Христианлыҡ

Христиа́нлыҡ, йәки мәсихселéк (грек. Χριστός — һүҙмә-һүҙ мәғәнәлә «миро йәки зәйтүн майы һөртөлгән», «ҡотҡарыусы») — Библияла (Новый Завет, Яңы Ғәһед) яҙылған Иисус Христос (Исламда Ғайса пәйғәмбәр) тормошо һәм тәғлимәттәренә нигеҙләнгән донъяла киң таралған ибраһими дин.^[3] Назареттан Иисус кешелекте ҡотҡарыусы булыуына христиандар ышана.^[4] Иисус Христостың тарихи шәхес булыуына христиандарҙың шиге юҡ.

Христианлыҡ
Нигеҙләү датаһы	33
Кем хөрмәтенә аталған	Христос[d], Ғайса һәм Назарет[d]
Нигеҙләүсе	Ғайса
Урын	бөтә донъяла[d]
Ағзалар һаны	2 400 000 000[1]
Барлыҡҡа килеү урыны	Иерусалим
Нигеҙендәге текст	Библия
Һештег	christianity
Бүленеп сыҡҡан	Йәһүҙилек
Вики-проект	Проект:Христианлыҡ[d]
Mastodon серверының URL	theres.life[2]
Христианлыҡ Викимилектә

Христианлыҡ — 2,1 млрд тарафдары булыуы менән дә, йәғрәфи таралышы буйынса ла донъяла иң таралған дин; донъяның һәр илендә бер генә булһа ла христиан йәмәғәте бар.^[5]

I быуатта Рум империяһы хакимиәте аҫтында булған Фәләстиндә Ике йылға араһында йәшәгән арамей телле халыҡтар араһында барлыҡҡа килә; беренсе ун йыллыҡта уҡ башҡа этник төркөмдәр араһында тарала.^[6].

Христос тыуғандан һуң 150 йылда батшалары яңы динде ҡабул иткән беренсе дәүләт Осроена дәүләте була, баш ҡалаһы Эдуссе. Христианлыҡты беренсе булып рәсми рәүештә ҡабул иткән дәүләт Әрмәнстан була, 301 йылда батша Трдат III христианлыҡты «Әрмәнстандың берҙән- бер рәсми дине» тип ҡабул итә.^{[7][8][9][10][11][11]} Император Константин I хакимлығы ваҡытында, н 313 йылдан һуң Рум империяһында дәүләт дине статусын ала^[12].

Христианлыҡтың барлыҡҡа килеүе

Николай Ломтев. Апостол Андрей Первозванный Киев тауына тәре ҡаҙай

Христианлыҡ I быуатта Тәүрат (Ветхий Завет, Иҫке Ғәһед) таратыусы йәһүдилек миссионерҙар хәрәкәтенең бер өлөшѳ булараҡ Фәләстиндә йәһүдтәр мөхитендә барлыҡҡа килә. Нерон хакимлығы осоронда уҡ христианлыҡ Рум империяһының күп кенә провинцияларында билдәле була.

Христиан дине ҡағиҙәләре тамыры йәһүҙи Тәүрат менән бәйләнгән.

Иҫке Ғәһедтә яҙылғанса Иисус сөннәтләнгән, йәһүд булараҡ тәрбиәләнгән, Апостолдар һәм Иисусың тәғлимәтен башҡа дауам итеүселәр йәһүдтәр була. Христосты киреп ҡаҙаҡлағандан һуң, (Стефандың тибешенән һуң) өс йыл үткәс христианлыҡ башҡа халыҡтарға тарала.

Иң тәүҙә христианлыҡ Фәләстин һәм Урта диңгеҙ буйындағы йәһүдтәрҙә, ун йыл эсендә апостол Павел эшмәкәрлеге һѳҙѳмтәһендә башҡа халыҡтар («мәжүсиҙәр») араһында киң тарала. V быуатҡа тиклем христианлыҡ Рум империяһы географик сиктәрендә һәм уның мәҙәни йоғонтоһо даирәһендә тарала (Әрмәнстан, көнсығыш Сүриә, Эфиопия), артабан (1 мең йыллыҡтың 2-се яртыһы) — герман һәм славян халыҡтары араһында, һуңырыҡ (XIII—XIV б.) — балтик буйы һәм фин халыҡтарында тарала.

