Суахили, кисуахили (суахили Kiswahili) — суахили банту телдәренең иң киң ҡулланылғаны һәм Африка континентындағы иң әһәмиәтле телдәрҙең береһе. Этник-ара аралашыу теле булараҡ суахили теле Көнсығыш һәм Үҙәк Африкала, көнсығышта Һинд океаны ярҙарынан көнбайышта Конго Демократик Республикаһының үҙәк өлкәләренә тиклем, төньяҡтан Сомалиҙан көньяҡтан Мозамбикка тиклем киң территорияла таралған.
| Суахили теле | |
| суахили Kiswahili[1] суахили كِسْوَحِيلِ | |
 | |
| Дәүләт |
 Танзания[2] Конго Демократик Республикаһы[3] Кения[4] Руанда[5] Уганда[6] |
|---|---|
| Барлыҡҡа килгән | суахили[d] |
| Йоғонто яһаусы | Ғәрәп теле |
| Тел төрҙәре | SVO[d] һәм агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | Латин алфавиты һәм Swahili Ajami[d] |
| Использует заглавные буквы для | имя собственное[d] |
| Телде көйләүсе | Baraza la Kiswahili la Taifa[d] |
| Телдә һөйләшеүселәр | 15 437 390 кеше (2012)[7] |
 | |
 | |
| Имеет класс словоизменения | ji-/ma- class[d], ki-/vi- class[d], m-/mi- class[d], m-/wa- class[d], n- class[d] һәм u- class[d] |
| Викимедиа проекттарында тел коды | sw |
 Суахили теле Викимилектә | |
Танзания, Кения һәм Угандала суахили дәүләт теле булып тора. Был тел Руанда, Бурунди,Замбия, Малави, һәм КоморУтрауҙарында (комор теле), Мадагаскарҙа киң ҡулланыла. Суахили — Африка союзында эш теле статусы (2004 йылдан) алған берҙән-бер тел. Төрлө мәғлүмәт буйынса суахили теле 2,5 — 5 млн кешенең туған теле, тағы ла 50 — 70 млн кешенең икенсе һәм өсөнсө аралашыу теле булып тора. Хәҙерге суахили теленең яҙмаһы латин алфавитын ҡуллана.
Атамаһы
Kiswahili атамаһы sāhil ساحل ғәрәп һүҙенең күплегенән килеп сыҡҡан: sawāhil سפاحل тигәнде аңлата. Префикс- wa менән — һүҙ «яр буйында йәшәүселәрҙе» күҙ уңында тотоп ҡулланыла, ki-- префиксы менән — уларҙың теле (Kiswahili — «яр буйында йәшәүселәр теле»).
Классификацияһы
Суахили банту телдәренә инә. Дж. С. Миллерҙың телдәрҙең генетик классификацияһы буйынса. Банту телдәре нигер-конго ғаиләһенең бенуэ-конго төркөмөнә ҡарай. М. Гасриҙың эске классификацияһына ярашлы, суахили теле G42 төркөмөнә инә: Bantoid/Southerne/Ear bantu/Central/G.
Лингвистик география
Социолингвистик хәле
Суахили Танзанияла (1967 йылда) һәм Кенияла (1974 йылда) рәсми тип иғлан ителә. Уганда хөкүмәте уны 1992 йылда башланғыс мәктәп өсөн мотлаҡ предмет һәм 2005 йылда рәсми тип иғлан итә.
Суахили телендә Танзания халҡының яҡынса 90 проценты (яҡынса 39 миллион) һөйләшә. Кенияның белемле халҡының күпселеге, беренсе кластан алып мәктәптә мотлаҡ предмет булып торғанлыҡтан, ул телдә иркен һөйләшә. Конго Демократик Республикаһының 5 провинцияһы — суахили теллеләр. Шулай уҡ Бурунди, Руанда, Мозамбик, Сомали, Малави һәм Төньяҡ Замбияның сағыштырмаса аҙ һанлы халҡы тарафынан ҡулланыла..[8]
Комор утрауҙарында, шул иҫәптән Майотттула һәм комор диаспораһында шикомор теле диалекттары киң таралған, ғәҙәттә суахили теле диалекттары тип һанала.[9].
