Бі́тва пад Палтавай — найбуйнейшая бітва Вялікай Паўночнай вайны паміж расейскімі войскамі пад камандваньнем Пятра I і швэдзкай арміяй Карла XII. Адбылася раніцай 27 чэрвеня (8 ліпеня) 1709 году каля гораду Палтава (Левабярэжная Ўкраіна) і скончылася ўпэўненай перамогай расейцаў. Нягледзячы на тое, што вайна скончылася толькі праз 12 гадоў, Палтаўская бітва безумоўна стала яе пераломным момантам на карысьць расейцам.
Бітва пад Палтавай | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Вялікая Паўночная вайна (1700—1721) | |||||||||
 | |||||||||
| |||||||||
Супернікі | |||||||||
| Швэцыя | Расея | ||||||||
Камандуючыя | |||||||||
| Карл XII | Пётар I | ||||||||
Колькасьць | |||||||||
| да 30 000[1] | ад 75 000[2] да 80 000[3] | ||||||||
Страты | |||||||||
| 6900 забітых, 2800 параненых (паводле швэдзкіх зьвестак)[4], або 9234 забітых (паводле расейскіх зьвестак)[5] | 1345 забітых, 3290 параненых[6], або 1507 забітых і 3 129 параненых[7] | ||||||||
Перадумовы
У 1707 годзе Карл XII распачаў г. зв. Расейскі паход, мэтай якога было канчаткова разьбіць аднаго зь яго ворагаў, што распачалі ў 1700 годзе вайну супраць Швэцыі — Расею. Але падчас свайго знаходжаньня ў Магілёве ў ліпені — жніўні 1708 году, швэдзкі кароль, чакаўшы там падыходу падмацаваньняў з Рыгі — корпусу генэрала Левэнгаўпта — і гэтак не дачакаўшыся яе, быў вымушаны зьмяніць свае пляны і рушыць празь Севершчыну ва Ўкраіну, дзе разьлічваў злучыцца з казацкім войскам гетмана Мазэпы, падманутага Пятром I у пытаньні абароны супраць туркаў, татараў ды палякаў, і які праз гэта паабяцаў дапамогі швэдам[8]. Злучэньне з украінцамі Мазэпы стала стратэгічным намерам швэдаў, які азнаменаваў заканчэньне папярэдняй фазы вайны за кошт тэрыторыяў Рэчы Паспалітай.
Аблога Палтавы
У сакавіку 1709 году швэдзкая армія спынілася ў Будзішчах, за 18 км ад Палтавы, і ў красавіку распачала аблогу гораду[9]. У гэты час Пётар I кіраваў аблогай турэцкай фартэцыі Азоў. Але даведаўшыся пра падзеі ў Палтаве, ён адразу скіраваўся туды, і 4 чэрвеня быў на месцы[10]. 19 (30 чэрвеня) расейскія войскі распачалі пераход праз Ворсклу і наблізіліся да швэдзкага лягеру. Яны нават паранілі швэдзкага караля ў нагу, і той перадаў функцыі галоўнакамандуючага фэльдмаршалу Рэншэльду. 21 і 22 чэрвеня швэды зноў спрабавалі ўзяць фартэцыю, але зноў беспасьпяхова[11].
Карл XII добра разумеў важнасьць будучай бітвы: трэба было рызыкаваць, бо калі швэды выйграюць, шлях на Маскву будзе адчынены. Калі ж яны пачнуць прайграваць, можна будзе адысьці на захад, выйграць часу, адпачнуць — і зноў атакаваць[12].
На 26 чэрвеня расейцы ўжо пабудавалі 8 рэдутаў — заставалася ўзьвясьці яшчэ 2. Што да швэдаў, дык яны вырашылі атакаваць ўначы: 27 чэрвеня (28 чэрвеня паводле швэдзкага календару), а 3 гадзіне раніцы яны распачалі выстройвацца ў лінію, і ўжо праз 45—50 хвілін 24 000 чалавек з 4 гарматамі былі гатовыя распачаць бітву[13].
Бітва
Пачатак
Паводле плянаў, швэдзкая армія павінна была прайсьці ціха і непрыкметна паміж рэдутамі, адлегласьць паміж якімі складала ад 300 да 350 м[14] і напасьці на галоўную армію расейцаў. Для гэтага трэба было дзейнічаць у поўнай цішыні, пад покрывам начы. На чале калёнаў пяхоты, што павінны былі нападаць на расейцаў, былі прызначаныя генэрал-маёры Аксэль Спарэ, Бэрнт Ота Стакэльбэрг, Карл Густаў Руўс і Андэрс Лягеркруна.
