Кітайская рэспубліка прыняла фармальны ўдзел у Першай сусветнай вайне на баку Антанты, аднак аддаленасць краіны ад асноўных месцаў баявых дзеянняў прывяла да таго, што пытанні, звязаныя з удзелам у вайне, у асноўным былі фонам для ўнутрыпалітычных праблем.
.jpg)
Пасля звяржэння маньчжурскай дынастыі Цын ў 1912 годзе на змену манархіі прыйшла аўтарытарная ўлада — ваенная дыктатура на чале з Юань Шыкаем. Абапіраючыся на сілу штыкоў, Юань Шыкай паслядоўна мацаваў сваю асабістую ўладу. Калі пачаўся перыяд юаньшыкаўскай рэакцыі, партыя Гаміньдан паспрабавала мабілізаваць масы, пачаўшы «Другую рэвалюцыю», аднак да пачатку жніўня Юань Шыкай, пры падтрымцы англійскіх кананерак, зладзіўшых дэманстрацыю ў вусце ракі Янцзы супраць рэвалюцыянераў, разграміў войскі сваіх палітычных праціўнікаў. Заснавальнік Гаміньдана Сунь Ятсен быў вымушаны эміграваць у Японію.
Заручыўшыся падтрымкай замежных дзяржаў, Юань Шыкай прымусіў парламент «абраць» яго прэзідэнтам Кітайскай рэспублікі тэрмінам на 5 гадоў. 4 лістапада 1913 года 438 дэпутатаў парламента, якія належалі да партыі Гаміньдан, былі пазбаўленыя дэпутацкіх мандатаў, а сама партыя была аб’яўлена па-за законам. 12 студзеня 1914 года Юань Шыкай канчаткова распусціў не жадаючы падпарадкоўвацца яму парламент, а 1 мая апублікаваў новую канстытуцыю, дазволіла яму дыктатарскія правы і адмяняўшую канстытуцыю, прынятую 11 сакавіка 1912 года.
Рыхтуючыся да аднаўлення ў Кітаі манархічнага ладу і абвяшчэння сябе імператарам, Юань Шыкай здзейсніў урачыстае ахвярапрынашэнне ў Храме Неба, выконваючы ўсе рытуальныя традыцыі былога маньчжурскага імператарскага двара. Сталі прысвойвацца саноўныя тытулы часоў манархіі, шырока прыцягвацца на службу ранейшыя цынскія чыноўнікі. Па ініцыятыве Юань Шыкая яго палітычны саветнік амерыканец Фрэнк Гудноў ў 1914 годзе выступіў з артыкулам, у якім гаварылася, што рэспубліканскі лад не падыходзіць да кітайскіх умоваў, і для краіны манархія больш прымальная, чым рэспубліка.
Наступ Юань Шыкая на дэмакратычныя заваёвы Сіньхайскай рэвалюцыі і пагаршэнне эканамічнага становішча ў краіне выклікалі хвалю антыўрадавых выступленняў. Найбольш буйным з іх было паўстанне ў правінцыях Хэнань, Хубэй, Аньхой і Шаньсі пад кіраўніцтвам селяніна Бай Лана, якая доўжылася з 1912 па восень 1914 года. У паўстанцкай арміі Бай Лана змагаліся сяляне, шахцёры, землякопы. На падаўленне паўстання Юань Шыкай кінуў 200-тысячную армію. Адначасова ён зрабіў больш жорсткімі пераслед дэмакратычных сіл. У сакавіку 1914 года быў апублікаваны драконаўскі закон аб друку, які ўсталяваў строгую цэнзуру; у лістападзе 1914 года ўведзены цялесныя пакаранні для насельніцтва.
