From Wikipedia, the free encyclopedia
Беласто́к (польск. Białystok) — места ў Польшчы, на рацэ Белай. Адміністрацыйны цэнтар Падляскага ваяводзтва. Насельніцтва на 2017 год — 297 288 чалавек. Знаходзіцца за 174 км ад Варшавы. Чыгуначны вузел.
| Беласток лац. Biełastok | |||||
| польск. Białystok | |||||
.jpg) Палац Браніцкіх | |||||
| |||||
| Першыя згадкі: | 1320 | ||||
| Горад з: | 1892 | ||||
| Краіна: | Польшча | ||||
| Ваяводзтва: | Падляскае | ||||
| Мэр: | Тадэвуш Трускаласкі | ||||
| Плошча: | 102 км² | ||||
| Вышыня: | 120—160 м н. у. м. | ||||
| Насельніцтва (2017) | |||||
| колькасьць: | 297 288 чал. | ||||
| шчыльнасьць: | 2914,59 чал./км² | ||||
| Часавы пас: | UTC+1 | ||||
| летні час: | UTC+2 | ||||
| Тэлефонны код: | +48 85 | ||||
| Паштовыя індэксы: | ад 15-001 да 15-899 | ||||
| Нумарны знак: | BI | ||||
| Геаграфічныя каардынаты: | 53°7′0″ пн. ш. 23°10′0″ у. д. | ||||
Беласток на мапе Польшчы   Беласток | |||||
 Галерэя здымкаў у Вікісховішчы | |||||
| http://www.bialystok.pl | |||||
Беласток — магдэбурскае места гістарычнага Падляшша, на этнічнай тэрыторыі беларусаў. Да нашага часу тут захаваліся збудаваны у стылі рэнэсансу Стары Фарны касьцёл, збудаваныя ў стылі барока меская ратуша, палацава-паркавы комплекс Браніцкіх «Падляскі Вэрсаль», кляштар шарытак і аўстэрыя, збудаваныя ў стылі клясыцызму царква саборная Сьвятога Мікалая, палацава-паркавы комплекс Рудыгераў, будынак масонскай ложы і Дом Напалеона, помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў. Сярод усіх местаў Польшчы ў Беластоку жыве найбольшая колькасьць беларусаў. У месьце знаходзіцца Генэральны Кансулят Беларусі.
.jpg)
.jpg)
Паводле паданьня, Беласток заснаваў вялікі князь Гедзімін у 1320 годзе. У падляскіх граматах XIV ст. упамінаецца Бяльшчаны сток. Паводле некаторых зьвестак, у першай палове XV ст. Беласток быў у валоданьні Рачкі Табутовіча[1]. У 1426 годзе вялікі князь Вітаўт перадаў яго разам з ваколіцамі Мацею з Тыкоціна. Тым часам першы дакладны пісьмовы ўпамін пра Беласток як сяло ў Падляскім ваяводзтве датуецца 1514 годам[2]. У 1547 годзе ён перайшоў у валоданьне Весялоўскіх.
У 1569 годзе згодна з умовамі Люблінскай уніі Беласток перайшоў да Каралеўства Польскага. У 1581—1584 гадох Пётар Весялоўскі фундаваў тут касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы, а ў 1617 годзе пачаў будаваньне новага касьцёла, скончанае ўжо яго сынам. У 1646 годзе Беласток увайшоў у склад Тыкоцінскага староства. За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 і 1660 гадох сяло спустошылі маскоўскія захопнікі. У 1659 годзе кароль і вялікі князь Ян Казімер надаў маёнтак Стэфану Чарнецкаму за перамогу на швэдамі. У 1685 годзе Беласток па кудзелі перайшоў да Браніцкіх. Відаць, за Стэфанам Мікалаем Браніцкім у 1692 годзе места атрымала Магдэбурскае права[2] (паводле іншых зьвестак — у 1723[3] або толькі ў 1749 годзе[4]). У 1697 годзе Браніцкія збудавалі тут палац, пры якім існавалі тэатар, сад, аранжарэі, вадасховішчы і 2 зьвярынцы.
У XVIII ст. Беласток стаў найбольшым і найважнейшым местам Падляшша, места ўмацавалі мурам зь вежамі-брамамі. У 1715 годзе тут збудавалі сынагогу. У 1727 годзе Ян Клемэнс Браніцкі заснаваў у месьце царкву Сьвятога Мікалая, збудаваў цэрквы Сьвятога Роха (1750 год) і Марыі Магдалены (1758 год). у 1745—1746 гадох у Беластоку збудавалі ратушу. 1 лютага 1749 году кароль і вялікі князь Аўгуст Сас паўторна[2] надаў месту Магдэбурскае права і герб: «у чырвоным полі пад залатой каронай срэбны грыф, які трымае залатую манаграму K[lemens] B[ranicki]»[5]. У 1753 годзе Беласток пацярпеў ад вялікага пажару. У 1771 годзе места перайшло ў валоданьне Патоцкіх.
