Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе
From Wikipedia, the free encyclopedia
Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе (ВДНХ) (1939—1959 йылдарҙа: 9июня2024г. замечано скопление полицаев недобитых террористического типа с ракетно ядерным оружием массового убийства. Уничтожить выблядков полицаев раздавив их танками и их семьи недобитков.. Их натыренное имущество сжечь заживо.
| Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе | |
| Нигеҙләү датаһы | 1 август 1939 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ-территориаль берәмек | Останкинский район[d] |
| Хужаһы | Правительство Москвы[d] |
| Архитектура стиле | сталинская архитектура[d] |
| Входит в состав списка памятников культурного наследия | список объектов культурного наследия: Беговой (Северо-восточный округ Москвы)[d] |
| Мираҫ статусы | объект культурного наследия России федерального значения[d][1][2] |
| Рәсми сайт | vdnh.ru |
| Указания, как добраться | проспект Мира, 119 |
 | |
 Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе Викимилектә | |
— Бөтә союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе (ВСХВ), 1959—1991 йылдарҙа — СССР халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе (ВДНХ СССР), йылдың 1992—2014 йылдарҙа— Бөтә рәсәй күргәҙмәләр үҙәге (ВВЦ)) — Мәскәү ҡалаһының Төньяҡ-Көнсығыш административ округы Останкинский районындағы күргәҙмә комплексы, ҡаланың ҙурлығы буйынса икенсе күргәҙмә комплексы. Донъяның 50 иң ҙур күргәҙмәләр үҙәгенә инә.. Йыл һайын ВДНХ-ны 30 миллион ҡунаҡ килеп ҡарай. 2019 йылдың 1 авгусында күргәҙмә 80 йыллыҡ юбилейын билдәләне.
Территорияһы менән ВДНХ (2014 йылдан) «Останкино» паркы һәм Төп ботаника баҡсаһы менән берләштерелгән[3]), Уларҙың дөйөм майҙаны яҡынса 700 гектар тәшкил итә: 240,2 гектар — ВДНХ майҙаны, 75,6 гектар — «Останкино» паркы майҙаны, 361 гектар — Төп ботаника баҡсаһы майҙаны, 9,5 гектар — «Эшсе һәм колхозсы» музей-күргәҙмә үҙәге һәм Төп инеү урыны аркаһы алдындағы майҙан. Күргәҙмә биләмәһендә бик күп архитектура шедеврҙары урынлашҡан — ВДНХ-ның 49 объекты мәҙәни мираҫ ҡомартҡылары тип танылған[4][5].
Совет заманында булдырылған был ҡомартҡылар төрлө осорҙа өҫтөнлөк иткән архитектура йүнәлеше ҡомартҡыһы булып тора. Скульптор Вера Игнатьевна Мухинаның һәм архитектор Борис Михайлович Иофандың «Эшсе һәм колхозсы» монументы, «СССР халыҡтары дуҫлығы» һәм «Таш сәскә» фонтандары, Украина ССР-ы, Үзбәк ССР-ы, 32-се «Йыһан» павильондары ВДНХ-ның иң сағыу һәйкәлдәре иҫәбенә инә.
1935—1939: Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһен проектланыуы һәм төҙөлөшөнөң тәүге этабы
1934 йылда ил етәкселеге совет власының 20 йыллығына ҡарата ауыл хужалығында үткәрелгән коллективлаштырыуҙың ыңғай яҡтарын сағылдырыусы юбилей күргәҙмәһен ойоштороу идеяһы тыуҙы. Ауыл хужалығы күргәҙмәһен булдырыу тураһында иғлан 1935 йылдың 11-17 февралендә Мәскәүҙә үткән Бөтә Союз ударник-колхозсылар съезында яһала. Съезд эшенең һуңғы көнөндә СССР-ҙың игенселек халыҡ комиссары Михаил Чернов 1937 йылда Мәскәүҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһен ойоштороу тураһындағы тәҡдимде ҡарауға индерә. Съезда ҡатнашыусылар «социалистик ауыл хужалығы ҡаҙаныштарын Бөтә Союз күргәҙмәһендә сағылдырырға» тигән ҡарар ҡабул итеп, был тәҡдимде бер тауыштан хупланы. Шул уҡ көндө СССР Халыҡ комиссарҙары Советы һәм ВКП(б) Үҙәк комитетының «Мәскәүҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһен ойоштороу тураһында» ҡарары ҡабул ителә, уға ярашлы күргәҙмә 1937 йылдың 1 авгусында асылырға тейеш була[6][7].