Хәҙерге заманда христианлыҡтың Европанан ситтә таралыуы колониаль экспансия һәм миссионерҙар эшмәкәрлеге менән бәйле.

Христиан дине тарихы

Төп мәҡәлә: История христианства

Никея соборына тиклемге дәүер (I—IV быуат башы)

Төп мәҡәлә: История раннего христианства

Сиркәү тарихының башланғыс дәүере өс быуатты ала, йәки Беренсе Никея соборына тиклем.

Апостолдар быуаты

I быуатты ғәҙәттә апостолдар (тәү сиратта-Иисустың иң тәүге 12 уҡыусыһы һәм уға инанған тәүге христиан идеяларын таратыусылар) быуаты тип йөрөтәләр. Риүәйәт буйынса Пятидесятницанан (тәүге Пасха- Христостың күккә олғашыуынан илле көн үткәс) һуң ун ике йыл буйы апостолдар Ҡотдос тирәһендә йәшәгән, шунан донъя буйлап вәғәз уҡыр өсөн таралған.

Рум императоры Нерон хаким иткән ваҡытта христиандарҙы эҙәрлекләй башлайҙар. Һуңғы апостол Иоанн Богослов 100 йыл тирәһендә вафат була, шуның менән апостолдар быуаты тамамлана.

«Апостолдар уҡыусылары»

I—II быуаттарҙағы тәүге христиандар йәшәгән ваҡыты «апостольские мужи», йәки апостолдар уҡыусылары булған тәүге христиан яҙыусылары осоро.

«Апологеттар»

Апостол уҡыусылары (апостольские мужи)— апостолдар (Христос уҡыусылары) менән апологеттар араһындағы быуын. Апология (бор. грек. ἀπολογία — оправдание, аҡлау) — христиандарҙы эҙәрлекләүсе императорҙарға атап ебәрелгән яҡлау һүҙе. Христианлыҡты ғәҙел һәм айыҡ аҡылға ҡоролған дин булараҡ яҡлап, апологеттар үҙ теләктәре буйынса, йәки уға ҡаршы дини инаныуҙы аҡыл теленә күсерә, шулай итеп христиан дине тәғлимәте барлыҡҡа килә. Ошондай апалогеттарҙың береһе- ыҙа сиккән (мученик) Самария кешеһе Иустин Философ. Ул- философ-платоник, 133 йыл тирәһендә христиан динен ҡабул иткәндән һуң Румға бара, унда еретик-гностиктар менән көрәшер өсөн христиан дине тәғлимәтен өйрәнеүсе мәктәпкә нигеҙ һала. Иустин Философ алты уҡыусыһы менән бергә Рум илаһтарына табыныуҙан баш тартҡан өсөн 166 йылда, император Марк Аврелий хаким иткән заманда, язалана.

Никея соборына (325 йыл, император Константин заманында) тиклемге осорҙа христианлыҡ тарихындағы иң ҙур «Диоклетиан эҙәрлекләүҙәре» (302—311 йылдар) ойошторола, уның маҡсаты христиан сиркәүен тулыһынса тар-мар итеү була. Ләкин эҙәрлекләүҙәр христианлыҡтың нығыныуына һәм таралыуына ғына килтерә.

Әрмәнстанды христианлаштырыу

Әрмәнстандағы Татев монастыре, IX быуат

Әрмән сиркәүенә I быуатта Әрмәнстанда христиан динен таратҡан Иисус Христос уҡыусылары Фаддей менән Варфоломей нигеҙ һала^[13].

IV быуат башында (традиция буйынса 301 йылда тип иҫәпләнә) Бөйөк Әрмәнстан донъяла христиан динен дәүләт дине итеп ҡабул иткән тәүге ил була^[14][15], был ваҡиға Григорий Мәғрифәтсе һәм әрмән батшаһы Бөйөк Тиридат III (Трдат) исемдәренә бәйле тип иҫәпләйҙәр .