Диалекттары
Хәҙерге заман стандарт суахили занзибар диалектына нигеҙләнгән. Диалекттарҙы бер яҡтан бер-береһенән, ә диалекттарҙы телдәрҙән, икенсе яҡтан айырыу еңел түгел, уларҙың исемлеге буйынса бер нисә тайпылыш бар:
- киунгуджа, занзибар ҡалаһының һәм уның тирә-яғының диалекты
- кутумбату һәм к, Занзибар өлкәләре диалекты
- кисетла: суахилиҙың ауыр пидгинизацияланған версияһы. Европалылар менән һөйләшеү өсөн ҡулланыла;
- найробин Сяхили: Найроби диалекты;
- Кипемба: Пембаның урындағы диалекты;
- кингвана, Конго Демократик Республикаһының диалекты.
Яҙмаһы
Хәҙерге сувахили латин яҙмаһын ҡуллана (Европа миссионерҙары тарафынан XIX быуат уртаһында индерелә). Элегерәк X быуаттан ғәрәп (Иҫке Сачили сценарийы) ҡулланыла, уның иң ҙур ҡомартҡыһы— XVIII быуаттың «Гераклий тураһында китап» эпосы. Беренсе ҡомартҡы 1728 йылға ҡарай. Хәҙерге алфавитта 24 хәреф Q һәм X хәрефтәре ҡулланылмай, С хәрефе тик ч ҡушылмаһында ғына ҡулланыла.
Тел тарихы
Суахилиҙың барлыҡҡа килеүе Африканың көнсығыш ярында йәшәгән халыҡтар һәм Занзибар, Пемба (һәм яҡында урынлашҡан башҡа утрауҙар), ғәрәп диңгеҙселәре араһында көсөргәнешле сауҙа осорона ҡарай. Бөгөнгө көндә суахили лексикаһында һәм грамматикаһында ғәрәп йоғонтоһо асыҡ күренә, уның күләме ғәрәптәрҙең ҡеүәтле мәҙәни һәм дини йоғонтоһо менән аңлатыла. Этник суахилиҙың (йәки waswahili тип аталған) ата-бабалары ғәрәп һәм һинд күскенселәренең (башлыса сауҙагәрҙәр) вариҫтары һәм Көнсығыш Африка өлкәләрендәге төрлө банту ҡәбиләләренә ҡараған кешеләр булған. Ике ҡеүәтле миграция тулҡыны VIII—X быуаттарға һәм XVIII—XIX быуаттарға ҡарай, был тел үҫешенең яҡынса датаһын атау мөмкинлеген бирә.
Көнсығыш Африка яр буйы этник суахилиҙары XIII—XIX быуаттарҙа үҙ мәҙәниәтен булдырған, был урындағы африка традициялары һәм көнсығыш (тәү сиратта ғәрәп-мосолман) йоғонтоһон берләштергән; ғәрәп яҙмаһын ҡулланғандар. Был заман ҡомартҡылары (шиғырҙар, йырҙар, тарихи йылъяҙмалар һәм башҡа документтар, улар XVIII быуатҡа ҡарай) иҫке Новачили телен сағылдыра (диалекттарҙың ҡайһы бер төрҙәренән ғибәрәт).