Правым флянгам швэдзкай кавелерыі камандаваў генэрал-маёр Карл Густаў Кройц, левым — генэрал-маёр Гуга Юган Гамільтан. Генэрал-маёр Вольмар Антан Шліпэнбах узначаліў перадавы кавалярыйскі атрад (12 эскадронаў). Узначальваў кавалерыю фэльдмаршал Карл Густаў Рэншэльд[15].
Паколькі швэдзкія палкі былі паднятыя ўначы, не абыйшлося без пэўнай долі хааса, але напачатку ўсё йшло паводле пляну, і расейцы на рэдутах адразу не прыкмецілі праціўніка. І ўсё ж, як толькі пачало разьвіднівацца, расейцы здолелі разглядзець перасоўваньне швэдаў.
Бітва на рэдутах
А 4 гадзіне раніцы швэды распачалі атаку на расейскія рэдуты. Першыя два батальёны з другой і трэцяй калёнаў павінны былі напасьці на рэдуты й утрымліваць іх, каб флянгі змаглі прайсьці побач умацаваньняў і выйсьці на поле да расейскага лягеру. Затым швэды павінны былі прасунуцца на паўночны ўсход да Пятроўкі, дзе знаходзіліся расейскія пазыцыі, і адрэзаць ім шляхі адступленьня. Але Пётар I быў ужо падрыхтаваны да нападу швэдаў: па-за рэдутамі ён разьмесьціў сваю кавалерыю, а ў паўднёвай і заходняй частках поля бою — казацкую коньніцу.
Далярнскі і Вэстэрботэнскі палкі швэдаў хутка ўзялі першы рэдут. Былі ўзяты і другі й трэці рэдуты, але ж зь вялікімі стратамі: з 6 батальёнаў, што ладзілі атаку, 2/3 загінула. З тымі 1 500 чалавек, што засталіся, генэрал Руўс адступіў у Якавецкі лес. Меншыкаў павёў сваю кавалерыю ў атаку на швэдаў, але быў спынены коньніцай Гамільтана. Нарэшце, Пётар I вырашыў, што варта паступова адводзіць кавалерыю да рэтраншэмэнту, на што Меншыкаў пярэчыў, што паварачваць эскадроны, калі побач швэдзкая коньніца, рызыкова[16]. Тады цар адклікаў Меншыкава і прызначыў камандаваньне генэрал-лейтэнанту Баўру. Але, як і прадказваў Меншыкаў, швэдзкая армія пачала перасьлед расейцаў: на працягу некалькіх кілямэтраў яны адсоўвалі іх усё далей на поўнач ад поля бою. Але Рэншэльд пабаяўся страціць кантроль над кавалерыяй і таму загадаў спыніць перасьлед і вяртацца да асноўнай арміі (адбылося гэта а 6 гадзіне раніцы).
Тым часам швэдзкая пяхота прайшла рэдуты і выйшла да расейскага лягеру. Левэнгаўпт са сваімі 6 батальёнамі ўжо рыхтаваў атаку, але Рэншэльд даў супрацьлеглы загад: зноў зьбіраць усё войска. Але ў войску ўсё яшчэ не хапала траціны пяхоты: 6 батальёнаў Руўса. Тым часам Руўс зьбіраўся далучыцца да асноўнай арміі, але дакладна ня ведаў, дзе ён знаходзіцца, і таму зноў адыйшоў у лес. Пётар I назіраў за адасобленай групоўкай швэдаў і даслаў на іх 5 палкоў пяхоты і 5 драгунскіх палкоў. А 7 гадзіне яны пачалі націск на групоўку Руўса, які быў вымушаны адыходзіць на паўночны ўсход да закінутых умацаваньняў. Але каля 9 гадзіны яму ўжо нічога не заставалася, як здацца ў палон. На гэты момант у яго шэрагах засталося ўсяго 400 чалавек.
Галоўная бітва
У Рэншэльда было цяпер тры альтэрнатывы: або прарвацца на поўнач і заблякаваць расейцаў ля Пятроўкі, або напасьці на расейскую пяхоту, або адступіць. Рэншэльд абраў апошні варыянт і загадаў арміі зьбірацца да галоўнага бою. Чакалі толькі батальёны Руўса. Празь дзьве гадзіны швэдзкаму камандаваньню стала зразумела, што чакаць групоўкі Руўса няма сэнсу. У гэты самы час расейцы выйшлі са свайго лягеру насустрач швэдам. Расейская артылерыя пачала бамбаваць швэдаў, прымусіўшы іх адсунуцца на захад. Рэншэльд паслаў ганцоў за артылерыяй і дапамогай, але каб яны падыйшлі, патрэбна было чакаць 5-6 гадзін.