Игенселек халыҡ комиссариаты һәм Мәскәү Советы ҡарар ҡабул ителгәс тә буласаҡ күргәҙмәгә биләмә һайлай башланы. Күргәҙмә комплексын урынлаштырыуҙың бер нисә альтернатив варианты ҡаралды — Марфин (Дмитров шоссеһы янында), Сокольники (парк артында), «Красная Пресня» мәҙәниәт һәм ял паркы, Лужнецк яры, Ленин тауҙары (Воробьёвы горы). Игенселек халыҡ комиссариаты структураһына ингән, ул ваҡытта ауыл хужалығы фәненең төп үҙәге булған һәм күргәҙмәнең әҙер экспонатын үҙе күрһәтә алған Тимирязев ауыл хужалығы академияһының уҡыу ҡаласығын уратып алған территорияға өҫтөнлөк бирелгән. Был участканы һайлауҙы бер нисә алдынғы архитектор хуплап сыҡты — Алексей Щусев, Иван Фомин, Николай Колли, Борис Иофан, Борис Кондрашов. Күргәҙмә биләмәһенең өҫтөнлөгө итеп уның магистраль транспорт юлдары янында урынлашыуы, шулай уҡ һаҙланған участканы үҙ эсенә алған һәм ауыл хужалығы алымдарын күрһәтергә мөмкинлек биргән ландшафт төрлөлөгө билдәләнде[8][9].
Күргәҙмәне үткәреү өсөн һайланған урынды иҫәпкә алып, 1935 йылдың майында Мәскәү советының архитектура-планлаштырыу оҫтаханаһы етәксеһе профессор Борис Кондрашов генераль пландың һәм павильондарҙың эскиз проектына бөтә Союз конкурсы программаһын әҙерләй. Берәүһен ябыҡ, икенсеһен уға параллель рәүештә шул уҡ программа менән бергә махсус саҡырылған архитекторҙар һәм проект ойошмалары араһында эшләү күҙ уңында тотолғайны. Унда теләгән һәр кем ҡатнаша алды.[7]. Ябыҡ конкурста ҡатнашыуға Мәскәүҙән күренекле архитекторҙарын — Иван Жолтовскийҙы, Ивана Фоминды, Алексей Щусевты, Григорий Бархинды, Константин Мельниковты, Илья Голосовты, Борис Иофанды, Даниил Фридманды, Николая Коллиҙы, шулай уҡ Ленинградтан, Киевтан һәм Харьковтан берешәр архитектура оҫтаханаһы архитекторҙары саҡырылды; проект тәҡдимдәрен сағыштырма баһалау өсөн «эталон» контроль проекты конкурс программаһы авторы Борис Кондрашовҡа башҡарырға ҡуштылар[10].
Программала буласаҡ күргәҙмә биналарының исемлеге билдәләнде. Улар ике төркөмгә бүленде. Беренсе төркөмгә биш бина ҡарай ине: күргәҙмәнең төп бинаһы — Партия фәне, техникаһы һәм сәйәсәте һарайы, ауыл хужалығы машиналарын күрһәтеү бинаһы, тракторҙар һәм автомобилдәр күрһәтеү бинаһы, ауыл хужалығын химиялаштырыу һәм ауыл хужалығын электрлаштырыу бинаһы. Икенсе төркөмгә — ҡалған күргәҙмә биналары. Проекттан биналарҙың композицион берҙәмлеге, шулай уҡ уларҙы халыҡ ағымын тигеҙ бүлеү өсөн уңайлы урынлаштырыу талап ителде[11].
