Катрушніцкі лемезень

Катру́шніцкі ле́мезень — умоўная мова шапавалаў мястэчка Дрыбін Магілёўскай вобласьці.

Назва

Катру́ха — назва магеркі на гэтай мове, лемезень — тайная мова^[1][2].

Гісторыя

Дакладны час зьяўленьня мовы невядомы^[3]. Мова была прыдуманая шапаваламі мястэчка Дрыбін дзеля сакрэтнасьці падчас адыходніцтва ў іншыя мястэчкі, бо шапавалы працавалі ў дамох заказчыка^[4]. Першыя дасьледаваньні мовы былі зробленыя Еўдакімам Раманавым у 1889 годзе, і апублікаваныя ў 1890 годзе ў першым нумары часопіса Імпэратарскага геаграфічнага таварыства «Живая старина(ru)»^[5]. Мова знаходзілася ва ўжываньні і пасьля заняпаду шапавальскага рамяства, шырока ўжывалася прынамсі да сярэдзіны XX стагодзьдзя. Да цяперашняга часу ў мове жыхароў Дрыбіна захоўваюцца асобныя словы катрушніцкага лемезьня^[6]. У 2012 годзе Беларусь рыхтавала заяўку на ўключэньне шапавальства й катрушніцкага лемезьня (як яго спэцыялізаванай тэрміналёгіі) ў сьпіс нематэрыяльных каштоўнасьцяў ЮНЭСКО^[7][8].

Лінгвістычная характарыстыка

Паводле Еўдакіма Раманава, лексычны склад мовы налічваў блізу 915 словаў, і ахопліваў 13 паняційных групаў^[4]. Словаўтварэньне часьцей за ўсё адбывалася шляхам зьмяненьня звычайных беларускіх словаў. Дадаваліся прыстаўкі ку ці шу са зьменай, паводле агульных законаў фанэтыкі, пачатковых галосных, са скарачэньнем альбо прыбіраньнем галосных, напрыклад: кухерэдні — сярэдні, шухлець — клець, шусень — восень, шуйма — яма. У некаторых словах перастаўляліся склады, напрыклад: ласома — салома; у некаторых зьмяняецца канчатак з устаўкай новага суфікса: сівымны — сівы, любжаць — любіць, чыторыць — чытаць. У слове трыполем дадаецца прыстаўка тры (поле)^[3].

Уласных скланеньняў і спражэньняў лемезень ня мае, выкарыстоўваюцца агульныя беларускія формы, таксама выкарыстоўваюцца беларускія злучнікі й прыназоўнікі^[3][9]. Уласных ступеняў параўнаньня прыметнікаў і прыслоўяў няма, яны ўтвараюцца паводле агульных законаў.

Сярод аднакарэнных словаў сустракаюцца нямецкія й габрэйскія (махер — нож, шыхта — дзяўчына), татарскія (басаць — рэзаць), грэцкія (пітрус — камень, амелюс — мёд)^[10].

Ужываньне

Паводле Раманава, лемезень выкарыстоўваўся шапаваламі толькі ў працоўных адлучках, і ніколі на радзіме. Рабілася гэта праз асьцярогу, каб мову ня вывучылі мясцовыя. Часта лемезень ня ведалі нават чальцы сям’і, якія не займаліся шапавальствам^[3]. Ёсьць сьведчаньні, што ў сярэдзіне XX ст. лемезьнем валодалі і карысталіся звычайныя жыхары. Да сёньня ў маўленьні асобных жыхароў Дрыбіна й вёскі Пакуцьце захаваліся асобныя словы лемезьня^[6]. Фальклёру на лемезьні не існуе, але часам на лемезень перакладаліся вядомыя прыказкі.

Моўны прыклад

Мясцовы краязнавец Уладзімер Кажамяка напісаў на катрушніцкім лемезьні адзіны верш^[6].

катрушніцкі лемезень: Любжаць ярухі шымскія шкорні Сьняк і кумухі саладзімны буклей, Сьняк драпелухі, шыхты і жбахі Любжаць тартасы і купрэсны манцей.

па-беларуску: Любяць бабы добрыя валёнкі Як і мухі салодкі квас. Як нявесты, дзеўкі і жонкі Любяць кілбасы і прэсны алей.

Крыніцы

1. Катруха Этнічны слоўнік. Родны Вобразы. Праверана 22 лютага 2015 г.
2. Лемезень (рас.) Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера. dic.academic.ru. Праверана 22 лютага 2015 г.
3. Раманаў 1890. С. 11 (отдѣлъ 2).
4. Катрушніцкі лемезень. Ганцавіцкі краязнаўчы-інфармацыйны партал. Праверана 21 лютага 2015 г. Архіўная копія ад 21 лютага 2015 г.
5. Раманаў 1890. С. 9 (отдѣлъ 2).
6. Зьміцер Бартосік (19 лютага 2015) Ці паўторыць беларуская мова лёс катрушніцкага лемезьня? Падарожжы Свабоды. Радыё Свабода. Праверана 21 лютага 2015 г. Архіўная копія ад 21 лютага 2015 г.
7. Беларусь хоча ўключыць традыцыю валення шапак і валёнак ў спіс спадчыны ЮНЕСКА. Наша Ніва (7 чэрвеня 2012). Праверана 22 лютага 2015 г. Архіўная копія ад 22 лютага 2015 г.
8. Беларускае "Шапавальства" і "Катрушніцкі лемезень" могуць увайсці ў спісы ЮНЭСКА. mod-no.by (7 чэрвеня 2012). Праверана 22 лютага 2015 г. Архіўная копія ад 22 лютага 2015 г.
9. Раманаў 1890. С. 12 (отдѣлъ 2).
10. Дрыбінскі раён. Мовы, дыялекты народаў, якія насяляюць раён. Магілёўская абласная бібліятэка. Праверана 22 лютага 2015 г. Архіўная копія ад 22 лютага 2015 г.

Літаратура

• Романов Е. Катрушницкій лемезень. // Живая старина. Выпуск I / подъ редакціею В. И. Ламанскаго. — Санкт-Петербург: Типографія Е. Евдокимова. Б. Итальянская, 11, 1890.

Вонкавыя спасылкі

• Слоўнік катрушніцкага лемезьня з публікацыі Е. Раманава(недаступная спасылка) (рас.)