From Wikipedia, the free encyclopedia
Икенсе совет-фин һуғышы (Карел ихтилалы[5], Карел авантюраһы, Кесе Ҡышҡы һуғышы) — 1921 йылдың 21-22 октябрендә Рәсәйҙәге Граждандар һуғышының һуңғы этабында «белофин менән белокарел бандалары» һәм Ҡыҙыл Армия араһындағы ҡораллы конфликт.
Икенсе совет-фин һуғышы | |||
Төп конфликт: Рәсәйҙә Граждандар һуғышы | |||
Дата | |||
---|---|---|---|
Урыны |
Көнсығыш Карелия | ||
Нәтижә |
РСФСР еңеүе | ||
Ҡаршы тороусылар | |||
| |||
Командирҙар | |||
| |||
Ҡаршы тороусы көстәр | |||
| |||
Юғалтыуҙар | |||
| |||
| |||
XIX быуат башында, Финляндия Рәсәй империяһына ҡушылғандан һуң, Финляндия һәм Олонец губернаһы араһында тығыҙ бәйләнештәр булдырыла, шул иҫәптән, ике яҡлап халыҡ күсенеүе һәм ҡатнаш никахтар менән оҙатылған мәҙәни бәйләнештәр.
XX быуат башына Финляндияла күп һанлы һәм әүҙем карел диаспораһы барлыҡҡа килә.
1906 йылда Тамперҙа Беломор карелдары союзының ойоштороу съезы үтә. Съезд уставты раҫлай, уның төп маҡсаты Олонец һәм Архангельск губерналарында йәшәгән туғандаш карел һәм фин халыҡтарын берләштереү, беломор карелдарының рухи һәм матди хәлен яҡшыртыу булып тора. Союз яҡынса 750 кешене берләштерә, улар араһында Финляндия граждандары ла, Рәсәй граждандары ла була. Һуңғараҡ «Беломор карелдары союзы» ағзалары Карел ихтилалында мөһим роль уйнайҙар һәм уның илһамландырыу һәм ойоштороу өлөшөн тәшкил итәләр. Союз ағзаларынан тыш, ихтилалды әҙерләүҙә «Карел академия йәмәғәте» (фин. Akateeminen Karjala-Seura, AKS), шюцкорҙар, «Нәфрәт буйынса туғандар» (фин. Vihan veljet) һәм башҡа ойошмалар ағзалары ҡатнашалар.
Ихтилалда Карел хеҙмәт коммунаһы территорияһында йәшәгән һәм «Бөйөк Финляндия» тураһында хыялланған фин диаспораһы ла мөһим роль уйнай, улар Бөйөк Финляндия сиктәре Нева, Свирь йылғалары буйлап, Повенецтан һәм Аҡ диңгеҙҙең Онега ҡултығына тиклем, үтергә тейеш тип һанайҙар.
1920 йылдың 10 октябрендә Хельсинкиҙа «Карел союзы» ойошторола, уның етәкселегенә Финляндияның хакимлыҡ иткән даирәләр вәкилдәре инә[2].
Беренсе этапта ҡатнашыусыларҙың күпселеген рәсәй карелдары тәшкил итә, улар Финляндияға Беренсе совет-фин һуығышынан һуң ҡасып киткән була. Карелиялағы хәрби ғәмәлдәрҙә шулай уҡ 550 фин «ирекмән» ҡатнаша, шул иҫәптән хәрби отрядтарға етәкселек иткән 28 офицер һәм хәрби белестәр (майор Моттонен, майор Пааво Талвела, капитан Г. Свинхувуд, лейтенант Т. Тенхунен, Э. Хейнрикс һ. б.), шулай уҡ финдарҙан айырым батальон ойошторола (фин. Repolan Pataljoona). Бынан тыш, 1921 йылдың декабре башында совет ғәскәрҙәренә Финляндияла барлыҡҡа килгән ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙә Кронштадт фетнәһендә ҡатнашҡан отрядтар ҙа ҡатнашалар (200-гә яҡын кеше.
Карел хеҙмәт коммунаһының төп халҡы ихтилал мәсьәләһе буйынса икегә бүленәләр. Көньяҡ Карелила совет власы яҡлылары өҫтөнлөк итә. Үҙәк Карелила күбеһе Финляндия менән берләшеү яҡлы булалар, шул уҡ ваҡытта Совет власын яҡлаусыларыф етерлек була. Төньяҡ һәм беломор Карелияһы Финляндияға ҡушылыу идеяһын хуплай.