Суахилиҙың шул дәүерҙә барлыҡҡа килгән ҡайһы бер варианттары, мәҫәлән, комор теле, Һинд океанындағы комор теле кеүек айырым телдәр тип һанала. Суахилиҙың хәҙерге дөйөм стандарты Киунгуджа (Занзибар утрауы) диалекты нигеҙендә барлыҡҡа килә; суахилиҙың занзибар варианты ғәҙәттә иң «таҙа» һәм «дөрөҫ» тип һанала. Континенталь сауҙа киңәйгәс, суахили яйлап милләт-ара аралашыу теленә әйләнә бара. Суахилиҙың был хәл иткес социаль роле колониаль осорҙа, Африка>ның бойондороҡһоҙ дәүләттәре суахилиҙы элекке мегаполис телдәренә (тәү сиратта инглиз теленә) реаль альтернатива итеп ҡарай башлағас, тағы ла нығына. Суахили теленең уңышлы таралыуына күпселек һөйләшеүселәрҙең уны «дөйөм африкан» тип кенә түгел, ә бер ниндәй тар этник төркөм менән бәйле булмаған нейтраль тел итеп ҡабул итеүе лә булышлыҡ итә. Шулай итеп, кәм тигәндә Танзанияла (башлыса банту халыҡтары йәшәй) суахили теле милли берҙәмлектең үҙенсәлекле символына әүерелә.
Лингвистик ҡылыҡһырлама
Суахили — синтетик агглютинатив тел.. Иң мөһим грамматик мәғәнәләр һүҙ формаһы сиктәрендә сағыла. Аналитик билдәләнгән, мәҫәлән, ҡайһы бер пассив төҙөлөштәрҙәге агенстар.
| Әүҙем конструкциялар | Пассив конструкция |
|---|---|
| Kitabu Mtoto anasoma | Kitabu ki-na-som-wa na mtoto |
| 3Sg балалар-PRAES-читать книга | Китап 3Sg:CL7-PRAES-уҡыу-ЗАР=балалар ag |
| «Бала китап уҡый» | «Бала тарафынан китап уҡылған» |
Бәйләүес . комитатив na mama baba — «атай менән әсәй», инструменталис kwa kisu — «бысаҡ менән-ножом» һәм ҡайһы бер башҡа әһәмиәткә эйә.
Фонологияһы
Суахили теленең фонологияһының системаһы башҡа ареал телдәренән фонологик тондың булмауы менән айырыла, диалект мвитанан башҡа..
Асыҡ ижек. шул уҡ ваҡытта [м] һәм [н] ижек булыуы мөмкин. Иң йыш төҙөлөшлө ижек : 1) Менәнm/n, 2) V, 3) CV, 4) CCV/Cm/nV, 5) CCCV/Cm/nCCy/wV.
Һуҙынҡылар
Әҙәби суахили телендә 5 һуҙынҡы бар фонемалар: /ɑ/, /ɛ/, /i/, /ɔ/ һәм /u/.
Фонемалаға тура килгән өн /u/ халыҡ-ара фонетик ассоциация алфавитында, [u] һәм [o] араһында торған (мәҫәлән, италия). Редукцияға юҡ. Әйтелеше баҫымлы ижеккә бәйле түгел. Дифтонгылар юҡ. Зияниелар ҡыҫырыҡланыу һөҙөмтәһендә юғалалар.
Тартынҡылар
| иренләшкән | ирен-теш араһы | тешараһы | Альвеолярные | Постальвеолярные | Палатальные | Велярные | Глоттальные | |
| Ҡалтыраулы танау өндәре | m [m]? | n [n]? | ny [ɲ]? | ng’ [ŋ]? | ||||
| Преназализованные смычные | mb [mb]? | nd [nd]? | nj [ɲɟ]? ~[ndʒ]? | ng [ŋɡ]? | ||||
| Аңҡау (Имплозивные смычные) | b [ɓ]? | d [ɗ]? | j [ʄ]? | g [ɠ]? | ||||
| Шартлаулы | p [p]? | t [t]? | ch [tʃ]? | k [k]? | ||||
| Придыхательные смычные | p [pʰ]? | t [tʰ]? | ch [tʃʰ]? | k [kʰ]? | ||||
| Преназализованные фрикативные | mv [ɱv]? | nz [nz]? | ||||||
| Яңғырау ышҡылыусылар (фрикативтар) | v [v]? | (dh [ð]? ) | z [z]? | (gh [ɣ]? ) | ||||
| Һаңғырау ышҡылыусылар (фрикативтарр) | f [f]? | (th [θ]? ) | s [s]? | sh [ʃ]? | (kh [x]? ) | h [h]? | ||
| Ҡалтыраулы | r [r]? | |||||||
| Тел араһы (боковые) | l [l]? | |||||||
| Аппроксиманттар | y [j]? | w [w]? | ||||||
Преназализация (үҙ-ара иптәш өн) африка телдәре өсөн типик күренеш булып тора. Тел арты тартынҡылары (веляр) — ғәрәп теленән үҙләштерелгән өндәр булвп тора.