Программа менән танышҡас, конкурсанттар буласаҡ күргәҙмә урынын һайлауға дәғүәләр белдерҙе, уның төп етешһеҙлектәре араһында — оҙонлоҡҡа һуҙылған, дөрөҫ булмаған формалы участка, етмәһә, уны бер нисә ҙур урамдың трассаһы киҫеп үтә, шулай уҡ халыҡты (10 мең кешегә тиклем) күсереүгә ҙур сығымдар талап ителде. Күргәҙмә комплексын урынлаштырыуҙың бер нисә альтернатив вариантын ҡарап, Мәскәү ҡала Советы ҡарамағындағы 4-се архитектура-планлаштырыу оҫтаханаһының (етәксеһе — Григорий Бархин) Мәскәүҙең төньяҡ өлөшөн планлаштырыу менән шөғөлләнгән белгестәр конкурс программаһын үҙгәртергә һәм күргәҙмәне Останкин усадьбаһы паркынан көнсығышҡа табан урынлаштырырға тәҡдим итте. Был участканың өҫтөнлөгө бер нисә: эргәһенән Ярославль шоссеһы үткән, Алексеевка ауылы (XX быуат башынан алып ҡала эсенә ингән) биләмәһе, Останкин урман паркының бер өлөшө һәм «ташланған» ерҙәре сағыштырмаса тигеҙ булған һәм халыҡ тығыҙ ултырмаған — төҙөлөш уңайлы булырын күрһәткән[10].
4-се оҫтахананың тәҡдиме СССР Халыҡ Комиссарҙары Советының 1935 йылдың 17 авгусындағы 1821-се «Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе тураһында»ғы ҡарары менән раҫлана. Ошо уҡ ҡарар менән Төп күргәҙмә комитеты төҙөлә, һәм уға күргәҙмә төҙөлөшөн ойоштороу буйынса бурыстар йөкмәтелә. Комитет составына Михаил Чернов (рәйес), Исаак Коросташевский (төҙөлөш буйынса урынбаҫар), Александр Муралов, М. И. Калманович, Л. С. Марголин и Н. А. Булганин инде. Вячеслав Олтаржевский күргәҙмәнең баш архитекторы итеп тәғәйенләнде[12][13]. Яңы күргәҙмәне ойоштороуға йәлеп ителгәндәрҙең күбеһенең Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы һәм һөнәрселек-сәнәғәт күргәҙмәһендә эшләү тәжрибәһе була: мәҫәлән, төҙөлөш мөдире Исаак Коросташевский 1923 йылғы күргәҙмәлә ошондай уҡ вазифа биләгән, Вячеслав Олтаржевский 1923 йылда баш архитектор Алексей Щусевтың урынбаҫары булған; беренсе этабында Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһен төҙөүҙең беренсе этабында төҙөлөш менән М. Е. Шефлер — 1923 йылда Главвыставком рәйесе етәкселек иткән, 1923 йылда уны Абрам Брагин — 1923 йылғы күргәҙмәнең баш директоры булып эшләгән[13][7].
Күргәҙмә комитетының беренсе ултырышында күргәҙмәнең генераль планына ябыҡ конкурс үткәрергә һәм проектты 1935 йылдың 1 ноябренә тиклем тапшырыу мотлаҡ тигән ҡарар ҡабул ителә. Коросташев рәйеслегендәге бәйге комиссияһына 11 коллективтың эше килә. Беренсе коллектив — Моссоветтың 4-се оҫтаханаһы (архитекторҙар Г. Б. Бархин, М. Г. Бархин, Г. К. Пьянков, Албури Алхазов), икенсеһен Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең проектлау бүлеге (Вячеслав Олтаржевский, Р. Л. Подольский, Н. В. Алексеев, А. Б. Борецкий, Д. Г. Олтаржевский), өсөнсөһө — 2-се оҫтахана (Л. С. Теплицкий и Я. Л. Эстрин), дүртенсе проектты М. И. Синявский (1-се оҫтахана), бишенсеһе — В. И. Печенев-Василевский (Ленинград), ҡалғандары — СССР рхитектура академияһы аспиранттары. Беренсе бригада — В. С. Андреев, В. А. Захаров, А. В. Тарасенко, И. Г. Таранов; икенсеһе — Н. Н. Звегильский, М. Я. Климентов, А. И. Попов-Шаман, Г. К. Яковлев; өсөнсөһө — П. А. Александров, А. А. Кабаков, Л. К. Комарова, П. Г. Стенюшин; дүртенсеһе — Б. А. Иванов, Л. В. Мелеги, Ю. А. Сутягин, В. М. Таушканов, Р. Н. Троцкий; бишенсеһе — К. К. Барташевич, Н. Д. Белоусов, А. И. Диденко, К. К. Трилисов; алтынсыһы — Б. А. Важдаев, А. Г. Волков, М. Ф. Оленев һәм С. Н. Шевердяев[14][15][16]. Конкурс комиссияһы еңеүсене билдәләй алманы — тәҡдим ителгән роектар теге йәки был етешһеҙлектәргә эйә ине һәм В. К. Олтаревский етәкселегендәге Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы етештереү кооперативының проектлау бүлегенә башҡа конкурс проекттарынан уңышлы тәҡдимдәрҙе иҫәпкә алған генераль пландың яңы проектын әҙерләргә ҡушылды. Күргәҙмәнең тарихын өйрәнеүсе А. А. Зиновьев фекеренсә, «ҙур иҫәп буйынса ябыҡ конкурс үткәреү фикация булды», ә «еңеүсе алдан билдәләнгәйне инде»[17].
