Плутон

Плуто́н (134340 Pluto; символдары: ^[3] яки ^[4]) — Ҡояш системаһында иң ҙур кәрлә планета (Эрида менән бер рәттән^[5][6][7]), Нептун арты объекты. Элек Плутон планета булып иҫәпләнгән, әмма хәҙерге ваҡытта ул Койпер поясындагы иң ҙур объекттарҙың берһе булып һанала^[8].

Плутон
Плутон (2015)
Открытие
Беренсе асыусы	Клайд Томбо
Асылған урыны	АҠШ
Асылған ваҡыты	18 февраля 1930
Экзопланетаны табыу ысулы	күҙәтеү
Орбита характеристикалары
Эпоха: J2000.0
Перигелий	29,65834067 а. е.
Афелий	49,30503287 а. б.
Ҙур ярымкүсәр (a)	39,48168677 а. е.
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,24880766
Әйләнеүҙең сидерик периоды	90 613,3055 көн (248,09 йыл)
Әйләнеүҙең Синодик периоды	366,73 көн
Орбита тиҙлеге (v)	4,666 км/с
Ауышлығы (i)	17°,14175
Долгота восходящего узла (Ω)	110°,30347
Перицентр аргументы (ω)	113,76329°
Юлдаштары	5
Физик характеристикалар[1][2]
Размеры	2368 км
Экватор радиусы	1153 км
Поляр радиусы	1153 км
Өҫлөк майҙаны (S)	1,6697·107 км²
Күләме (V)	6,39·109 км³
Массаһы (m)	(1,305 ± 0,007)·1022 кг
Уртаса тығыҙлығы (ρ)	2,03 ± 0,06 г/см³
Экваторҙа есемдең тотҡарһыҙ төшөүе тиҙлеге (g)	0,658 м/с² (0,067 g)
Беренсе космик тиҙлек (v1)	1,229 км/c
Экваторҙа әйләнеү тиҙлеге	0,01310556 км/с
Әйләнеү периоды (T)	6,387230 сид. дней
Күсәр ауышлығы	119,591 ± 0,014°
Төньяҡ полюс ауышлығы (δ)	−6,145 ± 0,014°
Альбедо	0,4
Күренгән йондоҙ дәүмәле	до 13,65
Мөйөшсә диаметр	0,065—0,115″
Температура
	мин. сред. макс.
Поверхности	33 К 44 К 55 К
Атмосфера
Атмосфера баҫымы	0,30 Па
Состав: азот, метан

Койпер поясындағы күп объекттар кеүек, Плутон таш һәм боҙҙан ғибәрәт: уның массаһы Айҙан 5 тапкыр, ә күләме — 3 тапҡыр кәмерәк. Плутон орбитаһы ҙур эксцентриситетлы һәм эклиптика яҫылыҡҡа бик ауышҡан.

Үҙ орбитаһы эксцентрисетлы булыу сәбәпле Плутон ваҡыт-ваҡыт Ҡояшҡа 29,6 а. б. (4,4 млрд км) яҡыная (Ҡояшка Нептунға карата якынрак була), һуңынан 49,3 а. б. (7,4 млрд км) йырағая. Плутон һәм аның иң ҙур эйәрсене Харонды йыш ҡына ҡуш планета тип иҫәпләйҙәр, сөнки системаның үҙәге Плутон тышында урынлашҡан^[9].

Бынан тыш Плутондың тағы өс эйәрсене бар — 2005 йылда асылған Никта һәм Гидра^[10] һәм 2011 йылдың 20 июлендә асылған P4 исемле иң бәләкәй эйәрсене^[11][12].

1930 йылда асылған Плутон 2006 йылға тиклем планета булып иҫәпләнде. Әммә XX быуат аҙағанда һәм XXI быуат башында Ҡояш системһының тышҡы өлөшөндә бик күп объеттар астылар. Уларҙың иң билдәлеләре Квавар, Седна, һәм плутондан 27 % ауырыраҡ Эрида^[13]. 2006 йылдың 24 авгусында Халыҡ-ара астрономия союзы беренсе мәртәбә «планета» төшөнсәһенә аңлатма бирә. Плутон был төшөнсәгә эләкмәй. Халыҡ-ара астрономия союзы Плутонды Эрида һәм Церера менән бергә карлик планеталар тип иҫәпләй^[14].

Химик элемент Плутоний Плутон хөрмәтенә аталған ^[15].

Иҫкәрмәләр

1. D. R. Williams. Pluto Fact Sheet  (билдәһеҙ). NASA (7 сентябрь 2006). Дата обращения: 28 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
2. Marc W. Buie, William M. Grundy, Eliot F. Young, Leslie A. Young, S. Alan Stern. Orbits and photometry of Pluto’s satellites: Charon, S/2005 P1, and S/2005 P2 // Astronomical Journal. — 2006. — Vol. 132. — P. 290. — DOI:10.1086/504422 — Ҡалып:Arxiv
3. JPL/NASA. What is a Dwarf Planet?  (билдәһеҙ) Jet Propulsion Laboratory (22 апрель 2015). Дата обращения: 19 ғинуар 2022.
4. Physics and chemistry of the solar system / John Lewis. — 2. — Elsevier. — P. 64.
5. Former 'tenth planet' may be smaller than Pluto // New Scientist. — 8 November 2010.  (инг.)
6. Эрида оказалась не больше Плутона // Компьюлента. — 10 ноября 2010. 2011 йыл 13 ғинуар архивланған.  (рус.)
7. Редкое затмение поссорило Плутон с плутоидом // Membrana. — 11 ноября 2010. 2010 йыл 29 декабрь архивланған.  (рус.)
8. . Ҙурлығы буйынса Плутонға яҡын Эрида һибелгән түңәрәктә урынлаша. Әгәр был өлкә Койпер поясы өлөшө түгел дип сиҫәпләһәк, Плутон иң ҙур объект була.
9. C. B. Olkin, L. H. Wasserman, O. G. Franz. The mass ratio of Charon to Pluto from Hubble Space Telescope astrometry with the fine guidance sensors // Icarus : журнал. — июль 2003. — Т. 164. — № 1. — С. 254—259. — DOI:10.1016/S0019-1035(03)00136-2 DOI:10.1016/S0019-1035(03)00136-2
10. B. Sicardy, W. Beisker и др. Observing Two Pluto Stellar Approaches In 2006: Results On Pluto’s Atmosphere And Detection Of Hydra // Bulletin of the American Astronomical Society. — сентябрь 2006. — Т. 38. — С. 542.
11. "Хаббл" случайно нашел новый спутник Плутона  (урыҫ). Lenta.ru (20 июль 2011). Дата обращения: 20 июль 2011. Архивировано 21 август 2011 года.
12. NASA's Hubble Discovers Another Moon Around Pluto (ингл.). NASA (20 июль 2011). Дата обращения: 20 июль 2011. Архивировано 21 август 2011 года.
13. Astronomers Measure Mass of Largest Dwarf Planet  (билдәһеҙ). HubbleSite (14 июнь 2007). Дата обращения: 28 сентябрь 2008. Архивировано 18 август 2011 года.
14. A. Akwagyiram. Farewell Pluto?  (билдәһеҙ) Би-би-си (2 август 2005). Дата обращения: 28 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
15. Плутоний // Серебро—Нильсборий и далее / Ред.: Петрянов-Соколов И. В. — 3-е изд. — М.: "Наука", 1983. — Т. 2. — 570 с. — (Популярная библиоткека химических элементов). — 50 000 экз.