Морфологияһы
Суахили теле морфологияһы исем һәм ҡылымға бай .Уның өсөн һәм башҡа бик күп банту телдәре өсөн, исемдәрҙең ҡатмарлы ярашыу системаһы хас.
Исем
Суахилиҙың ярашыу кластар системаһы үҙенең тәүге семантик мотивацияһын юғалтҡан йылдарҙа һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә. Төп нөсхәлә 22 тартынҡы клас була. Тикшеренеүселәр әлеге ваҡытта ҡалған 16-нан 18-гә тиклемен асыҡлай. Хәҙерге интерпретацияла уларҙың алтауһы исемдәрҙе берҙән-бер, бишеһе күплектә, бер класлы абстракт исемдәр өсөн, һүҙмә-һүҙ инфинитивтар класын һәм өс локатив класты билдәләй.
| класс | префикс | берлектә | тәржемә | күплек һан | тәржемә |
|---|---|---|---|---|---|
| 1, 2 | m-/mu-, wa- | mtu | «кеше» | watu | «кеше» |
| 3, 4 | m-/mu-, mi- | mti | «ағас» | miti | «ағас» |
| 5, 6 | Ø/ji-, оксфордтағы- | jicho | «күҙен» | macho | «күҙен» |
| 7, 8 | ki-, vi- | kisu | «бысаҡ» | visu | «бысаҡ» |
| 9, 10 | Ø/n-, Ø/n- | ndoto | «хыял» | ndoto | «хыял» |
| 11 | u- | ua | «сәскәләр» | ||
| 14 | u- | utoto | «бала сағым» | ||
1 һәм 2 класс исемдәре башлыса, йәнле предметты аңлата һәм, бигерәк тә, кешене: watu mtu, mtoto — watoto;
3 һәм 4 класс — «ағас» кластары тип атала, шулай уҡ ағас һәм үҫемлектәрҙән башҡа физик объекттарҙың шундайҙары инә mwezi «луна», mto «йылға», mwaka «йылға», һөҙөмтәлә семантик мотивацияһы һорау аҫтына ҡуйыла;
15 класс ku- — инфинитив класы; 7 класс йыш ҡына «әйбер» тип атала, уға йыш ҡына шундай «әйберҙәр» эләгә kiti «ултырғыс», ләкин унда шундай һүҙ kifafa «эпилепсия»; u- — күплек формаһы булмаған абстракт кластар префиксы бар
Суахилиҙа арауыҡ мөнәсәбәттәре урынлашыу кластар ярҙамында сағыла
Һүҙ формаһына ҡараған исем класын билдәләү критерийы булып класс префиксынан торған килешеү сылбыры, теге йәки был класс өсөн сифат индексы, һүҙ тартынҡыһы, күрһәтеү алмашының ярашыуынан һәм посессивтан (эйәлек төшөнсәһен белдереүсе килештән) тора.
Мәҫәлән 3 һәм1 кластарҙы сағыштырыу :
| № класс | Класс Префикс | Адъектив күрһәткес | Сифат ярашыуы | Күрһәтеү алмаштары Согласователь | Согласователь посессив |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | m/mw- | m/mw- | a- | -yu | w- |
| 3 | m/mw- | m/mw- | u-/w- | -u | -w |
Сифат исем менән бер тамырҙан барлыҡҡа килә, ләкин айырым күрһәткес менән билдәләнә. Сифаттың пассив валентлығы исемдең валентлығынан ҡылымдарҙың етмәүе һәм ҡылымдарҙың етмәүе менән айырыла, шуның менән сағыштырыу дәрәжәһе барлыҡҡа килә:
| Төп дәрәжә | Сағыштырыу дәрәжәһе | Артыҡлыҡ дәрәжәһе |
|---|---|---|
| alikuwa sana mtoto mzuri | mtoto ni alikuwa kushinda mzuri mimi | mzuri mtoto aliye |
| «Матур бала була ул» | « Бала миңә ҡарағанда матурыраҡ» | «Иң матур бала» |
Сағыштырыу дәрәжәһе ҡылым формаһы менән «артығыраҡ» тамыр -shinda «превосходить» менән сағыла. Артыҡлыҡ дәрәжәһе етмәгән ҡылым --li-. формаһы менән.
