Фрязино

Фрязино — Мәскәү өлкәһенең Мәскәүҙән 20 км алыҫлыҡта, төньяҡ-көнсығышта торған фән ҡалаһы. Эре Рәсәй СВЧ үҙәге. Хеҙмәт ҡаһарманлығы һәм дан ҡалаһы^[24].

Фрязино
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	1584
Дәүләт	Рәсәй[1]
Административ үҙәге	Городской округ Фрязино[d][1]
Административ-территориаль берәмек	Городской округ Фрязино[d][1]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Хөкүмәт башлығы	Ухалкин, Владимир Васильевич[d]
Халыҡ һаны	600 кеше (1926)[2], 5901 кеше (1939)[3], 19 130 кеше (1959)[4], 28 000 кеше (1967)[2], 32 369 кеше (1970)[5], 46 049 кеше (1979)[6], 51 000 кеше (1986)[2], 52 000 кеше (1987)[7], 53 317 кеше (1989)[8], 54 000 кеше (1992)[2], 53 400 кеше (1996)[2], 53 300 кеше (1998)[2], 52 900 кеше (2001)[2], 52 436 кеше (2002)[9], 52 400 кеше (2003)[2], 52 300 кеше (2005)[2], 52 300 кеше (2006)[2], 52 400 кеше (2007)[2], 52 980 кеше (2009)[10], 55 369 кеше (2010)[11], 55 400 кеше (2011)[2], 56 365 кеше (2012)[12], 57 252 кеше (2013)[13], 58 177 кеше (2014)[14], 58 942 кеше (2015)[15], 59 793 кеше (2016)[16], 60 408 кеше (2017)[17], 60 437 кеше (2018)[18], 59 987 кеше (2019)[19], 59 535 кеше (2020)[20], 60 580 кеше (2021)[21], 59 606 кеше (2023)[22], 58 661 кеше (2024)[23]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	165 метр
Майҙан	9 км²
Почта индексы	141190, 141191, 141195 һәм 141196
Рәсми сайт	fryazino.org
Урындағы телефон коды	49656 һәм 49625
Фрязино Викимилектә

Ҡала Мещера уйһыулығы сиктәрендә, Воря (Клязьма бассейны) йылғаһына ҡойған Любосеевка йылғаһы ярында урынлашҡан, Чижово ауылы менән бергә административ-территориаль берәмек (өлкә әһәмиәтендәге ҡала биләмәһе берәмеген) барлыҡҡа килтергән шул исемдәге Фрязино ҡала округы муниципаль берәмеге.

Мәскәү менән Р110 Фряновский шоссеһе (МКАД-тан 23 км алыҫлыҡта) һәм тимер юлы линияһы (Мәскәү-Ярославль станцияһы (Ярославль вокзалы)" буйлап Фрязино-Пассажир станцияһына тиклем 41 км) менән бәйле.

Тарих

Ҡала исеме, күрәһең, Мәскәү Кремлен төҙөүсе итальяндарҙан — фряздарҙан (фряз, фрязин — итальяндар Рустәге исеме) килеп сыҡҡан, ошоға оҡшаш Фряново һәм Фрязево исемдәре лә бар.

Беренсе тапҡыр — 1584—1586 йылдарҙа Мәскәү өйәҙенең китабында телгә алына: «дер. Фрязинова, а Самсонова тоже на рчк. на Любосивке, а в ней пашни паханые серой земли 8 четьи да перелогу 27 четв. в поле, а в дву потому ж, сена 10 коп. лесу дровяняного 5 дес». Ул саҡта ауыл Богдан аҫабаһына ҡараған.

• 1784 йылда — ауыл Фрязино.
• XIX быуат урталарында Фрязино ауылы Мәскәү губернаһы Богородский өйәҙенең 2-се торағына ҡараған һәм коллежский асессор Федор Федорович Пантелеев биләмәһе була. Ауылда 60 йорт хужалығы булған, унда 267 ир-ат һәм 309 ҡатын-ҡыҙ иҫәпләнгән^[25].
• ^[26].
• 1951 йыл — Фрязинға ҡала статусы бирелә^[27].
• 1960-йыл ҡала киңәйә, ауыл янындағы элекке промзона юҡ ителә, ауыл халҡы Новофрязиноға күсерелә.
• 1968 йылда Фрязинө өлкә буйһоноуындағы ҡала статусын ала.
• 1999 йылда Фрязино ҡалаһының гербы (авторы — Л. Ракчеев) һәм ҡала гимны (һүҙ — Ю. Деркач, музыкаһы — А. Алексеенко) раҫлана.
• Фрязино ҡалаһына Рәсәй Президеты Указы менән Рәсәй Федерацияһының Фән ҡалаһы статусы бирелә^[28].
• 2009 йылдың 28 октябрендә Фрязинола Рәсәй президенты Д. А. Медведев рәйеслегендә Бөтә Рәсәй иҡтисадты модернизациялау һәм технологик үҫтереү буйынса комиссияһының ултырышы үткәрелә^[29].
• 2015 йылдың 31 декабрендәге Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте Фрязиноға техник-индереү тибындағы «Исток» айырым иҡтисади зона исемен бирә^[30][31].