Пасля пачатку Першай сусветнай вайны ў жніўні 1914 года кітайскі ўрад абвясціў аб сваім нейтралітэце, і звярнуўся да ваяваўшых дзяржаваў з просьбай не пераносіць ваенныя дзеянні на тэрыторыю Кітая, у тым ліку і на «арэндаваныя» дзяржавамі кітайскія зямлі. Аднак 22 жніўня 1914 года Японія абвясціла аб сваім стане вайны з Германіяй, і высадзіла 30-тысячную армію на поўнач ад Цындаа — цэнтра германскай калоніі ў правінцыі Шаньдун. Пасля двухмесячнай ваеннай кампаніі Японія захапіла германскія валоданні ў Шаньдуне, а таксама распаўсюдзіла свой кантроль на ўсю тэрыторыю правінцыі. Юань Шыкай не толькі не аказаў супраціву японскай агрэсіі, але, наадварот, усяляк запабягаць перад Японіяй у разліку на падтрымку ёю яго манархічных планаў.
18 студзеня 1915 года, Японія прад’явіла Кітаю «21 патрабаванне», прыняцце якіх замацавала б панаванне Японіі ў Шаньдуне, Паўднёвай Маньчжурыі, Унутранай Манголіі і галоўным цэнтры металургіі Кітая — Ханьепінскім камбінаце, а таксама паставіла б пад японскі кантроль кітайскае войска, паліцыю, знешнюю палітыку і фінансы Кітая. Гэтыя патрабаванні выклікалі ўсеагульнае абурэнне ў Кітаі. Пачаўся ўздым антыяпонскіх выступаў, у гарадах ствараліся патрыятычныя таварыствы, гандлёвымі палатамі быў арганізаваны масавы антыяпонскі байкот і забастоўкі рабочых японскіх прадпрыемстваў.
7 мая Японія, зняўшы апошні з пяці груп патрабаванняў, прад’явіла кітайскаму ўраду ультыматум. Юань Шыкай спадзяваўся на падтрымку ЗША, Англіі і Францыі, аднак тыя параілі кітайскаму ўраду, каб пазбегнуць прамога канфлікту з Японіяй пайсці на задавальненне часткова перагледжанага набору патрабаванняў. Дзень прыняцця Юань Шыкаем японскіх патрабаванняў — 9 мая 1915 года — стаў «днём нацыянальнай ганьбы» Кітая.
Грунтуючыся на працах Гудноў, у Кітаі была разгорнута прапагандысцкая кампанія за прыняцце Юань Шыкаем імператарскага тытула і адмовы ад рэспубліканскай формы праўлення. Каб нейтралізаваць прыхільнікаў зрынутай дынастыі Цын, Юань Шыкай заключыў здзелку з цынскім дваром. Прэтэндэнт на трон даў маньчжурскім князям пісьмовае абяцанне строга выконваць «Ільготныя ўмовы для цынскага двара» (падпісаныя пры адрачэнні дынастыі), навечна захаваць яго прывілеі і уключыць гэты дакумент у будучую канстытуцыю. Разам з тым Юань Шыкай спрабаваў парадніцца з дынастыяй Цын і прапанаваў выдаць сваю дачку за Пуі, разлічваючы забяспечыць сабе падтрымку прыхільнікаў старога рэжыму. Маньчжурскія князі пагадзіліся на гэты шлюб, хоць многія з іх ненавідзелі Юань Шыкая за яго здраду імператара Цзайцяня ў 1898 годзе і за яго здраду дынастыі ў 1912 годзе. Здзелка адбылася, і князь Пулунь — стрыечны брат Пуі — ад імя дынастыі Цын і асабістага складу васьмі маньчжурскі «сцягоў» звярнуўся да Юань Шыкая з просьбай прыняць трон.
Летам 1915 года, Юань Шыкай інспіраваў петыцыйную кампанію за абвяшчэнне манархіі і перадачу яму прастолу. У правінцыях прайшлі «рэферэндумы», удзельнікі якіх ўсе як адзін выказаліся за аднаўленне манархіі. У снежні 1915 года Цэнтральная дарадчая палата, прыняўшы рашэнне аб заснаванні канстытуцыйнай манархіі, звярнулася да Юань Шыкая з просьбай аб уступленні на пасад. Першапачаткова Юань Шыкай адмовіўся, матывуючы яго нежаданнем парушаць прэзідэнцкую прысягу на вернасць рэспубліцы і бояззю абразіць годнасць Пуі, адрокшагася ад прастолу, аднак пасля другой «настойлівай просьбы» 12 снежня афіцыйна абвясціў аб сваім рашэнні прыняць імператарскі тытул.
