Дэмакратыя
форма дзяржаўнага ладу From Wikipedia, the free encyclopedia
форма дзяржаўнага ладу From Wikipedia, the free encyclopedia
Дэмакра́тыя (па-грэцку: δημοκρατία — «народаўладзьдзе», «рэспубліка») — форма кіраваньня дзяржавай або палітычная сыстэма, пры якой улада ажыцьцяўляецца праз прамое народаўладзьдзе (прамая дэмакратыя) альбо праз прадстаўнікоў, якія абіраюцца народам або нейкай часткай народу (прадстаўнічая дэмакратыя). Галоўнай прыкметай дэмакратыі зьяўляецца забесьпячэньне прапарцыйнага прадстаўніцтва ва ўладзе як мага шырэйшых інтэрасаў насельніцтва, прысутных у краіне, а таксама дынамічная зьмена прадстаўнічай улады разам са зьменай адпаведных інтэрасаў у часе.
| Базавыя формы кіраваньня |
|---|
| Крыніца ўлады |
|
| Форма дзяржаўнага ладу |
|
| Формы дзяржаўнага кіраваньня |
|
| Іншае |
|
| рэд · пр · разм |
Паколькі ідэал народаўладзьдзя цяжкадасягаемы і належыць розным тлумачэньням, прапаноўвалася мноства практычных мадэляў. Да XVIII стагодзьдзя найбольш вядомай мадэльлю была прамая дэмакратыя, дзе грамадзяне ажыцьцяўляюць сваё права прыняцьця палітычных рашэньняў непасрэдна, за кошт дасягненьня кансэнсуса ці з дапамогай працэдураў падпарадкаваньня меншасьці большасьці. У прадстаўніковай дэмакратыі грамадзяне ажыцьцяўляюць тое ж права праз абраных імі дэпутатаў і іншых службовых асобаў шляхам дэлегаваньня ім часткі ўласных правоў, пры гэтым абраныя кіраўнікі прымаюць рашэньні з улікам перавагаў кіруемых і адказваюць перад імі за свае дзеяньні.
Дэмакратыя можа існаваць ва ўнітарных дзяржавах (Францыя, Швэцыя, Партугалія, Японія) і ў фэдэратыўных дзяржавах (Швайцарыя, ЗША, Нямеччына, Канада, Бразылія, Індыя)[1].
Тэрмін «дэмакратыя» ўпершыню зьявіўся ў старажытнагрэцкай палітычнай і філязофскай думцы. Як правіла, першымі дэмакратыямі лічацца старажытнагрэцкія гарады-дзяржавы ў Атэнах, створаныя на чале з Клэйстэнам ў 507 годзе да нашай эры. Клэйстэна называюць «бацькам атэнскай дэмакратыі»[2]. Атэнскі філёзаф Плятон супрацьпастаўляў дэмакратыі, сыстэму «рэгулюючага кіраваньня», з альтэрнатыўнымі сыстэмамі манархіі (кіраваньне аднаго чалавека), алігархіі (кіраваньне малой клясы эліты) і тымакратыі (кіраваньне клясы ўласьнікаў). Сёньня клясычная атэнская дэмакратыя, на думку многіх, зьяўлялася прамой дэмакратыяй. Першапачаткова гэтая форма ўлады мела дзьве адметныя асаблівасьці: па-першае, выбар па жэрабі для звычайных грамадзянаў на пасады дзяржаўных установаў і судоў і, па-другое, сход усіх грамадзянаў[3]. Усе грамадзяне мелі права выступаць і галасаваць на сходзе, дзе ўсталёўваліся законы гораду-дзяржавы. Тым ня менш, атэнскімі грамадзянамі зьяўляліся толькі мужчыны, якія нарадзіліся ад атэнскіх бацькоў і мелі ўзрост большы за 20 гадоў. Усе жанчыны, рабы, замежнікі і мужчын ува ўзросьце да 20 гадоў правы грамадзянаў ня мелі. З прыкладна 200—400 тысячаў жыхароў налічвалася толькі 30—60 тысячаў грамадзянаў. Абраныя генэралы часьцяком мелі значны ўплыў на сходах. Гэтак Пэрыкл быў дэ-факта шмат гадоў палітычным лідэрам Атэнаў, падчас пэрыяду, калі яго абіралі на дзяржаўныя пасады агулам 15 гадоў запар.
З ускладненьнем дзяржаўных задачаў, прамая дэмакратыя была практычна паўсюдна выцесьненая манархічнымі формамі кіраваньня. У цяперашні час дэмакратычнае кіраваньне звычайна носіць форму заходняй эўрапейскай прадстаўнічай дэмакратыі, якая атрымала назву «лібэральная дэмакратыя». Сярод яе тэарэтычных заснавальнікаў былі Жан-Жак Русо (1712—1778), Джон Лок (1632—1704) і Мантэск’ё (1689—1755). Разьвіцьцё сродкаў масавай камунікацыі, аўтаматычнай апрацоўкі інфармацыі, тэорыі штучнага інтэлекту з інжынэрыяй ведаў, з улікам нарастальных складанасьцяў з рэалізацыяй прадстаўнічай дэмакратыі, адрадзіла цікавасьць да яе прамых формаў.
Расейскі філёзаф Павал Іванавіч Наўгародцаў сьцьвярджаў, што «Зь цяжарам народаўладзьдзя можа зладзіцца толькі народ, здольны да самаабмежаваньня».
Сучаснае паняцьце дэмакратыі ўключае наступныя грамадзянскія правы і волі:
Эфэктыўнае дужаньне з завышанай самаацэнкай грамадзкіх лідэраў вынікаў сваёй дзейнасьці. Аб’ектыўную адзнаку якасьці грамадзкага кіраваньня можна атрымаць толькі на выбарах ва ўмовах вольных камунікацыяў. Мэтапакладаньне — дэмакратыя прымушае палітычных лідэраў улічваць патрэбы чалавека ў складзе глябальных мэт разьвіцьця. Адсутнасьць дэмакратыі можа прывесьці да жахлівых рэпрэсій у імя прагрэсу, калі палітык ставіць прыватную эканамічную або ідэалягічную мэту вышэй жыцьцяў суайчыньнікаў па міма іх волі. Прылада палітычных узгадненьняў, забясьпечвае зьмену эліт прымальным спосабам, падчас ідэалягічнага дужаньня на выбарах. У аўтарытарных дзяржавах эліту зьмяняюць з выкарыстаньнем грубіянскай сілы, і гэтая працэдура суправаджаецца значнымі стратамі ў эканоміцы. Пры гэтым пэрыядычная ратацыя ўлады неабходная для прадухіленьня застою ў разьвіцьці.
Па меркаваньні большасьці эўрапейскіх краінаў у сучаснай Беларусі ўсталяваная аўтарытарная ўлада.