Олтаржевский йәнә бер нисә тапҡыр күргәҙмә павильондарының үҙгәреүсән титуллы исемлегенә таянып проектты эшкәрткән. Генераль пландың һуңғы варианты СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән 1936 йылдың 21 апрелендә раҫлана. Сметаларҙы һәм техник проектты әҙерләү ваҡыты 1936 йылдың 1 июненә билдәләнә. Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы ғәскәрҙәрен төҙөү 1937 йылда — Октябрь революцияһының XX йыллығында тамамланырға тейеш була; күргәҙмәне тантаналы асыу 1937 йылдың 6 июленә — СССР Конституцияһы көнөнә планлаштырыла[18][14]. 1936 йылдың майында генераль план нигеҙендә Төп күргәҙмә комитеты күргәҙмәлә павильондарҙы урынлаштырыуҙың һуңғы схемаһын һәм ете төп бүлекте үҙ эсенә алған күрһәтеү программаһын раҫлай:
- ауыл хужалығын социалистик яңыртыу һәм колхоз ҡоролошоноң еңеүе;
- республикаларҙың, крайҙарҙың, өлкәләрҙең социалистик ауыл хужалығы;
- совхоздар;
- ауыл хужалығын механизациялау һәм электрлаштырыу;
- иген һәм техник культуралар;
- социалистик малсылыҡ;
- халыҡ ижадын һәм күмәк художестволы үҙешмәкәрлек ҡаҙаныштарын күрһәтеү[19].
1935 йылдың сентябрендә, генераль план раҫланғанға тиклем, буласаҡ күргәҙмә биләмәһендә топографик эҙләнеүҙәр үткәрелә һәм эшселәр, келәт биналары өсөн барактар төҙөлә башлай. Биләмә 1936 йылдың йәйендә төҙөкләндерелә башлай. Шул уҡ йылдың сентябренә төп павильондарҙың авторҙары билдәләнде — Владимир Щуко, Владимир Гельфрейх (Төп павильон), Вячеслав Олтаржевский («Механизация» һәм Административ павильон), А. А. Таций (Украина павильоны), М. К. Шалашвили (Кавказ аръяғы павильоны), С. Н. Полупанов (Урта Азия павильоны), Евгений Левинсон (РСФСР-ҙың Ленинград өлкәһе һәм Төньяҡ-Көнсығышы]]), Анатолий Жуков (64-се «Оптика» — Курск, Воронеж һәм Тамбов өлкәләре павильоны), В. Д. Кокорин («Зерно» — Мәскәү өлкәһе павильоны), Иcидор Француз (Алыҫ Көнсығыш крайы павильоны) һ. б. Барлыҡ проекттарҙы архитекторҙар Каро Алабян, Владимир Гельфрейх, Борис Иофан и Михаил Крюков ҡатнашлығындағы эксперт комиссияһы алдан ҡараған[20].
