Лахти

Лахти (фин. Lahti — «ҡултыҡ», швед.Lahtis) — Финляндияла ҡала һәм коммуна, Көньяҡ Финляндия губернаһында Пяйят-Хяме провинцияһының административ үҙәге. Пяйянне күлдәре системаһына ингән Весиярви күленең көньяҡ өлөшөндә ҡултыҡ яры буйында урынлашҡан. Халҡы һаны 102 000 кеше тәшкил итә (2011).

Лахти
фин. Lahti швед. Lahtis
Герб
Нигеҙләү датаһы	1905
Рәсми атамаһы	Lahden kaupunki һәм Lahtis stad
Рәсми тел	Фин теле[1][2]
Дәүләт	Финляндия[3]
Административ үҙәге	Пяйят-Хяме[d]
Административ-территориаль берәмек	Пяйят-Хяме[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d] һәм UTC+3:00[d]
Статистическая область	Lahti sub-region[d][4]
Ассоциацияләшкән сайлау округы	Häme[d]
Хөкүмәт башлығы	Нико Кюняряйнен[d]
Закондар сығарыу органы	Lahti City Council[d]
Ойошма ағзаһы	Union of the Baltic Cities[d][5]
Ойоштороу-хоҡуҡ формаһы	община Финляндии[d][6]
Халыҡ һаны	120 809 кеше (29 февраль 2024)[7]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	122 метр[3]
Туғандаш ҡала	Калуга[8], Зуль[8], Акюрейри[8], Раннерс[d][8], Олесунн[d][8], Запорожье[8], Печ (ҡала, Венгрия)[9][10], Гармиш-Партенкирхен[d], Нарва[8], Дэян[d], Вестерос[d], Нурберг[d][9], Тамсалу[d][9] һәм Уси[d][9]
Милке	Стадион Лахти[d] һәм Спортивный центр Лахти[d]
Сиктәш	Асиккала[d][11], Холлола[d][11], Хейнола[d][11], Ийтти[d][11] һәм Ориматтила[d][11]
Алдағы	Настола[d][12]
Майҙан	459,5 км² (1 ғинуар 2023)[13]
Рәсми сайт	lahti.fi
Классификация климата Кёппена	влажный континентальный климат с тёплым летом (Dfb)[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1445
Citizen's initiatives URL	kuntalaisaloite.fi/fi/ha…[14] kuntalaisaloite.fi/sv/so…[14]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Lahti[d]
Лахти Викимилектә

Тарихы

Лахти 1913 йылда, Весиярви күле яғынан күренеш. Һулдан шпиль менән бина — ҡаланың тарихи музейы, уң яҡтан ҡала ратушаһы күтәрелә.

Лахти тәүге тапҡыр 1445 йылғы документтарҙа Холлола улусының ауылы булараҡ телгә алына. Шул ваҡыттағы сауҙа юлында — Үрге Выборг юлында (фин.Ylinen Viipurintie) урынлашҡан^[15], ул Хямеэнлинн һәм Выборгты тоташтырған. 1558 йылғы Хяменың Ер китабында Лахти ауылында 24 йорт бар тип телгә алына.

1905 йылда Лахти ҡала статусын ала, унда өс меңдән кәм булмаған халыҡ йәшәй.

Мется-Хеннала исеме аҫтындағы ҡаланың тарихи өлөшөндә (фин. Metsä-Hennala) урыҫ сиркәүе урынлашҡан, ул ҡаланы төҙөй башлаған ваҡыттан алып һаҡланған һәм рус армияһының Император атлы полктарының урынлашыуы өсөн Хеннала хәрби гарнизонын төҙөү ваҡытында 1910—1912 йылдарҙа төҙөлгән. Рус офицеры Н. Г. Пушкаревтың 1914 йылғы ҡәберлеге һаҡланған. 1917 йылғы рус революцияһы (февраль һәм октябрь) һәм 1918 йылдағы Көньяҡ Финляндияға һәм Лахтиға ҡағылған фин граждандар һуғышы ваҡиғалары менән бәйле сиркәү тураһында мәғлүмәттәр юғала.

Географияһы

Лахти климаты көслө диңгеҙ йоғонтоһо менән уртаса континенталь. Ҡыш оҙон һәм һалҡын (әммә үҙенең киңлеге өсөн йомшаҡ), уртаса температура −5 °C алып −8 °C тиклем, йәй ҡыҫҡа, әммә шаҡтай йылы — 16-19 °C. Рекордлы күрһәткестәр ҡышҡы осорҙа −38 °C һәм йәйге осорҙа 35 °C.