Финляндия хөкүмәте шулай уҡ карел баш күтәреүселәренә туранан-тура сәйәси һәм дипломатик ярҙам күрһәтә (һылтанма).
Эстония территорияһында карел ихтилалсылары өсөн ярҙам йыйыу ойошторола.
1921 йылдың 21 ноябрендә карел «баш күтәреүселәре» делегацияһы фин сеймында ҡабул ителә, ә 27 ноябрҙә Финляндия хөкүмәте Милләттәр Лигаһына «Көнсығыш Карелиялағы хәлде ҡарау» үтенесе менән мөрәжәғәт итә. Эстония хөкүмәте Финляндия хөкүмәте мөрәжәғәтен хуплай. 1921 йылдың 19 декабрендә сит ил нарокматы Финляндияның һәм эстонияның РСФСР-ҙың эске эштәренә ҡыҫылыуы тураһында протест нотаһын йүнәлтә (һылтанма).
Көнсығыш Карелияла ҡораллы ихтилалға әҙерлек, матди запастар булдырыу һәм урындағы халыҡты агитациялау1921 йылдың йәйендә башлана, фин активистары әҙерлектә ҡатнашалар.
1921 йылдың октябре башынан Финляндия территорияһынан совет территорияһына бер нисә ҡораллы отряд күсә[2][4][8] (улар үҙҙәрен «урман партизандары» тип атай — фин. metsäsissit), улар бер ай эсендә сик буйы зонаһында 15 ауыл һәм тораҡ пункттарын биләйҙәр, урындағы баш күтәреүселәрҙе ойоштороу һәм ҡораллындырыу менән шөғөлләнәләр, агитация һәм разведкалау эштәрен алып баралар.
1921 йылдың октябрь уртаһында Тунгуд улусында «Ваҡытлы карел комитеты» ойошторола (фин. Karjalan väliaikainen hallitus)[2], комитет составына инәләр: сәйәси етәксе Василий Левонен (тыумыштан Сидоров Василий, псевдонимы «Укки Вяйнямейнен»), хәрби етәкселәр — Ялмари Таккинен (псевдоним «Илмаринен») һәм Осип Борисайнен.
«Комитет» 17 йәштән 40 йәшкә тиклемге ир-егеттәр мобилизацияһын иғлан итә, мобилизация үткәреүҙә фин офицерҙары ҡатнаша[2].
Хәрби ғәмәлдәр 1921 йылдың 6 ноябрендә карел-фин ҡораллы отрдятарының көнсығыш Карелияға бәреп инеүенән башлана. Баштараҡ 2500 кешенән торған был отрядтар[9] административ органдарын һәм совет власы яҡлыларҙы юҡ итә, коммуникацияларҙы һәм Мурманск тимер юлын емерергә тырыша, засадалар ойоштора һәм совет ғәскәрҙәренең подразделениеларына һөжүм итә[2][4].
1921 йылдың 14 ноябрендә Онда йылғаһы аша тимер юлы күпере юҡҡа сығарыла, уны тергеҙгәнгә тиклем (06.12.1921) Карелия тулыһынса изоляцияла ҡала.
17 ноябрҙә баш күтәреүселәр менән көрәш өсөн булдырылған берҙәм хәрби командование булдырыла, уның ҡарамағына Карелияла булған һәм яңынан килгән бөтә частар инә, өс хәрби участка барлыҡҡа килә: төньяҡ, урта һәм көньяҡ.
1921 йылдың 21 декабрендә Свирь йылғаһынан төньяҡтараҡтағы Карелия территорияһы ҡамау хәлендә тип иғлан ителә, мобилизация үткәрелә, РККА-ның өҫтәмә көстәре күсерелә, Карел фронты ойошторола, уның етәксеһе итеп А. И. Седякин тәғәйенләнә.
1921 йылдың декабрь аҙағына карел-фин отрядтарында 5-6 мең кеше иҫәпләнә (Ребольский батальоны, Беломор полкы, урман партизандары полкы)[10] һәм Кестеньга—Суопасалома—Ругозеро—Паданы—Поросозеро линияһына тиклем көнсығыш Карелияның өлөшөн биләй[2][4].
1921 йылдың 26 декабрендә совет ғәскәрҙәре Петрозаводск районынан һөжүмгә күсә[4] һәм 1922 йылдың ғинуар башына төп дошман көстәрен ҡыйрата.
