Каледонская складкавасць, таксама калядонскі тэктагенез[1] — эпоха тэктагенезу ў канцы ранняга — пачатку сярэдняга палеазою, што папярэднічала герцынскай складкавасці.
Тэрмін уведзены французскім геолагам М. Бертранам у 1887 годзе. Да класічных каледонскіх структур адносяцца Брытанскія астравы, Скандынаўскія горы, Паўночная і Усходняя Грэнландыя. Таксама каледонскія структуры развітыя ў Цэнтральным Казахстане (заходняя частка), Паўночным Цянь-Шані, Паўднёва-Усходнім Кітаі, Усходняй Аўстраліі; уваходзіць у фундамент Заходне-Сібірскай і Заходне-Еўрапейскай маладых платформаў. Вялікае значэнне каледонская складкавасць мела ў развіцці Кардыльераў, асабліва Паўднёвай Амерыкі, Паўночных Апалачаў і інш. Найбольш характэрнымі для каледонскай складкавасці з'яўляюцца структурная няўзгодненасць на ніжняй мяжы сілуру або дэвону і намнажэнне магутнай тоўшчы чырванаколерных кантынентальных адкладаў (маласы).
Напачатку ранняга палеазою, пасля заканчэння байкальскага тэктагенезу, існавалі дакембрыйскія платформы. Бліжэй да экватара размяшчаліся групы платформ, размежаваных палеаакіянамі, бліжэй да паўднёвага полюса — вялікая Гандвана.
З праяўленнем каледонскага тэктагенезу, на працягу ранняга палеазою, зямная кара зведала складаную перабудову пад уплывам арагенічных рухаў як у межах акіянаў (рухомых геасінклінальных паясоў), так і арагенічных ды эпейрагенічных рухаў на платформах. Кембрый і пачатак ардовіка былі часам, калі развіваліся і прагрэсіравалі апусканні, а на мацерыкі распаўсюджваліся марскія трансгрэсіі. Канец ардовіка і сілур — час актывізацыі працэсаў уздымання ды складка- і гораўтварэння, што выклікала асушэнне платформ. У раннім палеазоі можна вылучыць некалькі фаз складкаватасці.
Каледонскае гораўтварэнне ахапіла наступныя раёны: у Атлантычным геасінклінальным поясе — Паўночна-Атлантычную геасінклінальную вобласць (востраў Шпіцберген, Скандынаўскія горы, большая частка Вялікабрытаніі і Ірландыі, Усходняя Грэнландыя, Паўночныя Апалачы); ва Урала-Мангольскім — Алтая-Саянскую і Казахстанска-Паўночна-Цяньшаньскую вобласці; у Міжземнаморскім — Наньшаньскую геасінклінальную сістэму; у Заходне-Ціхаакіянскім — Катазіяцкую і заходнюю частку Усходне-Аўстралійскай вобласці, ва Усходне-Ціхаакіянскім — паўднёва-заходнюю частку Паўднёвай Амерыкі (Патагонія). Каледаніды Паўночна-Атлантычнай геасінклінальнай вобласці злучылі Паўночна-Амерыканскую і Усходне-Еўрапейскую платформы ў адзіны Еўраамерыканскі мацярык (Паўночна-Атлантычны).
Сібірская платформа з прычлененымі байкалідамі дарасцілася каледанідамі — узнік мацярык Ангарыда. Тарымская, Кітайска-Карэйская і Паўднёва-Кітайская платформы таксама аб'ядналіся байкалідамі і каледанідамі ў адзіны мацярык. Гандвана, дарошчаная каледанідамі, займала прыўзнятае становішча і ўтварала мацярык, на якім захоўваўся кантынентальны рэжым.
Каледонскі арагенез на платформах праявіўся ў фарміраванні расколаў у шчытах, дыферэнцыраваных тэктанічных рухах, дыслакацыях, закладзе антэкліз і сінекліз, інтрузіўным і эфузіўным магматызме. На Усходне-Еўрапейскай платформе ўтварыліся Маскоўская, Прыкаспійская, Пячорская, Вяцка-Камская сінеклізы, на Сібірскай — Хатангская, Тунгуская, Ангара-Вілюйская. Гэты працэс быў характэрны і для іншых платформ.
Каледонскі тэктагенез, які не даў структуры краявога прагіну, лічыцца незавершаным.
3 каледонскім тэктагенезам звязаны радовішчы жалеза, тытану, золата, малібдэну, азбесту, тальку, магнезіту і інш.
- Гістарычная геалогія: вучэбны дапаможнік / В. М. Несцяровіч, Г. І. Літвінюк, Дз. А. Пацыкайлік — Мн.: БДПУ, 2003.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