Иҡтисад

1901 йылда Капцова Анна Михайловнаның ебәк туҡыу фабрикаһы нигеҙләнә — ауылдың беренсе таш бинаһы (1918 национализациялана, 1929 йылда ғәмәлдән сығарыла).

1933 йылда фабрика урынында «Радиолампа» заводы ойошторола. Ул Американың RCA компанияһы ҡорамалдары нигеҙендә ойошторола. Фрязино ошо ваҡыттан алып радиоэлектроника сәнәғәте үҙәгенә әйләнә. 1943 йылда бында беренсе фәнни-тикшеренеү институты менән тәжрибә заводы (ҒИЛМИ-160, хәҙерге атамаһы — А. И. Шокин исемендәге ОАО «НПП „Исток“») асыла, артабан уларҙың һаны бишкә тиклем арттырыла. 1955 йылда СССР Фәндәр академияһының радиоэлектроника институтының филиалы төҙөлә башлай.

Совет осоронда завод хәрби заказ үтәй. СССР тарҡалғас, институт күпселек хеҙмәткәрҙәрҙе ҡыҫҡартырға мәжбүр була. Хәҙерге ваҡытта ҡала кешеләрнең күбеһе Мәскәүҙә эшләй.

Оборона ғилми-тикшеренеү институттарын конверсиялау тәртибендә 1993 йылда «Исток-Система» медицина ҡорамалдары етештереүсе предприятие булдырыла, унда ҡолаҡ аппараттары эшләйҙәр һәм диод яҡтыртыу лампаларын эшләйҙәр

Фрязинола «ИРЭ-Полюс» техник берекмәһе эшләй, ул ҙур ҡеүәтле волокнолы лазерҙар эшләүҙең лидеры булған «IPG Photonics» корпорацияһының етештереү майҙаны булып тора^[32].

Үҙәктә, артҡы планда, «Исток» предприятиеһының төп корпусы. Һулдан — Мәскәү яғына барыусы тимер юл станцияһы. Любосеевка йылғаһындағы быуа

Белем

Хәҙерге ваҡытта ҡалала 5 дөйөм белем биреүсе мәктәп, гимназия һәм лицей бар. 1980-се йылдарҙа ҡала халҡының 20 проценты юғары белемгә эйә булған кешеләр тәшкил иткән, улар араһында — 460 фән кандидаты һәм 77 фән докторы, 2 академик, 120 Ленин һәм Дәүләт премияһы лауреаттары.

Фрязинола «Исток» Фәнни-производство предприятиеһында Мәскәү технология университеты (элек Мәскәү дәүләт радиотехника, электроника һәм автоматика институты (МИРЭА) бар.

Архитектура, иҫтәлекле урындар

Фрязинола Христос Раштыуаһы сиркәүе

Ҡаланың көнсығыш ситендә, Лобосеевка йылғаһы ярында Любосеевка, — элекке Гребнево усадьбаһы (1780—1790 йылдар) бар. Ул 1817-1823йылдарҙа реконструкцияланған.

Бынан тыш, ҡала үҙәгендәге Геройҙар аллеяһында Советтар Союзы Геройҙары А. Г. Дудкин, Б. Н. Еряшев, И. И. Иванов бюстары ҡуйылған. Башҡа һәйкәл — Еңеү стелаһы — Фрязино ҡалаһының Бөйөк ватан һуғышында һәләк булған барлыҡ кешеләре хөрмәтенә ҡуйылған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Противоракетный комплекс обороны Москвы А—135
• Герб Фрязино
• Дворец Спорта Фрязино

Иҫкәрмәләр

1. ОКТМО. 179/2016. Центральный ФО
2. Народная энциклопедия «Мой город». Фрязино
3. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (урыҫ)
4. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
5. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
6. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
7. Народное хозяйство СССР за 70 лет (урыҫ) — М.: ЦСУ РСФСР. — 766 с.
8. Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
9. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
10. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
11. Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (урыҫ) — Росстат.
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
14. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
22. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — 2023.
23. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года (урыҫ) — Росстат, 2024.
24. Города Трудовой Доблести и Славы 2022 йыл 27 март архивланған.
25. Нистрем К. Указатель селений и жителей уездов Московской губернии. — М., 1852. — С. 168. — 954 с.
26. Списки населенных мест Российской империи, Вып. 24: Московская губерния / ст. ред. Е. Огородников. — Центральный статистический комитет Министерства внутренних дел. — М., 1862. — С. 41. — 240 с.
27. Ҡалып:АТД-80
28. Указ Президента РФ от 29 декабря 2003 года № 1531 «О присвоении статуса наукограда Российской Федерации г. Фрязино Московской области» Архивированная копия  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2011. Архивировано 21 июль 2011 года. 2011 йыл 21 июль архивланған.
29. Официальный сайт Президента России 2013 йыл 21 май архивланған.
30. Махсус иҡтисади зона ойоштороу ҡарар хөкүмәт Фрязинға йырлай.
31. Айырым иҡтисади зоналар булдырыу Фрязинға йырлай.
32. Ул 51 йыл китте. фән бизнес. Хәҙер уның $млн 800 // Forbes.ru

Әҙәбиәт

• Города Подмосковья. Кн. 1. — М.: Московский рабочий, 1979. — 640 с.

Һылтанмалар

• Официальный сайт города Фрязино 2008 йыл 21 ноябрь архивланған.
• История герба города