Рум императоры Диоклетиандың христиандарҙы эҙәрлекләү сәйәсәте ҡыҙҙар аскетерийы (монастыре) христиандарын Румдан Әрмәнстанға ҡасырға мәжбүр итә.^[16]. Ләкин изге ҡыҙҙарҙы әрмән батшаһы Трдат III бойороғо буйынса (ул саҡта мәжүси була) язалап үлтерәләр. Ләкин һуңыраҡ был ваҡиғалар Григорий Мәғрифәтсе вәғәздәрен ишеткән батшаның христиан диненә күсеүенә булышлыҡ иткән. Григорий Мәғрифәтсе 301 йылда Әрмәнстанды христианлаштыра (суҡындыра) һәм был батшалыҡта тәүге епископ була. Шулай итеп, Әрмәнстан тарихта беренсе христиан дәүләте булып китә^[17].

Грузияны христианлаштырыу

Грузин христиан сиркәүе, риүәйәт буйынса, по преданию, I быуатта апостол Андрей Первозванный тарафынан булдырылған.^[18] 324 йылда изге апостолдарға тиң Нина тырышлығы менән христианлыҡ Грузия батшалығында (Иберия) дәүләт дине булып китә. Сиркәү ойошмаһы Антиохия сиркәүе ҡулы аҫтында була^[19]. Грузинская церковь считается одной из древнейших христианских церквей в мире^{[20][21][22][23]}.

IV—VIII быуаттар

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Арианский спор

Несторий менән Кирилл Александрийскийҙың Мәрйәм ананы (Богородица) хөрмәтләү тураһында бәхәсе һуңғыһының еңеүе менән тамамлана (иконала төшөрөлгөн)

Бөйөк Константин I һәм уның вариҫтары ваҡытында христианлыҡ Рум империяһында дәүләт дине булып ҡабул ителә һәм нығына. Был процестың бер нисә үҙенсәлеге бар. Бик күп кисәге мәжүси халыҡты христиан сиркәүенә ҡабул итеү Сиркәүҙең рухи һәм әхлаҡи кимәлен түбәнәйтә, бик күп еретиктар хәрәкәте барлыҡҡа килтерә.Сиркәү эштәренә ҡыҫылып, императорҙар ҡайһы ваҡыт еретиктар хәрәкәте башында тора (мәҫәлән, монофелитство — император башында торған сиркәү дини ҡанундарына ҡаршы килгән хәрәкәт, ересь). Төрлө тегеләй-былай тайпылыштарҙан аскет-христиандар сүллектәрҙә ҡасып йәшәй. Тап IV быуатта монахлыҡ сәскә ата һәм тәүге монастырҙар барлыҡҡа килә. Мөртәтәтлекте (ересь) еңеү өсөн ете Бөтә донъя Соборы барышында дөйөм ҡабул ителгән догматтар, дини тәғлимәттәр формалашыуы һәм асылыуы кәрәк була.

Мысыр, Сүриә һәм Фәләстанда монахлыҡ

Монахлыҡ был өс өлкәлә бер-береһенән айырым барлыҡҡа килә. Ләкин Мысырҙа монахлыҡ барыһынан да алда барлыҡҡа килгән тип иҫәпләнә. Уның башында преподобный Бөйөк Антоний тора, ул 285 йылда уҡ сүллектәге Колизма тауына китә. Уның уҡыусыһы преподобный Бөйөк Макарий Скит сүллегендә монахтар эшмәкәрлегенә нигеҙ һала, ә преподобный Бөйөк Пахомий 330 йыл тирәһендә Тавениссиҙа тәүге Мысыр монастыренә нигеҙ һала.

Фәләстанда тәүге монастырҙарҙы булдырғандар: преподобный Харитон Исповедник— Фаран Лавраһын (330 йылдар) һәм преподобный Бөйөк Иларион — Маюм янындағы Лавраны (338 йылдар тирәһе).

Сүриәла — преподобный Иаков Низибийский (340 йылдарҙа үлгән) һәм уның уҡыусыһы преподобный Ефрем Сирин (373 йыл). Ефим- Эдесса-Низибия (хәҙерге Нисайбин) христиан дини мәктәбенә нигеҙ һалыусы ла булған.

IX—XI быуаттар

VIII быуат башында бөтә христиан донъяһында бик ҙур үҙгәрештәр була, сөнки VII быуатта ислам дине барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ тарала башлай. 711 йылда ғәрәптәр Гибралтар боғаҙы аша сығып, бик тиҙ Испанияны һәм хәҙерге Францияны яулап ала.

