Аляксандар Неўскі

Аляксандар Яраславіч Неўскі (рас. Александр Ярославич Невский; каля 1200^[2] або 1221^[3], Пераслаўль-Залескі — 14 лістапада 1263, Гарадзец) — князь наўгародзкі (1236—1240, 1241—1252, 1257—1259), князь пскоўскі (1242), вялікі князь уладзімерскі (1252—1263), вялікі князь кіеўскі згодна з ярлыком хана Батыя (1249—1263). Бацька першага маскоўскага князя Данілы. Па кудзелі праўнук палавецкага хана Кацяна.

Аляксандар Неўскі
Сьпіс вялікіх князёў кіеўскіх і Князі наўгародскія[d]
Пасьмяротны покрыў Аляксандра Неўскага, выраблены ў 1670—1680 гадох у Страганаўскіх майстэрнях Сальвычагодзку (цяпер Архангельская вобласьць)
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	13 траўня 1220, Пераслаў-Залескі[d], Уладзімера-Суздальскае княства[d]
Памёр	14 лістапада 1263 (43 гады), Гарадзец[d], Уладзімера-Суздальскае княства[d]
Пахаваны	Аляксандра-Неўская лаўра
Нашчадкі	Дзмітрый Аляксандравіч[d], Андрэй Аляксандравіч[d], Даніл Аляксандравіч[d], Васіль Аляксандравіч[d] і Q131143670?
Дынастыя	Рурыкавічы і Юр’евічы[d]
Сужэнец	Аляксандра Брачыслаўна[d][1]
Бацька	Яраслаў Усеваладавіч[d]
Маці	Феадосія Мсціслаўна[d]

Аляксандар Неўскі — прыхільнік ардынскага панаваньня, у наш час разглядаецца як знакавая фігура «маскоўскага сьвету»^[4]. Адзначаецца, што помнікі гэтай асобе выкарыстоўваюцца Расеяй дзеля пазначэньня тэрыторыі^[5][6].

Біяграфія

З Рурыкавічаў, другі сын пераяслаўскага князя Яраслава Ўсеваладавіча ад трэцяй жонкі Расьціславы (у хрышчэньні Тэадосіі), дачкі Мсьціслава Ўдатнага. Зь дзяцінства неаднаразова займаў княскі пасад у Ноўгарадзе ад імя бацькі ў 1228—1229 і 1231 гадох. Зноў седзячы тут у 1236 годзе, ваяваў зь Літвой, Швэцыяй і Тэўтонскім ордэнам^[3].

У 1239 годзе ажаніўся з Аляксандрай, дачкой полацкага князя Брачыслава Васількавіча. Вянчаньне адбылося ў Тарапцы (першы сын Васіль у маленстве выхоўваўся ў Віцебску, да 1245 году). На адной з княскіх пячатак меў выяву коньніка, якая нагадвала герб Пагоню, пашыраны на беларускіх землях^[2].

Паводле жывота, 15 чэрвеня 1240 годзе на чале дружыны ўчыніў сутычку з аддзелам швэдаў на рацэ Няве (за гэтую падзею пазьней нібы атрымаў мянушку Неўскі^[7]), але заходнія крыніцы гэтага не пацьвярджаюць. У 1242 годзе атрымаў перамогу ў сутычцы з аддзелам нямецкіх крыжакоў на Чудзкім возеры.

У 1245 годзе вёў пасьпяховую вайну зь ліцьвінамі. Княскае войска зьнішчыла літоўскія дружыны пад Усьвятам і перасьледвала іх аж да Літвы.

Па сьмерці бацькі ў верасьні 1246 годзе атрымаў ад манголаў Цьвярское княства. Увесну 1248 году выправіўся да залатаардынскага хана Батыя, потым у мангольскую сталіцу Каракарум, дзе атрымаў ад Агул-Гаймыша ярлык на вялікакняскі стол у Кіеве. Аднак манголы аддалі Ўладзімерска-Суздальскае княства яго малодшаму брату Андрэю Яраславічу. Незадаволены гэтым, у 1252 годзе распачаў змаганьне з Андрэем за Ўладзімер на Клязьме. Як мяркуецца, абапіраўся пры тым на хана Батыя. Шматтысячнае мангола-неўскае войска разьбіла абʼяднанае войска вялікага князя ўладзімерскага Андрэя Яраславіча і яго брата цьвярскога князя Яраслава Яраславіча, спустошыла землі Залесься, якія ледзь пачалі аднаўляцца па мангольска-татарскім нашэсьці 1237—1240 гадоў. Князь Андрэй мусіў зьбегчы ў Швэцыю.

Замацаваўшыся ва Ўладзімеры на Клязьме, здолеў скараціць шлях да Вялікага Ноўгарада, дзе быў добрым васалам Залатой Арды, а яго войска трымала ў пакоры наўгародцаў і адбівала замежныя замахі на імпэрыю Чынгізідаў. Знаходзячыся ў залежнасьці ад Залатой Арды, выканаў загад хана і правёў перапіс Уладзімерска-Суздальскай і Наўгародзкай зямель і сабраў зь іх вялікую даніну.