Яшчэ ў канцы 1915 года паміж краінамі Антанты з аднаго боку, і Юань Шыкаем — з іншай, пачаліся перамовы аб уступленні Кітая в вайну супраць Германіі. Юань Шыкай паставіў асноўнай умовай аб’явы Кітаем вайны Германіі прызнанне дзяржавамі манархічнага ладу ў Кітаі і яго, Юань Шыкая, у якасці імператара. Аднак пярэчанні з боку Японіі і ўсё ўзнімаўшыся антыімперыялістычны рух у краіне адцягнулі ўвагу Юань Шыкая, і пытанне аб уступленні Кітая в вайну так і не было вырашана пры яго жыцці.
Ствараючы новую манархію, Юань Шыкай не ўлічыў, што пры рэспубліканскім ладзе ўся рэальная ўлада стала зыходзіць не ад бюракратыі, а ад ваенных, і рэспубліканскі лад быў гарантыяй захавання лідарства вайсковай эліты. Па гэтай прычыне армія ў цэлым была на баку рэспублікі. 25 снежня 1915 года ў правінцыі Юньнань пад кіраўніцтвам генерала Цай Э . пачалася «трэцяя рэвалюцыя». У «рух у абарону рэспублікі» актыўна ўключыліся рэспубліканскія кругі кітайскай буржуазіі і частка ліберальна-памешчыцкіх колаў у Цэнтральным і Паўднёвым Кітаі. Супраць манархіі выказаліся і мілітарысты Поўначы. Прыкаваныя да франтоў Першай сусветнай вайны еўрапейскія дзяржавы адмоўна паставіліся да планаў Юань Шыкая. Адмовіла яму ў падтрымцы і Японія. Бачачы сваю паразу, Юань Шыкай адступіў. 22 сакавіка 1916 года было абвешчана аб адмене манархіі і аб аднаўленні рэспублікі. Неадбыўшыся імператар паспрабаваў захаваць за сабой пасаду прэзідэнта, але рэспубліканскія генералы катэгарычна патрабавалі яго адстаўкі, ад яго адвярнулася практычна ўся армія. Пацярпеўшы поўны крах усіх сваіх планаў, 6 чэрвеня Юань Шыкай раптоўна памёр.
Пасля смерці Юань Шыкая на пасаду прэзідэнта рэспублікі ў Пекіне ўступіў былы віцэ-прэзідэнт Лі Юаньхун, які аднавіў адмененую Юань Шыкаем канстытуцыю 10 сакавіка 1912 года і склікаў разагнаны Юань Шыкаем парламент. Ва ўрадзе, аднак, засталіся ўсе стаўленікі Юань Шыкая, якія належалі да ваенна-памешчыцкай групоўкі поўначы Кітая, старшынёй урада стаў Дуань Цыжуй. 1 жніўня 1916 года на першай сесіі парламента паміж гаміньданаўцамі, якія выражалі інтарэсы нацыянальнай буржуазіі і памешчыкаў усходняга, цэнтральнага і паўднёвага Кітая, і групоўкай паўночных мілітарыстаў (раней падтрымлівалі Юань Шыкая), якія выказвалі інтарэсы памешчыкаў Поўначы і кампрадорскай буржуазіі, пачаўся востры канфлікт. Да восені 1916 года правінцыйныя ваенныя, якія падтрымліваліся тымі ці іншымі імперыялістычнымі дзяржавамі, фактычна сталі бескантрольнымі гаспадарамі ў сваіх вотчынах, толькі намінальна падпарадкоўваючыся пекінскаму ўраду.
Да канца 1916 года палітычная абстаноўка на поўначы Кітая абвастрылася. Парламент адмовіўся зацвердзіць прапанаванае ўрадам прызначэнне Цао Жуліня ў якасці спецыяльнага пасла ў Японію для заключэння пазыкі з японскімі банкамі на суму ў 5 мільёнаў даляраў. У адказ на адмову парламента зацвердзіць прызначэнне Цао Жуліня мілітарысцкая групоўка склікала ў Пекіне 1 студзеня 1917 года нараду ваенных губернатараў правінцый, на якім Аньхойская кліка ўпаўнаважыла свайго кіраўніка Дуань Цыжуя пазбавіць парламент права ўмяшання ва ўнутраныя і знешнія справы краіны і, у сваю чаргу, заручыцца фінансавай падтрымкай у замежных дзяржаў.