Сиркәү айырымланыуы (формаль 1054 йылда)

1054 йылғы Бөйөк схизманың сәбәбе- Көньяҡ Италиялағы ерҙәр өсөн бәхәс, улар формаль Византияның ерҙәре була. Унда грек сиркәү йолалары ҡыҫырыҡлап сығарыла һәм онотола икәнен белеп ҡалғас, Константинополь патриархы Михаил Керуларий Константинополдәге бөтә латин йолалары үтәлгән ҡорамдарҙы ла ябырға ҡушҡан. Бер үк ваҡытта ул Римдан үҙен Бөтә донъя партиархы итеп таныуҙы талап итә. Рум папаһы Лев IX был талапты кире ҡаҡҡан һәм бер аҙҙан үлеп киткән. Шул ваҡыттараҡ Константинополгә кардинал Гумберт етәкселегендәге папа илселәре килә. Хәтере ҡалған патриарх уларҙы ҡабул итмәй, тик латин йолаларын фашлаған яҙмалар ғына бирә. Гумберт, үҙ сиратында, патриархты бер нисә мөртәтлектә (ересь) ғәйепләй, ә 1054 йылдың 16 июлендә үҙ белдеге менән патриархҡа һәм уның артынан барыусыларға ләғнәт (анафема) уҡый. Михаил Керуларий Собор ҡарары менән яуап бирә (867 йылда Константинополь патриархы Фотий ташлаған ғәйепте ҡабатлай) һәм бөтә илселәргә лә ләғнәт уҡый. Шулай итеп, был сираттағы схизма була, уны Көнсығыш менән Көнбайыш араһындағы бүленеш, айырылышыу тип шунда уҡ танымағандар .

Православные Священнослужители

Ысынында иһә сиркәүҙәр айырымланыуы бик оҙаҡ процесс булған, ул дүрт быуат ваҡытты алған (IX—XII быуаттар), ә уның сәбәбе экклезиологик традицияларҙа (мистик һәм каноник) айырмалар күбәйеүҙә тип иҫәпләнә.

Изгеләр

150 меңдән артыҡ кеше христиандар тарафынан (православ, католик һ.б.сиркәүҙәр) изгеләр тип иғлан ителгән (см. Канонизация). Сиркәү айырымланғансы (1054) исемлеккә ингән изгеләр католиктар һәм православтар тарафынан таныла.

Дин ғилеме

Троица, Андрей Рублёв иконаһы

Христианлыҡ өс аллалыҡҡа ышаныуҙан тора: Алла-Ата, Алла-Ул һәм Алла-Изге-Рух. (I Ио. 5, 4-5).^[24][25]

Теология

Христианлыҡ- Авраамдан (Ибраһим пәйғәмбәрҙән) башланған Инжилдә яҙылғанса (монотеизм), йәғни Донъяны һәм кешене булдырған Аллаһ берҙән- бер тигән ҡараш. Шул уҡ ваҡытта христианлыҡ йүнәлеше монотеизмға троица идеяһын өҫтәп ҡуша: тәбиғәте менән бер үк Аллаһ-Ата, Аллаһ-Ул һәм Аллаһ-Изге-Рух.^[25]

Христология

Төп мәҡәлә: Христология

Христология — Иисус Христос тураһында тәғлимәт. Христиан сиркәүендә Иисус Тәүратта (библейские) алдан күрелгән Мессия- «идеаль батша», «рухи етәксе, остаз» тип аңлатыла. Ортодоксаль (эҙмә-эҙлекле, тайпылышһыҙ)(католиктар, православ христиандар һәм протестанттар) Иисус Христос — Аллаһ-кеше — ярымилаһ та, ярымкеше лә түгел, ләкин үҙендә тулы мәғәнәлә илаһи һәм бәндәүи тәбиғәтте бергә берләштергән, кәүҙәләндерелгән Аллаһ Улы, ул Ерҙә тыуғанға тиклем мәңге Күктә йәшәгән, ул-Атаһы менән бер үк (тәбиғәте Уның менән бер үк). Арианлыҡ Иисус Христос- донъяны булдырғансы уҡ Аллаһ булдырған иң бөтөн теүәллек тип иҫәпләй. Несторианлыҡ Иисустың Логосының илаһи тәбиғәтен һәм кешегә хас тәбиғәтен айырып ҡарай. Монофизиттар, киреһенсә, Иисустың кешегә хас тәбиғәтенең Логостың (Слово, сын Божий) илаһи тәбиғәте тарафынан йотолоуы тураһында фекер йөрөтә^[26].