Тым часам Пётар I выстраіў сваю армію ў дзьве лініі: у цэнтры стаяла пяхота на чале з генэрал-фэльдмаршалам Барысам Шарамецевым і генэралам Анікітам Рапніным, на левым флянзе была кавалерыя Аляксандра Меншыкава, а на правым — кавалерыя Радыёна Баўра. На чале расейскай арміі стаяў генэрал-паручык Якаў Брус.
Рэншэльд выстраіў сваю пяхоту ў адну лінію, каб яе даўжыня адпавядала даўжыні расейскіх лініяў. Швэдзкая кавалерыя стаяла неўпарадкавана: коньніца Кройца знаходзілася пераважна за пяхотай, а коньніца Гамільтана займалася казакамі з поўначы. Рэншэльд разьлічваў разьбіць левы флянг праціўніка нечаканай атакай і загадаў ісьці ў бой, у той час, калі расейская артылерыя бамбавала швэдзкую лінію. Кройц павёў сваю кавалерыю на левы флянг расейцаў, але Меншыкаў напаў на іх ззаду. Справа швэды на чале зь лейб-гвардзейцамі здолелі адціснуць расейцаў назад[17]. А вось зьлева знаходзіліся расейскія элітныя палкі, і швэды страцілі палову сваіх, пакуль дайшлі да расейскай лініі. Такім чынам, паміж правым і левым швэдзкімі флянгамі ўтварыўся разрыў. Кавалерыя Гамільтана стаяла нерухома на краі левага флянгу.
Кройц паспрабаваў адбіць коньніцу Меншыкава, пакуль другая лінія расейцаў адказвала швэдам на іх атакі контратакамі і ўжо пачала браць на сваю карысьць прагал у швэдзкай лініі. Расейскі правы флянг хутка адціснуў левы флянг швэдаў. Гаімльтан павёў сваю кавалерыю ў бой, але адразу ж натыкнуўся на мушкетны і гарматны агонь расейцаў, пасьля чаго завязаўся бой з кавалерыяй Баўэра. Кройц пагнаўся за коньніцай Меншыкава, але ўбачыў, што пяхота адступае. Першым адступаў левы флянг швэдаў, за якім пагналіся расейская і казацкая коньніцы. За імі, у пэўным парадку, адступіў правы флянг. Яны адыходзілі на поўдзень, за рэдуты. Гэтаксама зрабілі і кавалерыя, разам з каралём і Левэнгаўптам. Рэншэльд і частка левага флянгу адыйшлі да Будышчынскага лесу, але там былі ўзяты ў палон расейцамі. Аб 11 гадзіне бой скончыўся ўпэўненай перамогай расейцаў[18]. Пачаўся перасьлед швэдзкай арміі.
Пасьля бітвы
Нягледзячы на хаас, выкліканы апошняй стадыяй бітвы, швэдзкія войскі ўсё ж здолелі аб’яднацца і пачалі 27 чэрвеня ўвечары (28 паводле швэдзкага календару) адыход уздоўж Ворсклы. Упершыню з даўніх часоў расейская армія так упэўнена перамагла магутную швэдзкую армію: яны ня толькі спынілі наступ праціўніка, але паднялі сабе маральны дух, убачыўшы, што нават швэдаў можна перамагчы. Для швэдаў сытуацыя істотна пагоршылася: цяпер ім бракавала і людзей, і амуніцыі.
Перавалочна
Позна вечарам швэдзкая армія дайшла да Новых Санжараў. Наступнай раніцай, пасьля начнога перапынку, яны працягнулі свой шлях да Кабялякаў, а ўранку 29 (30) чэрвеня дайшлі да Таштайцы і Перавалочны. У ноч на 30 чэрвеня (1 ліпеня) Карл XII, Іван Мазэпа і каля 2000 швэдзкіх жаўнераў пераправіліся тут праз Дняпро, каб патрапіць да туркаў[19]. Але чоўнаў было замала, і большая частка швэдаў пераправіцца не пасьпела: раніцай 30 чэрвеня 9 000 расейцаў на чале з Аляксандрам Меншыкавым дагналі рэшты швэдзкай арміі ў Перавалочне. Швэды на чале з генэралам Левэнгаўптам былі ў вельмі прыгнечаным стане і вырашылі капітуляваць[20].
Галерэя
Бітва пад Палтавай. Малюнак П’ера-Дэні Мартэна.
Бітва пад Палтавай. Фрагмэнт мазаікі Міхаіла Ламаносава.
Швэдзкая армія капітулюе. Малюнак Аляксея Кіўшэнкі.
Праваслаўная царква недалёка ад поля бою.
Помнік загінулым швэдзкім жаўнерам на полі бою, з надпісам па-швэдзку й па-расейску.
Глядзіце таксама
Крыніцы
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
