Вострая брама

Во́страя бра́ма — помнік гісторыі і архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў у Вільні, адзіная захаваная брама гарадзкіх умацаваньняў. Знаходзіцца з паўднёвага боку Старога Места, пры канцы Вастрабрамскай вуліцы^{[lower-alpha 1]}. Твор архітэктуры позьняй готыкі, рэнэсансу і раньняга барока. Аб’ект Рэгістру культурных каштоўнасьцяў Летувы.

Помнік абарончай і сакральнай архітэктуры
Вострая брама лац. Vostraja brama
Вострая брама
Краіна	Летува
Места	Вільня
Каардынаты	54°40′27.1″ пн. ш. 25°17′22.5″ у. д.
Першае згадваньне	1503
Вострая брама на мапе Летувы Вострая брама
Вострая брама на Вікісховішчы

Віленская Вострая брама — цэнтральны вобраз беларускай сьвядомасьці, культуры і паэзіі^[1]. Яе паўднёвы фасад аздабляецца гербам Вялікага Княства Літоўскага Пагоняй — традыцыйным нацыянальным гербам беларусаў. Вобраз брамы апяваецца ў патрыятычнай песьні «Пагоня» на аднайменны верш Максіма Багдановіча, якая разглядаецца як адзін з прэтэндэнтаў на статус дзяржаўнага гімну Беларусі. Над брамай дзее капліца з цудоўным абразом Маці Божай Вастрабрамскай — апякункі Беларусі і Летувы.

Назва

Не існуе адзінай вэрсіі паходжаньня назвы Вострай брамы (польск. Ostra Brama, лет. Aštria broma). Паводле найбольш папулярнай думкі, яна ўтварылася ад назвы паўднёвага прадмесьця Вільні Вострага Канцу^[2]. Таксама існуюць вэрсіі, што назва брамы магла паходзіць ад пачатковых гатычных шпіляў на вежы, ад формы вуліцы, якая звужаецца каля брамы, або ад родавага імя Канстантына Астроскага^[3].

Сучасная летувіская назва Aušros Vartai («Брама Сьвітанку») зьявілася ў летувіскіх газэтах пачатку XX стагодзьдзя, але падаецца бессэнсоўнай, бо брама выходзіць не на ўсход. Гэтую новую назву спрабуюць тлумачыць ушанаваньнем Маці Божай, адным з атрыбутаў якой лічыцца сьвітанак^[4].

Ад пачатку брама называлася Медніцкай, бо ад яе пачынаўся Медніцкі гасьцінец — шлях да мястэчка Меднікаў. Існуюць згадкі, што браму часам называлі Крэўскай, бо ад яе таксама пачынаўся шлях у кірунку мястэчка Крэва^[5].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Дзеля ўзмацненьня абароны Вільні біскуп Войцех Табар разам зь мясцовай радай пастанавілі абнесьці места мурамі. Сьцены збудавалі вельмі хутка, і 2 кастрычніка 1503 году біскуп урачыста асьвяціў іх. Мураваная брама з паўднёвага боку гарадзкіх сьценаў будавалася паміж 1503 і 1514 гадамі разам зь пяцьцю іншымі (пазьней колькасьць брамаў дасягала дзевяці).

У 1514 годзе па пераможнай над Маскоўскай дзяржавай бітве пад Воршай праз браму адбыўся трыюмфальны ўезд у сталіцу вялікага князя Жыгімонта Старога і гетмана найвышэйшага Канстантына Астроскага^[6].

Магчыма, браму перабудавалі ў канцы XVI ст., пра што сьведчаць круглыя байніцы. У першай чвэрці XVII ст. (відаць, па пажары 1610 году) над аркай брамы дабудавалі фасад зь пяцьцю амбразурамі і атык, аздоблены дзяржаўным гербам Пагоняй. У 1621—1626 гадох пры самой браме заснавалі кляштар кармэлітаў босых, а ў 1635—1650 гадох збудавалі касьцёл Сьвятой Тэрэзы.