Христиан антропологияһы

Христиан дине буйынса, кеше Алланың кәүҙәләнеше буйынса, уға оҡшатып булдырылған. Уның башта етешһеҙлектәре булмай, ул теүәл була, ләкин гонаһ эшләүе арҡаһында түбән хәлгә төшә. Түбән төшкән кешенең күренеп торған тупаҫ тәне, уның көслө теләктәр тулы күңеле һәм Аллаға табан йүнәлтелгән рухы бар. Шуға ҡарамаҫтан, кеше- бер бөтөн, шуға күрә уның күңеле генә түгел, тәне лә ҡотҡарыла ала (күккә олғаша һәм Аллаға яҡыная ала). Иисус Христос- бөтә яҡтан да камил, берләштерелмәйенсә генә Алла тәбиғәте менән бер булған кеше. Ләкин христианлыҡ буйынса үлгәндән һуң тағы башҡа төрлө тормош бар: тамуҡ, ожмах һәм чистилище (тик католиктарҙа ғына, күңелендә Алла булған, ләкин үҙ ғүмере эсендә гонаһтар эшләгән кешеләр бында таҙарыныу үтә. Улар өсөн христиандар доғалар уҡырға, ҡорбан килтерергә, бүләктәр бирергә тейеш).

Христиан тылсымлы йолалары

Алланың кешегә ҡарата юғары ниәте башҡа диндәргә хас булмаған тылсымлы йолалар (таинства) менән бәйле, улар ритуал, ғәҙәти йола сиктәрен үтеп китеүсе ғәмәл. Әгәр йолалар кеше тормошон Алла булмышына бәйләнешен билдәләй һәм бының менән донъя менән кеше араһындағы тыныслыҡ тотороҡлолоғон тәьмин итһә, тылсымлы йолалар (христиандар аңлауынса) ысынлап кеше тормошона Алланың барлығын алып инә һәм киләсәктә «Алла менән берләшеү» (обожение), эсхатологик ваҡытты (ерҙәге һәм космостың башы һәм аҙағына бәйле, рухи) еңеү өсөн нигеҙ булып тора.

Бөтә христиандар таныған тылсымлы йола (шарт)— суҡындырыу (инициация, ул кешене христиандар тормошо менән бәйләй һәм Алла менән берләшеүҙең символы, тәүбә) һәм Евхаристия, йәки причащение (икмәк менән шарап ауыҙ итеү, сиркәү өйрәткәнсә, улар- Христостың тәне менән ҡаны, уларҙы ауыҙ итеп, христиан Христос менән ҡушыла тип иҫәпләнә, Христос «унда йәшәй башлай»). Православие менән католицизм тағы ла биш тылсымлы йоланы таный, протестанттар уның сакраменталь статусын танымай: миро майын һөртөү миропомазание— Изге Рухтың мистик бүләген тапшырыу, Суҡындырыуҙы теүәлләп ҡуйыу, ул кешенең рухи тормошона көс бирә тип иҫәпләнә ; тәүбә итеү (рухани янында Алла алдында тәүбә итеү һәм гонаһтарҙан арындырыу); рукоположение йәки ординация (йәки сиркәү иерархы ҡулын ҡуйып тора, рухани вазифаһына билдәләү ваҡытында башҡарыла, бынан һуң рухани дин ҡәрҙәштәрен уҡытып, өйрәтеп кенә ҡалмай, ете тылсымлы йола башҡара ала, ул иудазм, йәки исламдағы кеүек юридик акт ҡына (документ алыу) түгел); никах (сиркәүҙә нығытылған никах) Библияла яҙылған Ефесяндарға мөрәжәғәткә ярашлы Христостың сиркәү менән мистик никахында ҡатнашыу кеүек тип аңлатыла (Еф. 5:22, 5:32); соборование (сире кешенең тәненә доғалар уҡып, елей- зәйтүн майы һөртөү, уны Благодать Святого Духа тиҙәр)— урыҫ православие сиркәүендә (гректар һәм башҡаларҙан айырмалы) ғәҙәттә аңында булмаған кешегә лә соборование йолаһы үткәрелә (был осраҡта йыназаға яҡын тип ҡарарға була, тик христиан йолаһы- Христостың елей (зәйтүн) майы һөртөп, сирлеләрҙе дауалауы иҫтәлеге). Тылсымлы йолалар һәр саҡ билдәле бер тәнгә бәйле, христианлыҡта улар һәм аскетизм этикаһы һәр саҡ кеше тәбиғәтенең юғары маҡсатына бәйле, шул иҫәптән, тән дә эсхатологик рухи яңырыуға аскетизм һәм тылсымлы йолалар аша әҙерләнергә тейеш.