Імперыялістычныя дзяржавы абавязковай умовай для прадастаўлення пазык паўночным мілітарыстам паставілі аб’яву Кітаем вайны Германіі. У сувязі з тым, што Вялікабрытанія і Францыя запэўнілі Японію адносна падтрымкі японскіх прэтэнзій на былыя нямецкія ўладанні ў Кітаі на пасляваеннай мірнай канферэнцыі, Японія зняла свае пярэчанні адносна ўступлення Кітая ў вайну і абяцала дзяржавам Антанты дапамагчы пераканаць кітайскі ўрад уступіць у вайну супраць Германіі. У выніку сумеснага націску Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі і Японіі Дуань Цыжуй 14 сакавіка 1917 года заявіў аб разрыве Кітаем дыпламатычных адносін з Германіяй.
25 красавіка 1917 года Дуань Цыжуй зноў склікаў у Пекіне канферэнцыю мілітарыстаў — ваенных губернатараў дзевяці правінцый і прадстаўнікоў шэрагу іншых мілітарыстаў, якія не прысутнічалі асабіста на канферэнцыі. Падчас працы канферэнцыі амерыканскі пасланнік і пасланцы саюзных дзяржаў у Пекіне неаднаразова ладзілі прыёмы і банкеты ў гонар удзельнікаў канферэнцыі, усяляк схіляючы іх паскорыць аб’яву Кітаем вайны Германіі. У выніку 28 красавіка 1917 года канферэнцыя ваенных губернатараў прыняла рашэнне настойваць на абвяшчэнні вайны Германіі. Гэтае пытанне было перададзена прэзідэнтам на разгляд ніжняй палаты парламента, якая сабралася для гэтага 10 мая 1917 года.
Нягледзячы на прамыя пагрозы, парламент адмовіўся абвясціць вайну Германіі, і запатрабаваў адстаўкі кабінета Дуань Цыжуя. Дуань Цыжуй быў зрушаны з пасады прэм’ера, старшынёй урада стаў У Цінфан. Тады шэраг правінцый, якія кантраляваліся паўночнымі мілітарыстамі, стаў заяўляць аб сваёй незалежнасці. Лі Юаньхун запрасіў прыбыць у Цяньцзінь генерала Чжан Сюня з яго арміяй з правінцыі Цзянсу. Чжан Сюнь быў манархістам, у яго арміі салдаты і афіцэры не зразалі косы, дэманструючы вернасць зрынутай дынастыі Цын. 8 чэрвеня генерал са сваімі войскамі прыбыў у Цяньцзінь. Ён запатрабаваў ад прэзідэнта ўключэнне «Льготных умоў» ў канстытуцыю, прызнання канфуцыянства ў якасці нацыянальнай рэлігіі і рэзкага павелічэння колькасці сваіх войскаў. Было абвешчана аб роспуску парламента. 9 чэрвеня армія Чжан Сюня ўступіла ў Пекін. 1 ліпеня было абвешчана аб аднаўленні дынастыі Цын на чале з Пуі.
Засяроджванне ўлады ў руках Чжан Сюня спалохала генералітэт, мілітарысты ўбачылі ў ім другога Юань Шыкая. Гэта заахвоціла іх дружна выступіць пад сцягам «абаронцаў рэспублікі». Падаўленне путчу ўзначаліў Дуань Цыжуй, пасунуўшы на Пекін верныя яму часці. Да 12 ліпеня манархічны путч быў падаўлены. Скарыстаўшыся сітуацыяй, Дуань Цыжуй прымусіў Ці Юаньхуна сысці ў адстаўку і распусціў парламент. Абавязкі прэзідэнта стаў выконваць Фэн Гочжан. Умацаваўшы свае пазіцыі, урад Дуань Цыжуя 14 жніўня 1917 года афіцыйна абвясціў вайну Германіі. Атрымаўшы буйныя пазыкі ад японскіх банкаў, паўночныя мілітарысты сталі рыхтавацца да аднаўлення барацьбы з паўднёва-заходняй групоўкай.
