Сығатай теле

Сыгатай теле (Жағатай теле), сығатай төрки, иҫке үзбәк (جغتای — jaĝatāy йәки ترکی — Turkī; үзб. ﭼﯩﻐﻪتاي, chigʽatoy tili, чиғатой тили; уйғ. چاغاتاي تىلى, чағатай тили) — Урта быуаттағы Урта Азия-төрки яҙма әҙәби теле. XV—XVI быуаттарҙың 2-се яртыһында Мәүәрәннәһерҙең тимериҙәр биләмәләрендә классик тел булараҡ рәсмилләштереүгә һәм бер төрлөлөккә өлгәшә.

Сығатай теле
Дәүләт	Бөйөк Моголдар империяһы Төркмәнстан[1] СССР  Бохара әмирлеге  Бохара ханлығы  Тимуридтар дәүләте[d] Могулистан[d]  Ғосман империяһы  Хиуа ханлығы Коканд ханлығы Могулия[d]  Ҡырым ханлығы  Сығатай улусы Ҡаҙаҡ ханлығы
Барлыҡҡа килгән	Аһал вилайәте һәм Ашхабад
Алмаштырылған	Үҙбәк теле һәм Уйғыр теле
Тел төрҙәре	SOV[d] һәм агглютинатив телдәр
Яҙыу	Ғәрәп алфавиты, Латин алфавиты һәм сағатай уйғыр яҙма теле[d]
Телдә һөйләшеүселәр	0 кеше
Телдең ЮНЕСКО статусы	мёртвый язык[d]
Ethnologue каталогында тел статусы	10 Extinct[d][2]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1921
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/…
Wikimedia Incubator URL	incubator.wikimedia.org/…

Төрки һөйләштәренең ҡарлуҡ, ҡыпсаҡ һәм уғыҙ төркөмдәре вәкилдәренең йәшәү урындары яҡын булыуы һәм үҙ-ара әүҙем бәйләнештәре арҡаһында дөйөм телгә әүерелә.

Хәҙерге үзбәк һәм уйғыр телдәре туранан-тура сығатай теленең дауамы булып торалар^[3], шуға күрә уны ҡайһы берҙәр «иҫке үзбәк» теле тип исемләй.

Сығатай теле юғары нәфис баҙыҡлыҡ кимәле һәм терминологик тулылығы менән айырылып тора. Шиғриәт һәм проза жанрҙары үҙ эсенә дини, фәлсәфә-дидактик, фәнни, юридик, эш, эпистоляр әҙәбиәтте ала.

XIX быуат аҙағына тиклем төрки телле ҡырымшаҡтар үҙ телен «сығатай» теле тип йөрөткәндәр. Бөгөнгө көндә ҡайһы берҙә Афғанстандағы төркмән теленең текин диалектын «сығатай» теле, тиҙәр^[4].

Яҙма теле ғәрәп графикаһы һәм уйғыр яҙыуына нигеҙләнгән.

Тарихы

Төркиәтселәр араһында сығатай теленең аңлатмаһында һәм уның сиктәрен билдәләүҙә берҙәмлек юҡ, әммә, Урта Азияла XIII—XIV быуаттарҙан алып һәм ХХ быуат башына тиклем тиерлек ошо тел ғәмәлдә булған, тигән фекер нығынған.

XV быуат аҙағынан сағатай телендә иҫке уйғыр ҡараханиҙәр әҙәби традициялаынан тайпылыу һәм хәҙерге үзбәктәрҙең ата-бабаларының халыҡ теленә яҡынлашыу тенденцияһы күҙәтелә. Был ваҡытҡа ҡарата әҙәби телдең грамматик системаһында хәҙерге үзбәк теленә күсеү һыҙаттары билдәләнә^[5].

Әҙәби тел булараҡ СССР осорондағы стандарт үзбәк теле менән ҡыҫырыҡланғанға тиклем ҡулланыла. Мәҫәлән, 1922 йылда Ташкентта сығатай телендә «Хәҡиҡәт» исеме аҫтында йәдитселек журналы баҫтырыла^[6].

Сығатай теле ҡараханиҙәр теленең дауамсыһы^[7][8], әммә сәмәрҡәнд диалекты һәм әндижан (хәҙерге үзбәк) теле элементтарын үҙ эсенә алған. Иртә сағатай әҫәрҙәре яҙылған уйғыр графикаһы боронғо уйғыр теле мираҫы булып тора^[9]. Төрки халыҡтарҙың даими рәүештә буталыуы һәм географик үҙәктәрҙең урындан-урынға күсеүе сәбәпле сағатай теле төрлө төрки телле берлектәрҙең күп һанлы диалект формаларын үҙ эсенә һыйҙырған. Әммә, дөйөм алғанда, ул ҡарлуҡ грамматик нигеҙендә барлыҡҡа килгән. Ҡарлуҡ лингвистик һөлдәһенән тыш, сығатай телендә уғыҙ йоғонтоһо (Хәрәзм биләмәләрендә), шулай уҡ уларҙың ҡыпсаҡ телендә һөйләшеүселәр менән тығыҙ бәйләнештә булыуҙан ҡыпсаҡ теленең ҡайһы бер һыҙаттары күҙәтелә^[10][11]. Сагатай теленә әзербайжан теленең ҡайһы бер формалары үтеп ингән^[12].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Үзбәк теле
• Уйғыр теле

Иҫкәрмәләр

1. ScriptSource - Turkmenistan
2. Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
3. The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379
4. Статья «Туркменский язык» в лингвистической энциклопедия Ethnologue
5. Благова Г.Ф. статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика». — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 34, 35.
6. Бабаджанов Б. М., Коматцу Х. Журнал «Haqīqat» как зеркало религиозного аспекта в идеологии джадидов (русский) // TIAS Central Eurasian Research Series. — 2007. — № 1. — ISBN 978-4-904039-02-1.
7. János Eckmann: Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache, in: Studia altaica : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.
8. János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.
9. Благова Г. Ф. Чагатайский язык // Языки мира. Тюркские языки.. — М, 1996. — С. 148—160. — ISBN 5-655-012146.
10. Кыпчакские диалекты узбекского языка
11. The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167
12. J. Eckmann. "Chagatay Manual".

Әҙәбиәт

• Боровков А. К. Бадā'и’ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
• Боровков А. К. Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
• Боровков А. К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
• Aftandil S.Erkinov. «Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)». International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57-82 [1].
• Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков (XI—XIV вв.). М., 1989

Һылтанмалар

• Doerfer G. Chaghatay language and literature (англ.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения 24 ноября 2010. Архивировано 26 августа 2011 года.