.jpg)
.jpg)
У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Беласток апынуўся ў складзе Прусіі, дзе стаў цэнтрам дэпартамэнта. У гэты час Варшаўскую і Баярскую вуліцы забудавалі 2-павярховымі камяніцамі, пачаў дзеяць Беластоцкі інстытут павітух. Па паразе Прусіі ў вайне з Францыяй паводле Тыльзыцкага міру ў 1807 годзе Беласток апынуўся ў складзе Расейскае імпэрыі, дзе ў 1808 годзе стаў цэнтрам вобласьці. Такім чынам, у адрозьненьне ад Львова ва ўкраінцаў і Караляўца ў летувісаў, што засталіся па-за межамі гвалтоўнай русіфікацыі, Беласток страціў магчымасьць стаць асяродкам беларускага адраджэньня[6].
Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Беластоку ліцьвінамі: у 1825 годзе ў матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэтуту адзначыўся Rohmann (Romahn) O. August., Bialystock Lithuan[us][7].
У 1835 годзе ў Беластоку працавалі пялюшная і суконная фабрыкі. У 1843 годзе места стала цэнтрам павету Гарадзенскай губэрні. На 1857 год тут было 780 дамоў, працавалі 7 фабрык і 9 заводаў, дзеяў Беластоцкі камэрцыйны банк. 7 лютага 1861 году зьявіўся праект расейскага гербу Беластоку[8]. У 1862 годзе празь места прайшла Пецярбурска-Варшаўская чыгунка.
У 1860-я гады ў Беластоку дзеялі касьцёл, 2 царквы, 5 капліц, лютэранская кірха, 2 сынагогі і 15 малітоўных дамоў, працавала 14 фабрык (зь іх 3 кордавыя, 2 суконныя, 2 паперні, 2 маслабойні, 2 мылаварні, 2 гарбарні), 9 млыноў і 2 бровары. На 1889 год у месьце было 4127 жылых дамоў, дзеялі касьцёл, царква, лютэранская кірха і 2 сынагогі, працавалі рэальная, павятовая, прыходзкая і пачатковая жыдоўская вучэльні, інстытут шляхетных дзяўчат, 2 прыватныя школы, 2 лякарні, шпіталь, 2 тэатры, 4 аптэкі, 29 крамаў, 27 заводаў і 133 фабрыкі (больш за 2 тыс. работнікаў), штогод праводзіўся кірмаш. У пачатку ХХ ст. галоўнай галіной прамысловасьці была суконна-кортавая, працавалі таксама гарбарні, шаўковыя і тытунёвыя фабрыкі, машынабудаўнічы, мылаварныя заводы, лесапільні, млыны і іншае. На прадпрыемствах працавала каля 6 тыс. чалавек. Вытворчасьць тканін служыла базай для разьвіцьця кравецтва.
За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Беласток занялі войскі Нямецкай імпэрыі.
.jpg)
25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Беласток абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары места атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР[9]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Беласток увайшоў у склад Беларускай ССР[10], дзе стаў цэнтрам падраёну Гарадзенскага раёну[11]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году места апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам ваяводзтва. У міжваенны час у Беластоку дзеялі беларускія палітычныя і грамадзкія арганізацыі. У 1927—1931 гадох тут дзеяў драматычны гурток Таварыства беларускай школы пад кіраўніцтвам К. Сідарэвіча, які паставіў спэктаклі «Модны шляхцюк» К. Каганца, «Зьбянтэжаны Саўка» Л. Родзевіча, «Пашыліся ў дурні» М. Крапіўніцкага і іншыя. У 1929 годзе самадзейны гурток Віленскай беларускай гімназіі паказаў у Беластоку «Апошняе спатканьне» Ў. Галубка. У 1937—1938 гадох у месьце дзеяла Таварыства працаўнікоў беларускага тэатру «Полымя».
.jpg)
З пачаткам Другой сусьветнай вайны 15 верасьня 1939 году Беласток акупавалі войскі Трэцяга Райху, але праз тыдзень места перадалі СССР згодна з пактам Молатава-Рыбэнтропа. 28—30 кастрычніка ў Беластоку прайшоў Народны сход Заходняй Беларусі. У лістападзе 1939 году места ўвайшло ў склад БССР, дзе 4 сьнежня стала цэнтрам раёну і вобласьці. У 1939 годзе Беласток стаў сядзібай для ўправы Беластоцкае чыгункі. У 1939 годзе тут утварыліся Беларускі ансамбль песьні і танцу на чале з Рыгорам Шырмам і Беластоцкі аддзел Беларускай дзяржаўнай эстрады.