Халҡы

Ҡала Финляндияла халҡы һаны буйынса һигеҙенсе урында тора^[16]

Лахти халҡының үҫеше, 1906—2008
Йыл	Халыҡ	Йыл	Халыҡ
1906	2779	1965	829 79|
1910	5996	1970	393 88
1915	4974	1975	862 94
1920	5212	1980	94 767
1925	8315	1985	447 94
1930	10 083	1990	151 93
1935	167 21	1995	95 119
1940	757 24	2000	921 96
1945	725 33	2005	349 98
1950	571 43	2006	413 98
1955	112 48	2007	236 99
1960	210 65	2008	100 095

Сәнәғәте һәм иҡтисады

Сәнәғәте: ағас эшкәртеү, туҡыу, аяҡ кейеме, быяла, аҙыҡ-түлек. Бынан тыш, Лахти ҡалаһында ҡорамалдарҙы иретеп йәбештереү заводы бар, ҡорамалдарҙы Kemppi маркаһы аҫтында сығара. Pilkington концерн заводы эшләй^[17].

Мәҙәниәте

Лахтила йыл һайын халыҡ-ара джаз һәм орган музыкаһы фестивале үткәрелә, плакаттар күргәҙмәһе, яҙыусылар һәм шағирҙар семинары үтә. Инде бер нисә йыл дауамында июлдә «Lahden Yöt 2016 йыл 9 ноябрь архивланған.» («Лахти төндәре») ҡала фестивале үтә.

2003 йылдан ҡалала хип-хоп һәм регги Summer Up музыка фестивале уҙғарыла, унда бер нисә тиҫтә мең кеше йыйыла^[18]

Дирижер Осмо Вянска етәкселегендәге «Лахти симфонияһы» оркестры илдә, шулай уҡ сит илдә лә киң билдәле.

Sibeliustalo

Лахтила Төньяҡ Европала иң ҙур булған концерт залы һәм ағастан конгресс-холл — Сибелиус Залы (фин. Sibeliustalo, арх. Раймо Рясанен) урынлашҡан. Унда даими Лахти симфоник оркестры уйнай (фин. Sinfonia Lahti). 2006 йылдың октябрендә шунда формаль булмаған Рәсәй-ЕС саммиты үтә^[19].

Музейҙары

Саңғы музейы

• Ҡаланың тарихи музейы (фин.Museo Lahden historiallinen).
• Лахти художество музейы (фин.Lahden taidemuseo). Уның музейы менән берлектә плакат музейы эшләй (фин.Julistemuseo), унда йылына ике тапҡыр халыҡ-ара плакат биенналеһы үтә
• Саңғы музейы (фин.Hiihtomuseo).
• Радио һәм телевидение музейы (фин.Radio — tv ja-museo).
• Хәрби медицина һәм хәрби музыка музейы

Спорты

Лахти спорт үҙәгендә саңғы трамплиндары

Лахти халыҡ-ара масштабтағы саңғы спорты «Салпаусселян кисат» (фин. Salpausselan kisatSalpausselan kisat, ингл.  Ski Lahti) буйынса донъя чемпионаты менән билдәле, ул 1923 йылдан башлап үткәрелә, ә 1926 йылдан халыҡ-ара ярыштар уҙа. Ярыштар март башында үткәрелә. 2010 йылда 85-се, 2011 йылда — 86-сы, ә 2012 йылдың март айында — 87-се этабы үтә^[20].

Ҡала 1964^[21], 1968^[22] һәм 1972^[23] йылдарҙа Ҡышҡы Олимпия уйындарын ойоштороу буйынса өс тапҡыр ғариза бирә (швед Оре менән бергә), әммә Инсбрук, Гренобль һәм Саппоро ҡалаларынан ҡалыша^[24].

Спорт үҙәге ҡаланың үҙәгенә яҡын урынлашҡан. Бында стадиондар, бассейндар һәм өс саңғы трамплинынан торған Салпауссельки^[en] (фин. Salpausselän hyppyrimäet) комплексы урынлашҡан, күп һанлы халыҡ-ара ярыштарҙан һуң ул ҡала символы була. Лахтила биатлон һәм саңғы спорты буйынса күп тапҡыр халыҡ-ара чемпионаттар үтә.

Весиярви күлендә һыу-мотор «F1» болиды, 7 июнь 2008

2009 йылдың июнендә Лахтила Весиярви күлендә һыуҙа «Формула-1» этабы үтә^[25].

Ҡала янында шулай уҡ гольф уйыны өсөн дүрт майҙансыҡ бар.

2001 йылда ҡалала юниорҙар араһында шайба менән хоккей буйынса сираттағы донъя чемпионаты үтә.

2017 йылдың 22 февраленән алып 5 мартына тиклем Лахтила саңғы спорты төрҙәре буйынса 7-се тапҡыр донъя чемпионаты уҙғарыла^[26].

Мәғарифы

LAMK (Lahti University of Applied Sciences) — ҡулланма фәндәр университеты^[27].

Төнгө ҡышҡы Лахти үҙәге күренеше

Транспорты

Ҡала үҙәгендә тимер юл вокзалы урынлашҡан. Поезд өс йүнәлештә бара: Керава, Риихимяки, Коувола аша Хельсинки^[28]. Шулай уҡ Лахти станицяһында үтеп барыусы «Allegro» һәм «Лев Толстой» поездары туҡтай.

Оҙонлоғо 75 км булған Лахти-Керава тимер юл тармағы (фин. oikorata) 2006 йылдың 1 сентябрендә асыла (хәрәкәт 3 сентябрҙә башлана)^[29]. Был заманса өс станция менән ике юллыҡ линия.