1921 йылдың 29 декабрендә Ҡыҙыл Армия частары тарафынан Поросозеро яулап алына[2], 1922 йылдың 16 ғинуарында — Реболы, 1922 йылдың 20 ғинуарында — Кимасозеро, [[25 ғинуар|25 ғинуарҙа совет ғәскәрҙәренең төньяҡ төркөмө Кестеньга һәм Кокисальманы яулай,ә 5 февралдә — Тихтозероны. 1922 йылдың 7 февралендә совет ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙең «баш ҡалаһы» — Ухта ауылын яулай[2][4].
Февраль уртаһына карел-фин ғәскәрҙәре көнсығыш Карелиянан ҡыуып сығарыла, 1922 йылдың 17 февралендә хәрби ғәмәлдәр тамамлана[2][4].
Карелия баш күтәреүселәренә ҡаршы хәрби хәрәкәттәрҙә урындағы халыҡ (шул иҫәптән карел партия коммунистары һәм комсомолдарҙың күбеһе[2], шулай уҡ Финляндияла граждандар һуғышынан һуң РСФСР-ға эмиграцияланған ҡыҙыл фин подразделениелары, атап әйткәндә, Петроград интернациональ хәрби мәктәбенең саңғы батальоны (командиры А. А. Инно) ҡатнаша.
Атап әйткәндә, Тойво Антикайнен отряды (7 пулемёт менән 170 уҡсы) дошман биләгән территория буйлап 920 саҡрымлыҡ рейд (7 ауыл) яһай, «саңғы почтаһы» станцияһын яулай, 9 хәрби бәрелештәр барышында 117 фетнәсене юҡ итә йәки әсирлеккә ала (үҙ юғалтыуҙары — 8 үлтерелгән һәм 10 яраланған, 30 совет хәрби әсирҙәрен азат итә[11].
Ҡыҙыл Армия төркөмө хәрби ғәмәлдәрҙең ахырына 30 меңдән ашыу кеше тәшкил итә, уларҙың ҡарамағында 414 пулемет, 31 орудие, 14 самолет һәм 3 бронемашина була.
Низағ барышында фин армияһының 47 офицеры документтары совет ғәскәрҙәре тарафынан тартып алына, 19220 йылдың 2 февралендә улар «Правда» гәзитендә баҫтырыла[12].
Хәрби ғәмәлдәр 1922 йылдың 21 мартында тамамлана, Мәскәүҙә РСФСР һәм Финляндия хөкүмәттәре араһында совет-фин сиктәренең хәүефһеҙлеген тәьмин итеү буйынса килешеү төҙөлә.
1922 йылдың 1 июнендә Гельсингфоста РСФСР һәм Финляндия араһында ҡул ҡуйылған килешеүҙә шулай уҡ сик буйы ғәскәрҙәре һанын ҡыҫҡартыу һәм территорияларҙың тейелгеһеҙлеген тәьмин итеү буйынса йөкләмәләр алына[13]. Карелия халҡының бер өлөшө Финляндияға күсенә: совет мәғлүмәттәре буйынса, «8 меңгә яҡын эшкә яраҡлы кеше»[14], фин сығанаҡтары мәғлүмәттәренә ярашлы, «30 000-гә яҡын ҡасаҡ»[15][16]. Шул уҡ көндө Гельсингфорста Килешеүгә өҫтәмә рәүештә сиктәрҙең хәүефһеҙлеген тәьмин иткән саралар тураһында протоколға ҡул ҡуйыла[17].
1923 йылдың 30 апрелендә совет хөкүмәте ҡайһы бер фетнәселәргә амнистия иғлан итә[12].
Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер ихтилалсылар ҡоралды һалырға йыйынмай. 1920-се йылдараҙағына тиклем совет Карелияһы ҡасаҡтарынан ойошторолған ҡораллы төркөмдәр (уларҙы СССР-ҙа «карел бандалары» тип исемләйҙәр), совет территорияһына һөжүм итәләр[18].
Советтарға ҡаршы фетнә һөҙөмтәһендә Карелия иҡтисадына ҙур матди зыян килтерелә: карел баш күтәреүселәре Совет власы яҡлыларҙың йорттарын үртәй, бер нисә мәктәп һәм китапхана емерелә, аҙыҡ-түлек пунктттарынан 15 мең боттан ашыу бойҙай урлана.
РККА яғынан хәрби юғалтыуҙар: 1394 кеше һәләк булған, 512 кеше яраланған, 200 кеше хәбәрһеҙ юғалған, 273 кеше эвакуацияланған (ауырыу сәбәпле).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.