У 1262 годзе падтрымаў залатаардынскага хана Бэрке ў спрэчцы зь вялікім мангольскім ханам Хубілаем. Таго ж году прыехаў да Берке, каб абмеркаваць сваю датычнасьць да яго канфлікту зь іншым Чынгізідам, кіраўніком Ірану, ханам Хулагу. На зваротным шляху з Арды ў гістарычнае Залесьсе захварэў і памёр у Гарадцы на Волзе. Паводле вэрсіі Расейскай праваслаўнай царквы, перад сьмерцю прыняў схіму і атрымаў імя Аляксей.

Спачыў у Раства-Багародзіцкім манастыры ва Ўладзімеры. У 1724 годзе на загад маскоўскага гаспадара Пятра I парэшткі перапахавалі ў Аляксандра-Неўскай лаўры ў Санкт-Пецярбургу.

Культ

Асноўны артыкул: Русіфікацыя

У 1547 годзе кананічна ізаляваная Маскоўская царква з ініцыятывы маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана абвясьціла Аляксандра Неўскага «сьвятым» (дзень памяці — 23 лістапада). За Расейскай імпэрыяй цэрквы-мураўёўкі, прысьвечаныя Аляксандру Неўскаму, выкарыстоўваліся як пазнакі экспаніі, найбольшая іх канцэнтрацыя назіралася на анэксаваных тэрыторыях, у тым ліку колішняй Рэчы Паспалітай. За часамі СССР да культу Аляксандра Неўскага зьвярнуўся Сталін, які загадаў зьняць пра яго прапагандысцкі фільм^[8].

У Беларусі за рэжымам Лукашэнкі (расейскай акупацыйнай адміністрацыяй) у 2009 годзе з бласлаўленьня кіраўніка Беларускага экзархату Расейскай праваслаўнай царквы Філярэта (Вахрамеева) збудавалі капліцу ў гонар Аляксандра Неўскага на тэрыторыі вайскова-забаўляльнага комплексу «Лінія Сталіна».^[9], у 2016 годзе помнік Аляксяндру Неўскаму паставілі ў гістарычным цэнтры Віцебску (нягледзячы на пратэст Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі^[10]), а ў 2023 годзе — у Менску побач з расейскай амбасадай^[11].

У лютым 2024 году Сынод Праваслаўнай царквы Ўкраіны пастанавіў прыбраць упаміны пра Аляксандра Неўскага з богаслужбовага календара Ўкраінскай Царквы^[8].

Ацэнкі

Расейскі гісторык Валянцін Янін даў наступную ацэнку Аляксандру Неўскаму^[12]:

	Аляксандар Неўскі, склаўшы хаўрус з Ардой, падпарадкаваў Ноўгарад ардынскаму ўплыву. Ён пашырыў мангольскую ўладу на Ноўгарад, які ніколі ня быў заваяваны манголамі. Прытым выколваў вочы нязгодным наўгародцам, і шмат за ім грахоў усякіх. Арыгінальны тэкст  (рас.) Александр Невский, заключив союз с Ордой, подчинил Новгород ордынскому влиянию. Он распространил монгольскую власть на Новгород, который никогда не был завоёван монголами. Причём выкалывал глаза несогласным новгородцам, и много за ним грехов всяких.

Крыніцы

1. Александра Брячиславна (рас.) // Русский биографический словарь. — СПб: Русское историческое общество, 1896. — Т. 1. — С. 114.
2. Крыванос Х. Аляксандр Неўскі // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 110.
3. Плахонін А. Г. Олександр Невський // Енциклопедія історії України. Т. 7. — К., 2010. С. 572.
4. Краўцэвіч: Помнік Аляксандру Неўскаму ў Віцебску — гэта экспансія «русского мира», Радыё Свабода, 20 чэрвень 2016 г.
5. «Ён узмацняў ардынскае іга». Кім быў Неўскі, помнік якому паставілі ў Мінску, Эўрапейскае радыё для Беларусі, 15 лістапада 2023 г.
6. Сяргей Васілеўскі, Гісторык: «Помнік Неўскаму — усяго толькі адзін з элементаў пазначэння тэрыторыі», Салідарнасьць, 9 лістапада 2023 г.
7. Пашуто В. Т. Александр Невский. — М., 1974. С. 67.
8. Як ПЦУ позбулася Олександра Невського, Укрінфарм, 7 лютага 2024 г.
9. Бюст Сталина убрали от православной часовни на «Линии Сталина», TUT.BY, 7 ліпеня 2015 г.
10. Яўген Валошын, Акадэмія навук супраць помніка Неўскаму ў Віцебску, TUT.BY, 15 чэрвеня 2010 г.
11. У Менску адкрылі помнік Аляксандру Неўскаму, Радыё Свабода, 14 лістапада 2023 г.
12. Валентин Янин: Александр Невский был грешником, Аргументы и факты, 5 траўня 2010 г.

Літаратура

• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2