Бәйләнеше

Радиотапшырыуҙары

Ҡалала Voima радиостанцияһы урынлашҡан, ул бөтә Пяйят-Хяма провинцияһына хәбәр итә (Пяйят-Хям — 98,6 МГц, Кюменлааксо — 91,0 МГц, Көнбайыш Хяме (Ита-Хяме) — 94,9 МГц)^[30]

Туғандаш ҡалалар[31]

• Акюрейри (исл.Akureyri), Исландия (1947)
• Дэян (ҡыт. ябай. 德阳, пиньинь: Déyáng), Ҡытай (2000)
• Гармиш-Партенкирхен (нем. Garmisch-Partenkirchen), Германия (1987)
• Калуга, Рәсәй (1994)
• Нарва (эст.Narva), Эстония (1994)
• Печ (венгр.Pécs), Венгрия (1956)
• Раннерс (дат. Randers), Дания (1947)
• Зуль (нем. Suhl), Германия (1988)
• Вестерос (швед.Västerås), Швеция (1940)
• Запорожье (укр. Запоріжжя), Украина (1953)
• Олесунн (норв. Ålesund), Норвегия (1947)
• Вустершир графлығы (ингл. Worcestershire), Англия (2000)
• Чикаго, АҠШ (1960)

Иҫкәрмәләр

1. http://www.stat.fi/meta/luokitukset/kunta/001-2012/luokitusavain_ks.html
2. Kuntien ja kielisuhdeluokituksen 2024 välinen luokitusavain, Klassificeringsnyckeln mellan kommuner och språklig indelning år 2024, The correspondence table between municipalities and language distribution in 2024 — Статистический центр, 2024.
3. http://paikkatiedot.fi/so/1000772/10539785 — National Land Survey of Finland.
4. Kuntien ja seutukuntien vuoden 2024 välinen luokitusavain — Статистический центр.
5. https://web.archive.org/web/20240602161709/https://ubc.net/cities/
6. (unspecified title)
7. Finland's preliminary population figure was 5,608,218 at the end of February 2024 — Статистический центр.
8. Lahdella 16 ystävyyskaupunkia, 3 Nastolan perua — 2017.
9. https://www.seutuneloset.fi/paikalliset/802295
10. https://pecs.hu/testvervarosok-partnervarosok/
11. https://www.stat.fi/org/avoindata/paikkatietoaineistot/kuntapohjaiset_tilastointialueet.html
12. Kaupunkien ja kuntien lukumäärät ja väestötiedot — Association of Finnish Municipalities.
13. Suomen pinta-ala kunnitain 1.1.2023 (фин.) — MML.
14. (unspecified title)
15. Ylinen Viipurintie(недоступная ссылка)
16. Suomen mukaan Luettelo väkiluvun kunnista
17. Pilkington планирует закрыть свой завод в Юлёярви, без работы могут остаться 320 человек // Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle. — 26 октябрь 2012. (Тикшерелеү көнө: 27 октябрь 2012)
18. В выходные разнообразные события набрали большое количество посетителей // Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle. — 8 июль 2012. (Тикшерелеү көнө: 8 июль 2012)
19. Формаль булмаған саммитҡа Рәсәй-ЕС, NEWSru.com, 20 октябрь 2006 г.
20. Salpausselän kisat  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 декабрь 2011. Архивировано из оригинала 8 ғинуар 2012 года. 2012 йыл 8 ғинуар архивланған.
21. Olympic Committee — 1964 Innsbruck
22. Olympic Committee — 1968 Grenoble
23. Olympic Committee — 1972 Sapporo
24. Olympic International committee — history Vote 2008 йыл 25 май архивланған.
25. F1 BOAT GRAND PRIX 2009 LAHTI  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2009. Архивировано 22 апрель 2009 года. 2009 йыл 22 апрель архивланған.
26. Чемпионаттың рәсми сайты-2017 лахти. 2017 йыл 11 ноябрь архивланған. (фин.) (инг.) (нем.) (рус.) (швед.)
27. Lahden ammattikorkeakoulu | LAMK.fi 2017 йыл 29 ғинуар архивланған.
28. VR — Passenger Rail Network  (билдәһеҙ). Дата обращения: 24 апрель 2009. Архивировано 14 апрель 2009 года.
29. Финляндия тиҙ арала поезд китте.
30. Päijät Hämeessä Voimaa Radio!
31. Города-побратимы Лахти  (билдәһеҙ). Дата обращения: 14 май 2010. Архивировано 20 февраль 2010 года. 2010 йыл 20 февраль архивланған.

Һылтанмалар

• Lahti.fi (фин.), (инг.), (нем.), (фр.), (рус.) — официальный сайт
• Kuka, Mitä, Lahti(недоступная ссылка) (фин.) — история Лахти
• Лахти. Фоторепортаж. 2017 йыл 25 ноябрь архивланған.
• ru.lahti.fi 2019 йыл 16 апрель архивланған.