Рационализм традицияларында тәрбиәләнгәндәрҙең быларҙы аңларға тырышыуы файҙаһыҙ. Ә диндарҙарҙан тик инаныу ғына талап ителә.

Христианлыҡты тәнҡитләү

(әлегә яҙылмаған)

Христиандар һаны

Донъя дәүләттәрендә христиандар һаны проценттарҙа

Хәҙерге ваҡытта христиан динендә булыусылар һаны 2 млрдтан артыҡ, шул иҫәптән:

• Европала — төрлө иҫәп буйынса 400-ҙән 550-гә млн ҡәҙәр^[27],
• Латин Америкаһында — 380 млн^[28] тирәһе,
• Төньяҡ Америкала — 180—250 млн:
  • АҠШ — 160—225 млн^[29],
  • Канада — 25 млн^[30]),
• Азияла — 300 млн^[31],
• Африкала — 300—400 млн^[32],
• Австралияла — 14 млн^[33].

Яҡынса төрлө христиан конфесияларында тороусылар һаны:

• католиктар — яҡынса 1,15 млрд^[34], шул иҫәптән:
  • яҡынса көнсығыш йолаһында 17 млн католик^[35];
• протестанттар — яҡынса 426 млн^[36], шул иҫәптән:
  • 105 млн пятидесятниктар;
  • яҡынса 88 млн англикан^[36];
  • яҡынса 75 млн пресвитериан һәм уларғы яҡын ағымдар;
  • 70 млн методистар;
  • 70 млн баптистар;
  • 64 млн лютеран;
  • 16 млн етенсе көн адвентистары^[37];
• автокефаль православ сиркәүендә 240 до 300 млн^[38] кеше;
• • Әрмән апостол сиркәүе — яҡынса 9 млн^[39].

Христиан конфессиялары һәм тәғлимәттәре

«Распятие», Эммануил Лампардос, XVII в., критская школа. Эрмитаж

Беҙҙең көндәрҙә христианлыҡта түбәндәге йүнәлештәр бар:

• Католицизм
• Православ
• Протестантизм

Католицизм

• Католик сиркәү
  • Рум-католик сиркәүе
  • Көнсығыш католик сиркәүе
• Иҫке католицизм

Православие

• Православие сиркәүе
  • Автокефаль православие сиркәүе
• Старообрядсылыҡ
  • Поповщина
  • Беспоповщина
  • Беглопоповцы

Боронғо көнсығыш православиеһы

• Әрмән апостол сиркәүе^[40]
• Копт православие сиркәүе^[41]
• Эфиопия православие сиркәүе
• Сиро-яковит православие сиркәүе
• Маланкар православие сиркәүе
• Көнсығыш АсСүриә сиркәүе

Протестантизм

Төп конфессиялары (10 млн артыҡ ағза)

• Адвентисты Седьмого Дня
• Англиканлыҡ
• Баптизм
• Кальвинизм һәм Реформатство
  • Кальвинизм
  • Пресвитерианство
• Лютеранство
• Методизм
• Пятидесятничество
  • Пятидесятнические деноминации