Пасля разгрому парламента ў чэрвені 1917 года з Пекіна ў Гуанчжоу прыбыло звыш 100 дэпутатаў, якія прадстаўлялі партыі, апазіцыйныя паўночным мілітарыстам. Гуанчжоу стаў рэзыдэнцыяй кітайскага парламента. На сваёй першай сесіі 18 верасня 1917 года парламент абвясціў неканстытуцыйнымі дзеянні ўрада Дуань Цыжуя, які абвясціў вайну Германіі без санкцыі парламента. Сунь Ятсен унёс на сесію парламента прапанову аб аднаўленні нейтралітэту Кітая па адносінах да ваяваўшых краінах, якое было парламентам прынята аднагалосна. Парламент таксама абмеркаваў пытанне аб непрызнанні ўрада Дуань Цыжуя і вынес рашэнне аб правядзенні ваеннай экспедыцыі супраць Пекіна.
Пад ціскам Вялікабрытаніі, ЗША і Японіі ўрад поўдня было ўсё ж вымушаны 26 верасня 1917 года абвясціць вайну Германіі, спадзеючыся такой цаной атрымаць прызнанне замежных дзяржаў. 3 кастрычніка Сунь Ятсен быў абраны ў Гуанчжоу «генералісімусам Паўднёвага Кітая» і прыняў камандаванне над узброенымі сіламі «Паўднёвай федэрацыі незалежных правінцый». 7 кастрычніка 1917 года Сунь Ятсен ад імя «Паўднёвай федэрацыі незалежных правінцый» абвясціў вайну мілітарыстам поўначы пад лозунгам абароны канстытуцыі.
У склад ваеннага ўрада Паўднёвага Кітая ўваходзілі ў асноўным прадстаўнікі юньнаньскіх, гуансійских і сычуаньскіх мілітарыстаў. Ні Сунь Ятсен, ні яго нешматлікая партыя Гаміньдан, адноўленая пасля смерці Юань Шыкая, не мелі ні апоры ў масах, ні сваіх узброеных сіл. Урад у асноўным абапіралася на войскі гуансійскага мілітарыста Лу Жунціна. Калі ў пачатку мая 1918 года Лу Жунцін запатрабаваў скасавання звання «генералісімуса», прысвоенага Сунь Ятсэну, і пашырэння складу ўрада за кошт уключэння ў яго сваіх стаўленікаў, Сунь Ятсен падаў у адстаўку і з’ехаў у Шанхай. Гуанчжоўскі ўрад ператварыўся ў сляпога выканаўцу ўказанняў Лу Жунціна, які працягваў весці вайну з поўначчу у мэтах узмацнення сваіх уласных пазіцый на поўдні. Лу Жунцін не прызнаў новага прэзідэнта Сюй Шычана, абранага ў Пекіне рэшткамі парламента, і сам прэтэндаваў на пасаду прэзідэнта Кітая.
У гады вайны ў Еўропе замежныя кампаніі, якія базіраваліся ў Кітаі, выкарыстоўваючы спрыяльную кан’юнктуру, паспяхова пашыралі сваю дзейнасць.
Да вайны ў Кітаі дзейнічалі звыш 20 буйных замежных банкаў, якія мелі каля 100 аддзяленняў па ўсёй краіне. З пачаткам вайны Вялікабрытанія, Францыя, Германія і Расія спынілі прадастаўленне пазык Кітаю, чым не замарудзіла скарыстацца Японія для выцяснення сваіх заходніх канкурэнтаў і ўмацавання ўласнага ўплыву на паўночнакітайскі ўрад. Да канца Першай сусветнай вайны Японіі ўдалося ўстанавіць дзейсны кантроль над металургічнай (85 % усіх даменных печаў), горназдабыўной прамысловасцю Кітая, і кантраляваць звыш 25 % здабычы вугалю ў краіне. Усяго з 1914 па 1921 гады японскія капіталісты заснавалі ў Кітаі 222 прамысловых прадпрыемствы і, выкарыстоўваючы танную кітайскую сыравіну і рабочую сілу, давялі колькасць сваіх прадпрыемстваў у Кітаі да 6141.