Суахили теленең рәүештәре йә бөтөнләй күрһәтелмәгән һәм телмәрҙең айырым өлөштәренең (локатив исемдәр, сифаттар) аныҡ формалары булараҡ квалификациялана, йә исемлектә бирелә һәм телдә ҙур әһәмиәткә эйә түгел.
Ҡылым
Суахилиҙа ҡылым ҡылым формаһының дөйөм морфема формулаһы түбәндәгесә:
Pr) + Pr + (In) + (In) + (In/In) + R + (Sf) + (NSf) + (Sf) + (Sf), где Pr — префикс, In — инфикс, R — корень, Sf — суффикс.
Ҡылымға парадигматик һәм парадигматик булмаған тәртип морфемалары инә. Асыҡтан-асыҡ морфемалар Pr (hu — билдәләр ғәҙәте); В (-та, -ли — заман күрһәткестәре, -ji — рефлекс күрһәткесе), Sf (-ua/-oa — реверсия күрһәткесе, -e — Һөйәкәлеш күрһәткесе). Синкретик: Pr (-ha — юҡлыҡ, заман һәм һөйкәлеш күрһәткесе), Pr (субъектив ярашыу — зат, һан, класс), В (-а-, -на-, -ме-, -ka-, nge-, -ngali-, -si — заман,һөйкәлеш, юҡлыҡ күрһәткесе), In (объект ярашыу — зат, һан, класс; реляцион күрһәткес — кеше, һан, класс,), Sf (реляцион ярашыу — зат, һан, класс, һөйкәлеш,, Sf (-i — йүнәлеш, төрөн күрһәтеүсе, тик ha.-… circumfix-та ғына ҡулланыла. i).
Шулай итеп, ҡылымға заттың, һандың, кластың, замандың, йүнәлештең (залогтың), төрҙөң, һөйкәлештең, релятивлыҡтың, юҡлыҡтың парадигматик характеристикаһы хас. Парадигматик булмаған характеристикаларға алынған формаларҙың бөтә суффикстарының мәғәнәһенең грамматик характеристикаһы инә.
| Формаһы | Тәржемә |
|---|---|
| soma | «Уҡы!» |
| husoma | « Ғәҙәттә, ул уҡый» |
| a-na-soma | «Ул уҡый» |
| a-mw-ambi-e | «Пусть-он-ему-скажет» |
| һа-wa-ta-soma | «Они не будут читать-Улар уҡымаясаҡ» |
| -a- | Хәҙерге заман/хабитуалис |
| -na- | Дуратив/прогрессив |
| -me- | Перфект |
| -li- | Үткән заман |
| -ta- | Киләсәк заман |
| hu- | Хабитуалис |
| -ki- | Кондиционалис |
Суаахили актанттарҙы деривациялау һәм залоглы (йүнәлешле) үҙгәртеп ҡороу системаһына эйә:
Пассив:
| Kitabu | ki- | -na- | -som- | -wa | na | mtoto |
| Китап | 3Sg:7Cl | PRES | уҡыу | ЗАР | Ag | бала |
- «Бала тарафынан китап уҡылған- Книга читается ребёнком»
Реципрок:
| wa- | -li- | -salida- | -na |
| 2Pl | PAST | ярҙам | REC |
- « Улар бер-береһенә ярҙам итешә»
Каузатив:
| wa- | -li- | -fia | kuni |
| 2Pl | PAST | тапалып: BENF | утын |
- «Улар утын өсөн һәләк булды-Они погибли за дрова»
Декаузатив:
| Kikombe | ki- | -me- | -vunji- | -ka |
| сынаяҡ | 3Sg:CL7 | PERF | ватыу-разбить | RES:DECAUS |
| «Сынаяҡ ватылды-Чашка разбилась» |
Синтаксис
SVO синтагмаһында стандарт һүҙ тәртибе. Аныҡлаусы үҙе асыҡлаған һүҙ артынан килә (постпозиция) .