23 чэрвеня 1941 году Беласток зноў занялі войскі нацысцкай Нямеччыны. Быў заснаваны Беластоцкі беларускі нацыянальны камітэт, які дзеяў да 1944 году. Нацысты вынішчалі жыдоўскае насельніцтва. У 1943 годзе адбылося паўстаньне ў гета. 27 ліпеня 1944 году Беласток занялі савецкія войскі 2-га Беларускага фронту.
У верасьні 1944 году Сталін перадаў Польскай Народнай Рэспубліцы 17 раёнаў Беластоцкай вобласьці і 3 раёны Берасьцейскай вобласьці, хаця фармальна гэтая тэрыторыя кіравалася БССР да 16 жніўня 1945 году — часу прыняцьця закону аб савецка-польскай граніцы. Пры гэтым падрыхтоўка, падпісаньне і ратыфікацыя дамовы ажыцьцяўлялася без удзелу ўпаўнаважаных прадстаўнікоў БССР, яна не абмяркоўвалася ў найвышэйшых органах дзяржаўнай улады Беларусі, дамова парушала палажэньні Канстытуцыі СССР 1936 году і Канстытуцыі БССР 1937 году, якія патрабавалі згоды саюзнай рэспублікі на зьмяненьне яе граніц. З пункту гледжаньня міжнароднага права дамова ўяўляла сабой чарговы падзел тэрыторыі Беларусі[12]. Па ўлучэньні беларускіх тэрыторыяў у склад Польшчы аднавілася Беластоцкае ваяводзтва. У паваенны час у Беластоку ўтварыліся Беларускае грамадзка-культурнае таварыства і Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне.
У 1982—1999 гадох у Беластоку вялося будаваньне царквы Сьвятога Духа. У 1999 годзе згодна з новым адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзелам замест Беластоцкага ваяводзтва ўтварылася Падляскага ваяводзтва з цэнтрам у Беластоку.
.jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
У Беластоку працуюць унівэрсытэт, політэхнічны інстытут, мэдычная акадэмія, духоўная сэмінарыя, іншыя ВНУ. Ёсьць пачатковая школа і гімназія, дзе як дадатковы прадмет вывучаецца беларуская мова (у 2012 годзе вывучалі 20 школьнікаў), дзіцячы садок, у якім выхаваньне вядзецца па-беларуску (у 2012 годзе было 40 дзяцей). У Беластоцкім унівэрсытэце працуе катэдра беларускай філялёгіі.
Дзеюць драматычны і лялечны тэатры, філярмонія, галерэі, музэі, заапарк. Ёсьць нацыянальныя беларускія арганізацыі: Беларускае Грамадзка-культурнае Таварыства ў Польшчы, Беларускі саюз у Рэчы Паспалітай, Беларускае аб’яднаньне студэнтаў і іншыя. Штогод адбываюцца Дні беларускай культуры, Фэстываль беларускай песьні, фэстываль беларускай альтэрнатыўнай музыкі «Басовішча» і іншыя акцыі, якія прапагандуюць беларускую культуру.
У месьце выдаюцца рэгіянальныя газэты і часопісы, выходзяць у этэр радыё- і тэлеперадачы мясцовай студыі. Па-беларуску выдаецца тыднёвік «Ніва», выходзіць месячнік «Czasopis» з матэрыяламі на польскай і беларускай мовах, іншыя выданьні, прысьвечаныя беларускай тэматыцы. Беластоцкае радыё штодзённа трансьлюе перадачы на беларускай мове, мае сваіх карэспандэнтаў на Беларусі. Незалежнае «Радыё Рацыя» трансьлюе таксама перадачы на Беларусь.
Беласток — вялікі прамысловы цэнтар. У прамысловасьці места працавала ў 2003 годзе 16,5 тыс. чал. Найбольшую ўдзельную вагу ў прамысловай прадукцыі маюць харчовая і тэкстыльная прамысловасьць, машынабудаваньне, а таксама энэргетыка, газа- і водазабесьпячэньне.
У Беластоку працуе завод стальных канструкцыяў, які выпускае абсталяваньне для чыгункі: элемэнты для мастоў, тунэляў, вакзалаў. Беластоцкі камбінат «Bison-Bial» належыць да інструмэнтальнае прамысловасьці. Аб’яднаньне «Biawar» — вытворца вядомых у Польшчы і за мяжой награвальнікаў вады. Адно з найбуйнейшых прадпрыемстваў Беластоку — баваўняны камбінат «Fasty». Існуюць у Беластоку прадпрыемствы хімічнай, гарбарнай, шкляной прамысловасьці, вытворчасьць будаўнічых матэрыялаў, працуе дывановая фабрыка і іншыя прамысловыя прадпрыемствы.
Беласток — буйны транспартны вузел. Чыгункі ідуць у пяці кірунках: на Горадню, Варшаву, Баранавічы, Берасьце і Граева. Аўтамабільныя магістралі злучаюць Беласток з Горадняй, Ваўкавыскам, Варшавай, Сувалкамі, Ломжай, Люблінам.
.jpg)
.JPG)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