За гады вайны ўмацаваліся ў Кітаі і пазіцыі амерыканскага капіталу. ЗША былі вымушаныя пайсці на вядомыя саступкі сваім японскім канкурэнтам: пагадзіцца з наяўнасцю ў Японіі «найважнейшых» або «спецыяльных інтарэсаў і ўплыву» ў Кітаі і замацаваць за ёй пасля заканчэння вайны былыя германскія каланіяльныя валодання ў Шаньдуне.
Нягледзячы на трывалыя пазіцыі, якія ў кітайскай эканоміцы займаў замежны капітал, за гады Першай сусветнай вайны пачала паспяхова ўмацоўваць свае эканамічныя пазіцыі і кітайская нацыянальная буржуазія. Рост кошту срэбра, які ляжаў у аснове кітайскага грашовага звароту, спрыяў павелічэнню кітайскага экспарту. Пасіўны баланс знешняга гандлю Кітая скараціўся з 213 мільёнаў лян срэбра ў 1914 годзе да 20 мільёнаў у 1919. За гады вайны колькасць прадпрыемстваў, якія належалі кітайскаму нацыянальнаму капіталу, вырасла ў 2, 5 разы (з 698 да 1759). У 1919 годзе ў краіне дзейнічалі 1202 кітайскія гандлёва-прамысловыя кампаніі, прычым больш за палову з іх з’явіліся ў гады вайны. Колькасць прыватных кітайскіх банкаў вырасла з 44 у 1913 годзе да 60 да 1918 годзе. З 1912 па 1919 гады ў Кітаі ўзнікла 17 пароходных кампаній, з 1913 па 1920 гады было адкрыта 244 тэкстыльныя фабрыкі, лік шоўкаматальных фабрык з 1912 па 1919 гады павялічылася з 48 да 65.
Вялікіх поспехаў кітайская буржуазія дамаглася ў развіцці харчовай прамысловасці: з 1912 па 1921 гады паўстала 175 новых прадпрыемстваў, больш чым у 2,5 разы ўзрасла іх агульная колькасць. Бурны ўздым перажывала мукамольная прамысловасць: з 1914 па 1920 гады экспарт мукі з Кітая з-за ўзрослага попыту з боку ваюючых краін павялічыўся ў 40 разоў.
За перыяд з 1914 па 1919 гады колькасць прамысловага пралетарыяту ў Кітаі ўзрасла прыкладна ў 3 разы, склаўшы каля 3 мільёнаў чалавек; у краіне налічвалася каля 10 мільёнаў працоўных, занятых у саматужнай прамысловасці. Каля 175 тысяч кітайскіх рабочых у гады вайны былі завербаваныя на Блізкі Усход, у Францыю, Вялікабрытанію і Расію, дзе галоўным чынам выкарыстоўваліся ў якасці землякопаў на будаўніцтве розных абарончых збудаванняў, дарог і ў якасці чорнарабочых на розных прадпрыемствах.
Нягледзячы на аб’яву Кітаем вайны Германіі і Аўстра-Венгрыі, кітайскія салдаты не былі адпраўленыя ні на адзін з тэатраў вайны. Замест гэтага кітайскі ўрад праводзіў палітыку "працоўныя замест салдат", адпраўляючы саюзнікам кітайскіх рабочых (чорнарабочых і спецыялістаў).
.jpg)
Пасля спынення баявых дзеянняў у Еўропе ў Кітаі сталі ўсё гучней раздавацца галасы аб неабходнасці вырашыць на мірнай канферэнцыі пытанне не толькі аб вяртанні Кітаю, як удзельніку вайны на баку Антанты, былых каланіяльных уладанняў у Шаньдуне, але і аб ліквідацыі ўсёй сістэмы нераўнапраўных дагавораў дзяржаў з Кітаем і прызнанні яго раўнапраўнай дзяржавай.
