезийцами, што можа сведчыць аб слядах адной з найбольш ранніх міграцый да прыходу продкаў большасці сучасных індзейцаў[58].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.