Planeta

An planeta (Ingles: planet) iyo sarong astronomikal na lawas na minaikot sa sarong bitoon o istelar na katadaan na may tamang gabat na maikotan nin sadiri kaining grabidad, iyo bakong magabat para magkawsa nin termonukleyar na fusion sagkod – manungod sa International Astronomical Union pero dae gabos na mga planetaryang siyentista – iyo naklaro an kataraid-rehiyon kan planetesimalso kaini.^[1][2]

Merkuryo Venus Kinaban Marte Jupiter Saturn Uranus Neptune

An walong aram na mga planeta (manungod sa IAU na depinisyon nin planta) nin Sistemang Solar: An mga terestriyal na planeta Merkuryo (planeta), Venus, Kinaban asin Marte An mga higanteng planeta Hupiter asin Saturno (mga gas na higante) Urano asin Neptuno (mga yelo na higante) Pigpapahiling sa order gikan sa Saldang asin sa tunay na kulay. An pagkadakula iyo mayo sa sukol.

An terminong planeta iyo suanoy, na may takod sa uusipon, astrolohiya, siyensya, mitolohiya, asin relihiyon. Dae kabali an Kinaban, mga limang planeta nin Sistemang Solar an nahihiling kan mata. Ini iyo pinagtutubudang banal nin mga suanoy na kultura, o bilang emisaryo nin mga diyos. Hasta an siyentipikong kaaraman nag-uuswag, an persepsyon nin katawohan sa mga planeta iyo nagbago, na may kaibahang numero nin luwas na mga bagay. Kaidtong 2006, an International Astronomical Union (IAU) opisyal na pig-ako an resolusyon na minataong depinisyon sa mga planeta sa loag nin Sistemang Solar. An depinisyon iyo kontrobersyal huli ta pigsusuway kaini an nagkapirang mga bagay nin planetaryong masa base sa kun sain o ano an pig-iikotan ninda. Alagad walo sa mga planetaryong lawas na nadiskobre bago an 1950 iyo mantinido bilang "planeta" sa irarom nin presenteng depinisyon, pira sa mga selestyal na lawas, arug kan Ceres, Pallas, Juno asin Vesta (gabos iyo sarong bagay na yaon sa solar asteroid belt), asin an Pluto (an enot na trans-Neptunian na bagay na nadiskobre), na sarong beses iyo pigkonsidera bilang planeta kan siyentipikong komunidad, iyo bako nang sarong planeta sa irarom nin presenteng depinisyon kan planeta.

An mga planeta iyo pighona ni Ptolemy na minaikot sa Kinaban sa lain asin episiklong mosyon. Alagad an ideya na an mga planeta iyo minaikot sa Saldang iyo naisuhestyon naman minsan, sagkod dae hasta kaidtong ika-17 na siglo na an pagtanaw na ini iyo pigsuportahan nin ebidensya gikan sa enot na mga teleskopyong astronomikal na obserbasyon ni Galileo Galilei. Harus sa kaparehong panahon, sa maingat na analisis nin pre-teleskopikong obserbasyunal na datos na pigkolekta ni Tycho Brahe, Johannes Kepler nahiling na an mga orbit kan planeta iyo eliptikal asin bakong sirkular. Habang an obserbasyunal na kagamitan nag-uuswag, an mga astronomo nahiling idto, arug kan Kinaban, an kada planeta na minaikot sa sarong aksis na nakatiko sa orbital pole kaini, asin nagkapira an may kaparehong pagtampok sa yelong kopya asin mga panahon. Poon pa kan pagsirang nin Espasyong Panahon, an mga haraning obserbasyon nin space probes iyo nahiling na an Kinaban asin an ibang mga planeta iyo may kaparehong karakter arug kan bulkanismo, bagyo, tektoniko, asin hidrolohiya.

An mga planeta sa Sistemang Solar iyo nababanga sa duwang klase: an dakula hababang-densidad na higanteng planeta, asin an mas sadit na magapong terestriyal. Igwa nin walong plabeta an Sistemang Solar manungod sa depinisyon nin IAU.^[1] Sa order nin pasakat na distansya, gikan sa Saldang, sinda iyo apat na terestriyal, Merkuryo, Venus, Kinaban, asin an Marte, sagkod an apat na higanteng planeta, Hupiter, Saturno, Urano, asin Neptuno. Anom sa mga planeta iyo pig-iikotan nin saro o mas dakul na mga natural na satelayt.