Күргәҙмәне асыуға уны ул ваҡытта был урында булмаған тейешле ҡала инфраструктураһы менән тәьмин итеү талап ителде. Моссовет 1936 йылдың 1 июненә күргәҙмәгә — һыу үткәргесен, ә 1937 йылдың 1 июленә — канализацияны үткәрергә тейеш була. Шулай уҡ киләсәктә асыласаҡ күргәҙмә менән транспорт бәйләнешен камиллаштырырға — ҡала автобусы, троллейбус һәм трамвай маршруттЯрославль шоссеһын һәм и Крестов юл үткәргесен киңәйтергә кәрәк ине [21].
Ҡоролмаларҙы сәнәғәт ысулы менән эшләнгән ағас элементтарҙан йыйғандар; тәүҙә бөтә балта эштәрен 1936 йылдың ноябренә тамамлау планлаштырылған. Павильондар һалыу һәм территорияны төҙөкләндереү буйынса эштәрҙе ойоштороу ҡәнәғәтләнерлек түгел ине: проектлаусылар ҡабул ителгән графиктан күпкә артта ҡалды, ә әҙер проекттар оҙаҡ ваҡыт Төп күргәҙмә комитеты тарафынан раҫланманы: Мәскәү архитекторҙары төҙөлөш менән шөғөлләнеүе арҡаһында республика павильондарында милли архитектура стилдәрен ҡулланыуҙың етерлек булмауы айырым проблема булып торҙо, төҙөлөш сей урман эшләнмәләрен ҡулланып бойомға ашырылды, күп кенә төҙөлөш бригадалары кәрәкле тәжрибәгә эйә түгел ине, шуға бәйле әҙер павильондарҙы ла ҡабаттан һүтеп ҡорорғп тура килде. Күргәҙмә хеҙмәткәрҙәре активы йыйылышында Исаак Коросташевский павильондарҙы, айырыуса төп инеү урыны биҙәлешен тәнҡитләне[22]. 1937 йылдың февраленә күргәҙмә павильондарының әҙерлеге уртаса 60-70 % тәшкил итә, уларҙы художестволы биҙәү буйынса эштәр башланып ҡына тора; ҡайһы бер ҡоролмалар төҙөлә башламаған да була. Шуның менән бәйле 1937 йылдың февралендә Халыҡ Комиссарҙары Советы күргәҙмәне асыу ваҡытын 1937 йылдың 15 авгусына күсерә, ә шул уҡ йылдың апрелендә Халыҡ комиссарҙары советы һәм ВКП (б) Үҙәк Комитетына ярашлы, күргәҙмәне асыу 1938 йылдың 1 авгусына тиклем кисектерелә[23][24].
1937 йылдың июленә Төп павильон, Белорус һәм Украина ССР-ы, Кавказ аръяғы республикалары павильондары, павильондары, шулай уҡ «Механизация» павильоны һалына. 1937 йылдың 5 авгусында СССР Халыҡ комиссарҙары советының ҡарары сыға, уға ярашлы күргәҙмә планына Тажикстан, Төркмән һәм Ҡырғыҙ ССР-ы, Башҡорт АССР-ы һәм Татар АССР-ы, РСФСР-ҙың Көнбайыш өлкәләре, шулай уҡ Курск, Воронеж һәм Тамбов өлкәләренә арналған өҫтәмә павильондар индерелә[25].
1937 йылдың йәйендә Наркомзем (Игенселек халыҡ комиссариаты) хеҙмәткәрҙәре ҡулға алына, улар араһында күргәҙмә комитеты ағзалары — Арон Гайстер, Яков Збарский, Моисей Калманович та була; шул ваҡытта уҡ ВКП (б)-ның Ростокин РК бюроһының Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе төҙөлөшөндәге (күбеһе нигеҙһеҙ ғәйепләү була) күп етешһеҙлектәре һанап кителгән «Ауыл хужалығы күргәҙмәһен төҙөүгә килтерелгән зыян эҙемтәләрен бөтөрөү тураһында»ғы йәшерен ҡарары сыға. 1937 йылдың октябрендә — халыҡ комиссары вазифаһынан Михаил Чернов, 1938 йылдың ғинуарында Исаак Коросташевский нарком вазифаһынан бушатыла һәм ҡулға алына. Оҙаҡламай уларҙың барыһы ла иң юғары яза сараһына хөкөм ителә һәм атып үлтерелә[26]. Игенселек наркомы (халыҡ комиссары) һәм Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең Төп күргәҙмә комитеты рәйесе вазифаһына Роберт Эйхе тәғәйенләнә, әммә ул да бер нисә айҙан ҡулға алына; комитет рәйесе итеп РСФСР-ҙың иген һәм малсылыҡ совхоздары халыҡ комиссары Тихон Юркин тәғәйенләнә[27][28].
