From Wikipedia, the free encyclopedia
Ё́хан Ла́йданер (эст.: Johan Laidoner; у Расійскай імперыі зваўся Іван Якаўлевіч Лайданер; 31 студзеня (12 лютага) 1884, Вірацкая воласць, Фелінскі павет, Ліфляндская губерня, Расійская імперыя — 13 сакавіка 1953, Уладзімір, РСФСР, СССР) — афіцэр рускай арміі, ваенны і дзяржаўны дзеяч Эстоніі, галоўнакамандуючы эстонскай арміяй.
| Ёхан Лайданер | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| эст.: Johan Laidoner | |||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||
| Дата нараджэння | 12 лютага 1884[1] | ||||||||||||||||||||||
| Месца нараджэння | |||||||||||||||||||||||
| Дата смерці | 13 сакавіка 1953[3][4][…] (69 гадоў) | ||||||||||||||||||||||
| Месца смерці | |||||||||||||||||||||||
| Месца пахавання | |||||||||||||||||||||||
| Жонка | Maria Laidoner[d] | ||||||||||||||||||||||
| Альма-матар | |||||||||||||||||||||||
| Грамадзянства | |||||||||||||||||||||||
| Прыналежнасць |
 Расійская імперыя  Эстонія |
||||||||||||||||||||||
| Род войскаў | пяхота | ||||||||||||||||||||||
| Званне | |||||||||||||||||||||||
| Камандаваў | Галоўнакамандуючы эстонскай арміяй | ||||||||||||||||||||||
| Бітвы/войны |
Першая сусветная вайна Эстонская вайна за незалежнасць |
||||||||||||||||||||||
| Узнагароды і званні |
|
||||||||||||||||||||||
| Аўтограф |
 |
||||||||||||||||||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||||||||||||||||||
Нарадзіўся на хутары Раба (эст.: Raba) у Вірацкай воласці (ням.: Wieratz) Фелінскага павета Ліфляндскай губерні. Родны хутар Лайданера знаходзіўся ў раёне сучаснай эстонскай вёскі Вардзья, на тэрыторыі ўтворанай у 1991-м годзе воласці Війратсі павета Вільяндзімаа, у раёне 4-га кіламетра сучаснай шашы Вільяндзі—Мустла. Быў старэйшым дзіцем у сям'і Яака Лайданера (1854—1911) і Мары Саарсен (1851—1938) — дачкі гаспадара хутара Раба.
У 1901—1902 гадах служыў у 110-м Камскім пяхотным палку ў Коўне. У 1905 годзе скончыў Віленскае пяхотнае юнкерскае вучылішча. Служыў у 13-м лейб-грэнадзёрскім Эрыванскім палку. Паручнік (9 жніўня 1908), штабс-капітан(недаступная спасылка) (9 жніўня 1912). У 1912 годзе скончыў Імператарскую Мікалаеўскую ваенную акадэмію па першым разрадзе. Камандаваў ротай 1-га Каўказскага стралковага палка.
Удзельнік Першай сусветнай вайны. Узнагароджаны Георгіеўскай зброяй (ВП 04.07.1915). Ад'ютант штаба 21-й пяхотнай дывізіі. Намеснік начальніка аддзела разведкі ў штабе Заходняга фронту, падпалкоўнік (15 жніўня 1916). Пасля Лютаўскай рэвалюцыі Часовы ўрад пачаў фарміраваць нацыянальныя часці. Лайданер узначаліў Эстонскую дывізію, якая фарміравалася з эстонцаў. Пасля сыходу немцаў з Паўночнай Прыбалтыкі — Галоўнакамандуючы эстонскай арміі (у вайне за незалежнасць Эстоніі [5]), палкоўнік (4 красавіка 1918).
У 1919 годзе Эстонскія войскі, у склад якіх уваходзілі белагвардзейскія войскі (яны падпарадкоўваліся галоўнакамандуючаму Лайданеру паводле дагавора заключанага з урадам Эстоніі 6 снежня 1918 г.) вялі наступальныя баявыя дзеянні на тэрыторыі Савецкай Расіі. Узяцце[6] Петраграда эстонскімі войскамі планавалася толькі ў выпадку юрыдычнага прызнання самастойнасці Эстоніі Расійскай дзяржавай. Генерал-маёр (20 студзеня 1919), генерал-лейтэнант (26 сакавіка 1920). У 1920 годзе выйшаў у адстаўку. Дэпутат дзяржаўнага савета Эстоніі. Узначальваў камісію Лігі Нацый па вырашэнні турэцка-іракскай тэрытарыяльнай спрэчкі.