Прыкладна ў 1652 годзе ў Вільню прывязьлі абраз Маці Божай, які разьмясьцілі на браме. Ад пачатку абраз ня меў сваёй капліцы, былі толькі аканіцы, якія засьцерагалі яго ад дажджу і сьнегу. Неўзабаве заўважылі, што тых вернікаў, якія зьвярталіся з малітвай праз гэты абраз, Маці Божая адорвала асаблівымі ласкамі. Пазьней манахі-кармэліты перанесьлі абраз у касьцёл Сьвятой Тэрэзы. Гэта тлумачаць прадбачаньнем Божым, бо за часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1655 годзе Вільня трапіла ў рукі маскоўскіх захопнікаў і шэсьць гадоў цярпела ад акупацыі.

У 1671 годзе з паўночнага (мескага) боку да брамы прыбудавалі драўляную капліцу, адмыслова дзеля абраза Маці Божай. У 1702 годзе да капліцы прынесьлі першы абетны дар. 18 траўня 1706 году здарыўся пажар, але капліца ўцалела. У 1711—1712 гадох над брамай замест драўлянай збудавалі мураваную капліцу^[7] (паводле іншых зьвестак, у 1754 годзе^[8]). У 1785—1787 гадох каліцу аздобілі стукавым дэкорам і алтаром (імаверны аўтар — мясцовы скульптар К. Ельскі). У 1789–1793 гадох да капліцы дзеля патрэбаў вернікаў прыбудавалі клясыцыстычную галерэю^[9].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Вільня апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, капліца працягвала дзеяць. Да 1828 году на браме захоўвалася размалёўка. У 1829—1830 гадох праводзілася рэканструкцыя будынка.

Прыкладна зь сярэдзіны XIX ст. усталяваўся звычай праходзіць браму зь непакрытай галавой на знак ушанаваньня Маці Божай Вастрабрамскай. Звычай патрабаваў пры руху з боку места здымаць шапку ўжо каля касьцёла Сьвятой Тэрэзы. У 1861—1863 гадох перад капліцай адбываліся рэлігійна-патрыятычныя маніфэстацыі.

Найноўшы час

30 лістапада 1917 году газэта «Вольная Беларусь» надрукавала верш Максіма Багдановіча, у якім апяваліся вобраз Вострай брамы і нацыянальнага гербу беларусаў Пагоні:

	Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах, Успомню Вострую Браму сьвятую І ваякаў на грозных канях. У белай пене праносяцца коні, Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць, Старадаўняй Літоўскай Пагоні Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!

У 1923 годзе ўлады міжваеннай Польскай Рэспублікай, якія атрымалі Вільню згодна з савецка-польскай Рыскай мірнай дамовай 1921 году, зьмясьцілі ў нішы брамы барэльеф у выглядзе гербу Польшчы. 2 ліпеня 1927 году пры прэзыдэнце Польшчы Юзэфе Пілсудзкім адбылася ўрачыстая каранацыя абраза Маці Божай Вастрабрамскай залатымі каронамі. У 1927—1932 гадох праводзілася аднаўленьне будынка. У 1932 годзе пры ўдзеле Фэрдынанда Рушчыца зрабілі новую аздобу капліцы.

26—28 красавіка 1935 году ў браме ўпершыню на грамадзкі агляд выставілі Абраз Божай Міласэрнасьці^[10], створаны ў 1934 годзе мясцовым мастаком Яўгенам Казіміроўскім падчас знаходжаньня ў Вільні каталіцкай манахіні Фаўстыны Кавальскай, якая пачула просьбу намаляваць гэты абраз ад Езуса Хрыста.

4 верасьня 1993 году падчас наведваньня Летувы ў капліцы на Ружанцы маліўся Папа Ян Павал II. Перад яго візытам будынак капліцы аднавілі. У 2010 годзе праводзіўся рамонт капліцы, які крытыкуюць за ўчыненьне шкоды помніку архітэктуры.

Архітэктура

Паонік архітэктуры позьняй готыкі, рэнэсансу і раньняга барока. Гэта прастакутны ў пляне будынак памерамі 11,2 на 10,8 мэтраў, таўшчыня муроў дасягае двух мэтраў. У ніжнім ярусе на лініі поўнач — поўдзень знаходзіцца праезд, перакрыты крыжовымі скляпеньнямі. Атык аздабляецца маньерыстычным фрызам, з паўднёвага боку — герб Пагоня, які падтрымліваюць два крылатыя львы-грыфоны, і рэльефная галава Гермэса ў крылатым шлеме. Ніжэй у нішы знаходзіўся абраз Збаўцы. Фасады дэкаруюцца нішамі і пілястрамі.