Башҡа конфессиялар

• Адвентис-реформистар
• Квакерҙар
• Меннонитство

Протестантизм ағымдары

• Евангелие христиандары
• Харизматик ағымдар

Иҫкәрмәләр

1. Johnson T. M., Zurlo G. A., Hickman A. W., Crossing P. F. Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact (ингл.) // International Bulletin of Missionary Research — SAGE Publishing, 2015. — Vol. 39, Iss. 1. — P. 29. — ISSN 0272-6122; 0193-8320
2. About - There's Life
3. BBC—Religion & Ethics—566, Christianity // BBC
4. Briggs, Charles A. The fundamental Christian faith: the origin, history and interpretation of the Apostles' and Nicene creeds. C. Scribner’s sons, 1913.
5. Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents 2008 йыл 15 июнь архивланған.
6. Мчедлов М. П. Христианство — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3-е издание)
7. Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated, 2001, 13
8. James Jupp. The Australian people: an encyclopedia of the nation, its people, 2001, p. 171
9. Barbara A. West. Encyclopedia of the peoples of Asia and Oceania, 2009, p. 50
10. БСЭ — Статья: Аршакиды армянские
11. Binns, John. An Introduction to the Christian Orthodox Churches . Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 30. ISBN 0-521-66738-0.
12. Карташёв А. В. Вселенские соборы. — М.: «Эксмо», 2006. — 672 с. (С. 66)
13. Официальный сайт Армянской апостольской церкви. Home Page/The Armenian Church Today/Who We Are 2013 йыл 21 июль архивланған.

    Founded in the first century by two of the Apostles of Jesus Christ, Saints Thaddeus and Bartholomew, we are one of the five ancient Eastern Oriental Orthodox churches. At the beginning of the fourth century, Armenia became the first nation in the world to declare Christianity as our state religion…

14. Всемирный совет церквей. Профиль страны: Армения (архивированная версия)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 ноябрь 2008. Архивировано из оригинала 20 ноябрь 2008 года. 2008 йыл 20 ноябрь архивланған.
15. National Geographic
16. Схематическая история христианства
17. Всемирный совет церквей. Профиль страны: Армения
18. Грузинская Православная Церковь // Patriarchia.ru
19. Рональд Робертсон. Восточные христианские церкви: церковно-исторический справочник
20. Краткая история Грузинской Православной Церкви  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 сентябрь 2009. Архивировано из оригинала 4 май 2009 года. 2009 йыл 4 май архивланған.
21. Официальный сайт Грузинской православной церкви
22. Ломинадзе Б. Р. Грузинская Православная церковь // Большая советская энциклопедия
23. Бессонов М. Н. Православие в наши дни. — М.:Политиздат, 1990. — С. 80.
24. Вероучение 2011 йыл 3 сентябрь архивланған. // Булгаков С. Н. , прот. Православие: Очерки учения Правосл. Церкви. — М., 1991
25. Зайцев А. А. Вероучение // Православная энциклопедия. Том VIII. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2004. — С. 8-11. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-014-5
26. Квливидзе Н. В. Иисус Христос // Православная энциклопедия. Том XXI. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2009. — С. 674-713 . — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-038-7
27. Adherents.com: By Location 2014 йыл 28 ғинуар архивланған.
28. Adherents.com — Religion by Location 2013 йыл 20 апрель архивланған.
29. Largest Religious Groups in the USA 2018 йыл 20 август архивланған.
30. Adherents.com: By Location 2014 йыл 28 ғинуар архивланған.
31. Adherents.com: By Location 2013 йыл 22 февраль архивланған.
32. Adherents.com: By Location 2011 йыл 29 июнь архивланған.
33. Adherents.com: By Location 2013 йыл 22 февраль архивланған.
34. Catholic News | Vatican: Priest numbers show steady, moderate increase | American Catholic 2013 йыл 29 июнь архивланған.
35. Annuario Pontificio 2015 йыл 23 сентябрь архивланған.
36. Status of Global Mission 2011
37. Statistical report. 2010 йыл 15 апрель архивланған.Annual council of the General Conference Committee, October 9-14, 2009 2010 йыл 15 апрель архивланған.
38. Eastern Orthodox Church — Information on the Eastern Orthodox Church Denomination 2016 йыл 5 июнь архивланған.
39. The Armenian Church Today 2011 йыл 5 июль архивланған. (недоступная ссылка))
40. Армянская Церковь и Халкидон 2009 йыл 8 ғинуар архивланған.
41. Encyclopedia Coptica

Әҙәбиәт

Ғилми әҙәбиәт

• Болотов В. В. Лекции по истории древней Церкви. — СПб., 1907 1918. Т. 1-4; То же (репринт). М., 1994.
• Густерин П. На родине христианства // Азия и Африка сегодня. — 2006. — № 5.

Һылтанмалар

• Библиотека христианской литературы на сайте Якова Кротова
• Схематическая история христианства
• Публикации по христианству в библиотеке Гумер