У снежні 1924 года кіраваў прыгнечаннем паўстання, падрыхтаванага камуністамі. З 1925 года ў адстаўцы.
12 сакавіка 1934 года Лайданер разам з Канстанцінам Пятсам, які быў у той перыяд прэм'ер-міністрам Эстоніі ў паўнамоцтвах Дзяржаўнага старэйшыны, здзейсніў дзяржаўны пераварот 1934 года ў Эстоніі. У выніку ваеннага перавароту было ўсталявана аўтарытарнае кіраванне і абвешчана надзвычайнае становішча. Пятс быў абвешчаны Дзяржаўным Пратэктарам Эстоніі (Riigihoidja), а Лайданер ізноў прызначаны Галоўнакамандуючым эстонскай арміяй. Усе палітычныя партыі былі забаронены, уведзена цэнзура прэсы. Сваімі дзеяннямі Пятс і Лайданер не дапусцілі перамогі на выбарах вапсаў (ветэранаў вайны за незалежнасць[5] Эстоніі) — вельмі правага руху, які арыентаваўся на таталітарныя рэжымы тагачасных Італіі і Германіі.
Пры распачатым 17 чэрвеня 1940 года дадатковым уводзе ў Эстонію войскаў Чырвонай Арміі, які рушыў пасля прад'яўлення Савецкім Саюзам ультыматуму, не толькі не аддаваў загадаў адкрыць агонь, але па даручэнні прэзідэнта Эстоніі Пятса вёў перамовы з савецкімі ваеннымі ўладамі (з генералам арміі К. А. Мерацковым) пра дыслакацыю савецкіх войскаў.
У перыяд правядзення мерапрыемстваў па далучэнні Эстоніі да СССР быў арыштаваны савецкімі ўладамі і дэпартаваны ў ссылку ў Пензу ў канцы ліпеня 1940 года — яшчэ да афіцыйнага далучэння дзяржавы да Савецкага Саюза, які адбыўся 6-га жніўня таго ж года.
26 ліпеня 1941 года арыштаваны НКУС. Знаходзіўся ў Кіраўскай турме (следства доўжылася да сакавіка 1942 года, пасля чаго было прыпынена «да атрымання асобага распараджэння»). У 1945—1952 гадах знаходзіўся ў Іванаўскай турме; у лютым 1952 года следства адноўлена; 16 красавіка 1952 года прысуджаны асобай нарадай да 25 гадоў турэмнага зняволення з канфіскацыяй маёмасці за «актыўную контррэвалюцыйную і антысавецкую дзейнасць». 30 красавіка 1952 года ў суправаджэнні спецканвою накіраваны ва Уладзімірскі цэнтрал, дзе сканаў 13 сакавіка 1953 года.
Пахаваны разам з прадстаўніком кіраўніцтва польскага Супраціўлення Янам Станіславам Янкоўскім, які сканаў у той жа турме, у безназоўнай магіле на Князь-Уладзімірскіх могілках, каля турэмнай агароджы. Дакладнае месца пахавання Ё. Лайданера невядома; мемарыяльная дошка ўсталявана на браме Князь-Уладзімірскіх могілак ва Уладзіміры[7] па дамоўленасці паміж Эстоніяй і Расіяй 12 лютага 1999 года; увесну 2007 года яна была апаганена «невядомымі»[8].
У сваёй кнізе «Генерал Лайданер і Эстонская Рэспубліка ў 1939—1940» фінскі гісторык Марці Туртала прыходзіць да высновы, што размяшчэнне першых савецкіх ваенных баз у Эстоніі ў верасні 1939 года было свядомым крокам эстонскага кіраўніцтва на чале з Пятсам і Лайданерам. У пацверджанне сваіх тэзісаў гісторык прыводзіць факт, што ў Эстоніі, у адрозненне ад Фінляндыі, у свой час не абвясцілі мабілізацыю для барацьбы са СССР.
«Пасіўнасць і неабвяшчэнне мабілізацыі не былі выкліканы адсутнасцю адвагі ці баязлівасцю. Пытанне было ў выбары Пятса і Лайданера», — сцвярджае Туртала, дадаючы, што апазіцыя не крытыкавала рашэнні ўрада, таму што ў той момант у Эстоніі панавала дыктатура.[9]
У 1911 Ё. Лайданер ажаніўся з Марыяй, народжанай Крушэўскай (нар. 1888). У 1940 яна была разам з мужам вывезена ў СССР і пасаджана ў лагеры; вызвалілася пасля смерці Сталіна і памерла ў доме для састарэлых у Хаапсалу ў 1978.[10]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