Кітайскі ўрад у «Пажаданнях прадстаячай мірнай канферэнцыі ў Парыжы» выказваў надзею, што
- вялікія дзяржавы адмовяцца ад сваіх сфер уплыву ў Кітаі;
- войскі замежных дзяржаў, якія знаходзяцца ў Кітаі, будуць адкліканыя;
- дзяржавы адмовяцца ад права мець у Кітаі сваю пошту і тэлеграф;
- будзе адменена права консульскай юрысдыкцыі;
- арандаваныя дзяржавамі тэрыторыі будуць вернуты Кітаю;
- будуць вернуты Кітаю і тэрыторыі замежных пасяленняў;
- Кітаю будзе прадастаўлена мытная самастойнасць.
Кітайская грамадскасць ускладала вялікія надзеі на падтрымку гэтых патрабаванняў з боку ЗША, абапіраючыся на «14 пунктаў» прэзідэнта Вудра Вільсана. Аднак гэтым надзеям не было наканавана спраўдзіцца. На адкрыўшайся 18 студзеня 1919 года ў Парыжы мірнай канферэнцыі кіраўнікі «Савета чатырох» не прызналі Кітай раўнапраўным удзельнікам канферэнцыі. Кітайская дэлегацыя была фактычна адхіленая ад абмеркавання пытання аб лёсе былых германскіх калоній у Кітаі. У ходзе жорсткага гандлю паміж ЗША і Японіяй апошняя, падтрыманая Вялікабрытаніяй і Францыяй, атрымала верх, і 30 красавіка 1919 года «Савет чатырох» канчаткова вырашыў перадаць Японіі былыя германскія каланіяльныя валодання ў Шаньдуне. Кітайская дэлегацыя не была нават запрошаная на гэта пасяджэнне.
Вестка аб гэтым зневажальным для Кітая рашэнні Парыжскай мірнай канферэнцыі і пра тое, што яшчэ 24 верасня 1918 года ўрад Дуань Цыжуя падпісаў з Японіяй сакрэтнае пагадненне аб перадачы ёй германскіх каланіяльных уладанняў у Шаньдуне, выклікала ў Кітаі бурнае абурэнне. Застрэльшчыкамі гэтага руху выступілі студэнты і навучэнцы сярэдніх школ Пекіна, якія сабраліся 4 мая 1919 года на цэнтральнай сталічнай плошчы Цяньаньмэнь. Яны правялі мітынг і дэманстрацыю пратэсту, патрабуючы адмовы ад падпісання мірнага дагавора, вяртання Шаньдуна Кітаю, анулявання «21 патрабавання», абароны нацыянальнага суверэнітэту, адстаўкі і пакарання міністраў пекінскага ўрада. Урад Дуань Цыжуя жорстка задушыў патрыятычнае выступленне студэнтаў. У знак пратэсту супраць збіцця і арышту дэманстрантаў на наступны дзень забаставалі ўсе навучальныя ўстановы горада, падтрыманыя прафесарамі і выкладчыкамі, купецтвам, прадстаўнікамі розных грамадскіх арганізацый сталіцы. Нягледзячы на тое, што неўзабаве ўрад быў вымушаны вызваліць арыштаваных, студэнцкія хваляванні не спыняліся, і неўзабаве перакінуліся на іншыя гарады Кітая. Перад пагрозай ўсеагульнай забастоўкі Пекін быў вымушаны аб’явіць аб адстаўцы праяпонскі арыентаваных членаў урада; яшчэ да гэтага Дуань Цыжуй афіцыйна адмовіўся ад падпісання Версальскага мірнага дагавора.
- О. Е. Непомнин «История Китая. Эпоха Цин. XVII — начало XX вв.» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2005. ISBN 5-02-018400-4
- С. Л. Тихвинский «Избранные произведения» в 5 т. Т.2 «История Китая первой четверти XX века: Доктор Сунь Ятсен. Свержение маньчжурской монархии и борьба за республику» — Москва: «Наука», 2006. ISBN 5-02-034997-6.
- С. Л. Тихвинский «Избранные произведения» в 5 т. Т.3 «История Китая. 1919-1949: Борьба за объединение и независимость Китая. Чжоу Эньлай» — Москва: «Наука», 2006. ISBN 5-02-035015-X.
- «История Востока» в 6 томах. Том V «Восток в новейшее время (1914—1945 гг.)» — Москва, «Восточная литература», 1995. ISBN 5-02-018102-1
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