Крытая галерэя, якая злучае капліцу з касьцёлам Сьвятой Тэрэзы, аздабляецца надпісам на лаціне «Mater misericordiae sub tuum praesidium confugimus» («Маці Міласэрнасьці, пад Тваю абарону аддаемся»).

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  Ф. Смуглевіч, 1785—1786 гг.
• 
  1817 г.
• 
  М. Янушэвіч, 1-я пал. XIX ст.
• 
  Ю. Азямблоўскі, 1833—1863 гг.

• 
  Ю. Азямблоўскі, 1834 г.
• 
  Ю. Азямблоўскі, 1835 г.
• 
  Ч. Манюшка, 1842—1854 гг.
• 
  Ю. Азямблоўскі, 1843 г.

• 
  1845 г.
• 
  Г. Маўлін, 1848—1852 гг.
• 
  1849 г.
• 
  К. Русецкі, сяр. XIX ст.

• 
  1862 г.
• 
  1864 г.
• 
  1882 г.
• 
  1889 г.

• 
  М. Дабужынскі, да 1915 г.
• 
  М. Дабужынскі, 1914 г.
• 
  П. Мілер, 18 верасьня 1915 г.
• 
  Г. Штрук, 1916 г.

• 
  В. Гютлен, ліпень 1916 г.
• 
  1917 г.
• 
  Ф. Рушчыц, 21 красавіка 1919 г.
• 
  А. Каменскі, да 1934 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  А. Сьвяйкоўскі, 1861—1866 гг.
• 
  В. Захарчык, 1865—1879 гг.
• 
  1880—1890 гг.
• 
  С. Флёры, 1896 г.

• 
  С. Флёры, каля 1900 г.
• 
  С. Флёры, каля 1900 г.
• 
  С. Флёры, каля 1900 г.
• 
  Я. Булгак, 1912 г.

• 
  да 1915 г.
• 
  У. Джункоўскі, 1915 г.
• 
  1915—1918 гг.
• 
  1916 г.

• 
  1916—1918 гг.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.

• 
  Я. Булгак, 1920-я гг.
• 
  Я. Булгак, 1920-я гг.
• 
  Я. Булгак, 1928 г.
• 
  Я. Булгак, 1930 г.

• 
  Я. Булгак, 1932 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1938 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  З боку Вастрабрамскай вуліцы
• 
  З боку Базылянскай вуліцы
• 
  Выява Пагоні
• 
  Капліца

Заўвагі

1. Афіцыйны адрас — Aušros Vartų g. 14

Крыніцы

1. Дубавец С. Вострая Брама (Бiблiятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода, 2005. С. 9.
2. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 413.
3. Марошэк Ю. Готыка і візантынізм у Вялікім Княстве Літоўскім. Ч. 2 // My Little Europe : integration, education, culture. С. 119.
4. Bahlcke J., Rohdewald S., Wünsch T. Religiöse Erinnerungsorte in Ostmitteleuropa: Konstitution und Konkurrenz im nationen- und epochenübergreifenden Zugriff. — De Gruyter (Verlag), 2013. S. 377.
5. Мікола Гракаў, Гасцінец ад Вострай Брамы вёў на Мінск. 7 цікавых фактаў пра вялікую святыню Беларусі, Літвы і Польшчы, Catholic.by, 16 лістапада 2019 г.
6. Марошэк Ю. Готыка і візантынізм у Вялікім Княстве Літоўскім // My Little Europe : integration, education, culture. С. 120.
7. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 414.
8. Drėma V. Dingęs Vilnius. — Vilnius, 1991. P. 139.
9. Plebankiewicz K. Wilno: przewodnik turystyczny. — Warszawa, 1997. S. 147.
10. З гісторыі цудоўнага месца // Слова Жыцця. № 21 (290), 15 лістапада 2009 г.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Drėma V. Dingęs Vilnius. — Vilnius: Versus Aureus, 2013. ISBN 978-9955-34-401-8.
• Kałamajska-Saeed M. Ostra Brama w Wilnie. — Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISBN 83-01-10077-X.

Вонкавыя спасылкі

• Вострая брама , Radzima.org
• Мікола Гракаў, Гасцінец ад Вострай Брамы вёў на Мінск. 7 цікавых фактаў пра вялікую святыню Беларусі, Літвы і Польшчы, Catholic.by, 16 лістапада 2019 г.