Nagkapirang ribong mga planeta na nakapalibot sa ibang mga bitoon ("ekstrasolar na planeta" or "eksoplaneta") an nadiskobre sa Milky Way. Kan 1 March 2021, igwa nin 4,687 na bistadong ekstrasolar na planeta sa 3,463 planetaryang sistema (kabali an 770 na multipleng planetaryong sistema), na may rango sa sukol poon sa Bulan pasiring sa gas na higante na harus doble an pagkadakula sa Jupiter an nadiskobre, kun sain mas dakul sa 100 na planeta an may kaparehas na pagkadakula sa Kinaban, siyam digdi an may parehas na relatibong distansya sa saindang bitoon na garu an Kinaban asin Saldang, halimbawa an circumstellar habitable zone.^[3][4] Kaidtong 20 December 2011, an grupong Kepler Space Telescope nagheras kan pagkadiskobre ninda sa pinakaenot na may kaparehas na sukol sa Kinaban na mga ekstrasolar na planeta, an Kepler-20e^[5] asin Kepler-20f,^[6] na minaikot sa garu Saldang na bitoong Kepler-20.^[7][8][9] Sarong pag-aadal kaidtong 2012, an nag-analisa sa grabitasyonal na mikrolensing na datos, an nag-estima sa harus dae mababa na 1.6 na planeta sa kada bitoon sa Milky Way.^[10] Harus saro sa limang garu Saldang na mga bitoon an pighohona na may garu Kinaban na sukol na planeta sa maiistaran na sona.^[11][12]

Hilingon man

• Kinaban
• Saldang
• Asteroyd

Panluwas na takod

• International Astronomical Union website
• Photojournal NASA
• NASA Planet Quest – Exoplanet Exploration
• Illustration comparing the sizes of the planets with each other, the Sun, and other stars
• "IAU Press Releases since 1999 "The status of Pluto: A Clarification"". Archived from the original on 2007-12-14.
• "Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes." article by Stern and Levinson
• Planetary Science Research Discoveries (educational site with illustrated articles)
• The Planets, BBC Radio 4 discussion with Paul Murdin, Hugh Jones & Carolin Crawford (In Our Time, May 27, 2004)

Toltolan

1. "IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes". International Astronomical Union. 2006. Retrieved 2009-12-30.
2. "Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union". IAU. 2001. Archived from the original on 2006-09-16. Retrieved 2008-08-23. Unknown parameter |url-status= ignored (help)
3. "NASA discovery doubles the number of known planets". USA TODAY. 10 May 2016. Retrieved 10 May 2016.
4. Schneider, Jean (16 January 2013). "Interactive Extra-solar Planets Catalog". The Extrasolar Planets Encyclopaedia. Retrieved 2013-01-15.
5. NASA Staff (20 December 2011). "Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20e". NASA. Archived from the original on 2013-02-22. Retrieved 2011-12-23.
6. NASA Staff (20 December 2011). "Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20f". NASA. Archived from the original on 2012-06-14. Retrieved 2011-12-23.
7. Johnson, Michele (20 December 2011). "NASA Discovers First Earth-size Planets Beyond Our Solar System". NASA. Archived from the original on 2019-05-04. Retrieved 2011-12-20.
8. Hand, Eric (20 December 2011). "Kepler discovers first Earth-sized exoplanets". Nature. doi:10.1038/nature.2011.9688.
9. Overbye, Dennis (20 December 2011). "Two Earth-Size Planets Are Discovered". New York Times. https://www.nytimes.com/2011/12/21/science/space/nasas-kepler-spacecraft-discovers-2-earth-size-planets.html.
10. Cassan, Arnaud; D. Kubas; J.-P. Beaulieu; M. Dominik; K. Horne; J. Greenhill; J. Wambsganss; J. Menzies; et al. (12 January 2012). "One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations". Nature 481 (7380): 167–169. doi:10.1038/nature10684. PMID 22237108. Bibcode: 2012Natur.481..167C.
11. Sanders, R. (4 November 2013). "Astronomers answer key question: How common are habitable planets?". newscenter.berkeley.edu. Archived from the original on 7 November 2014. Retrieved 7 November 2013. Unknown parameter |url-status= ignored (help)
12. Petigura, E. A.; Howard, A. W.; Marcy, G. W. (2013). "Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars". Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (48): 19273–19278. doi:10.1073/pnas.1319909110. PMID 24191033. Bibcode: 2013PNAS..11019273P.