Предикацияла маркировкалау юғарылыҡтан ғибәрәт, ул был өлкәнең телдәренә хас. Аныҡлаусы менән аныҡланыусының ярашыуы мөмкин, ләкин мотлаҡ түгел. Исем төркөмөндә шулай уҡ бойондороҡлолоҡ маркировкаһы ла бар:
| Предикацияла маркировка | Исем төркөмөндә маркировка | Ярашҡан аныҡлаусы |
|---|---|---|
| wa-wa toto-na-ki-ki soma-tabu | m-ungu m-wa kuu-kabila | m-tu m-wema |
| 2Pl-балалар 2Pl-PRES-7Sg-7sg уҡыу-китап | 1Sg-1Sg. А.-юғары POSS:1Sg=5Sg-халыҡ-народ | 1Sg-1Sg кеше-иң яҡшы |
| «Балалар китап уҡый» | Верховный Бог Народа | « Яҡшы кеше» |
Аккузатив предикация.
| Аккузатив булмаған ҡылым | Неэргатив ҡылым | Ике урынлы ҡылым |
|---|---|---|
| m-a toto-li-kwenda | m-a toto-li-lala | m-a toto-li-m-mwali piga |
| 1Sg-балалар 1Sg:Subj-PAST-ҡас | 1Sg-балалар 1Sg:Subj-PAST-йоҡларға | 1Sg-балалар 1Sg:Subj-PAST-1Sg:Obj-һуҡҡан 1Sg-ҡыҙ |
| «Бала бара Ребёнок шёл» | «Бала йоҡлаған-Ребёнок спал» | «Ребёнок ударил девочку-Бала ҡыҙға һуҡҡан» |
Шулай уҡ пассив конструкциялар күплеге телдең аккузатив файҙаһына булыуын аңлата.
Тел тасуирламаһы
Суахили фәнни ҡулланыуға сағыштырмаса һуң — XIX быуаттың икенсе яртыһынан, уның грамматик төҙөлөшөн тасуирлау өсөн тәүге ынтылыштар яһалғандан һуң инә. XIX быуат аҙағына тәүге ғәмәли грамматикалар һәм һүҙлектәр булдырылған.
ХХ быуатта суахилиға ҡыҙыҡһыныу һиҙелерлек арта. Әлеге ваҡытта суахили теле Германия, Англия, Франция, Италия, Бельгия, Япония, Ҡытай, АҠШ һәм башҡа илдәрҙең бөтә эре университеттарында һәм ғилми-тикшеренеү үҙәктәрендә өйрәнелә һәм уҡытыла. Уны тикшереү менән Африка ғалимдары ла шөғөлләнә. Танзанияла Дар-эс-Салам университетының суахили тикшеренеүҙәр институты эшләй, ул суахили теле әҙәбиәте һәм мәҙәниәтенең төрлө мәсьәләләре буйынса фәнни журнал сығара.
Суахили популяр мәҙәниәттә
Сафари халыҡ-ара һүҙ — суахили теленән (үҙ сиратында ғәрәп теленән алынған), «сәйәхәт» тигәнде аңлата. Илдең исеме Уганда суахили (суахили Уганда) теленән килеп сыҡҡан һәм «Ганда халҡы иле» тигәнде аңлата.[10]. 1975 йылда Black Blood Африка төркөмө Бельгияла Aie a Mwana йырын яҙҙыра, ул Бельгия һәм Франция хит-парадында беренсе урын ала.
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