1938—1939: Тамырынан үҙгәртеп ҡороу
![Thumb](#/media/Файл:"вход_на_ВСХВ_1939_года_в_2009_году".jpg)
1938 йылдың яҙында матбуғатта күргәҙмәнең баш архитекторы Олтаржевскийға ҡарата ғәйепләүҙәр күренә башлай — уны ғәйепләүҙә павильондарҙың архитектураһын хәл иткәндә киткән иҫәп хаталарын, комплекстың уңышһыҙ, «байрамсалығы һәм сағыулығы булмаған» генераль планын иҫәпкә алғандар (көнсөлдәр хатта унда йәшерен билдәне — йәнәһе лә, архитектор православие тәреһе рәүешендәге павильондар ҡуйылған тип иҫбат иткәндәр); Олтаржевскийҙың күптән түгел Америкала оҙайлы командировкала булғанын (1924—1935), унан һуң төҙөлөштә ул йыш ҡына инглиз телендә һөйләшкәнен иҫенә төшөрәләр[29][30]. 1938 йылдың июлендә Олтаржевский "Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһендә булдырылған Советтарға ҡаршы ҡоротҡос ойошма"ла ҡатнашыуҙа ғәйепләнеп ҡулға алына һәм Воркутаға һөргөнгә ебәрелә[27].
Мәскәүҙе реконструкциялау генераль планы авторҙарының береһе, ул ваҡытта ҡаланың баш архитекторы вазифаһын биләгән Сергей Чернышёв күргәҙмәнең баш архитекторы була. Николай Жуков Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең баш архитекторы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. Чернышёвтың башҡа проекттар буйынса эше күп булыуы сәбәпле, Жуков ысынында күргәҙмәнең баш архитекторы вазифаһын үтәгән[31][32]. Олтаржевскийҙы ҡулға алғандан һуң әҙер павильондарҙың күбеһенең архитектураһы тотош уңышһыҙ тип, ә ҡайһы бер ҡаралтыларҙы тормошҡа ашырыу — «зыянлы» тип таныла. Жуков фекеренсә, Мәскәү өлкәһе павильоны — «декоратив-перәникле», Белоруссия павильонын бай амбар менән сағыштырырлыҡ, ә Украина ССР-ы павильонын «ҙур кенәз поместьеһындағы таҙа ат һарайы» тип атаған. Һөҙөмтәлә Төп инеү урынын, «Мәскәү өлкәһе», «Көньяҡ-Көнсығыш», «Механизация», «Украина ССР-ы», «Төньяҡ игенселеге», «Себер» һәм башҡа павильондарын һүтергә һәм яңынан төҙөргә ҡарар ителә; шулай уҡ Белорус ССР-ы, Ҡаҙаҡ ССР-ы һәм Кавказ аръяғы республикалары павильондары әһәмиәтле үҙгәртеүҙәр кисерә. 57 ҡоролмала фундаменттар, 25-ендә — ҡыйыҡтар, 15-ендә — иҙәндәр алмаштырыла. Үҙәк аллея үҙәге тирәләй ҡуйырға ҡарар иткән «Механизация» (архитектоҙар Виктор Андреев, Иван Таранов, Надежда Быкова) яңы павильонына урын бушатыу өсөн ошонда торған «Главтабак», «Главмясо», «Главконсерв» һәм «Главкондитер» сауҙа павильондарын күсерергә тура килә. «Механизация» павильоны урынлашҡан урынды Иосиф Сталиндың 25 метрлыҡ тимер-бетон һәйкәлен ҡороу өсөн бирелә. Тоталь үҙгәртеп ҡороуға һәм ҡайһы бер павильондарҙың торошон үҙгәреүгә ҡарамаҫтан, Олтаржевский төҙөгән Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең генераль планы үҙгәрешһеҙ тиерлек ҡала[33][34]. Күргәҙмә биләмәһен йәшелләндереү проектын Виталия Долганов, Милица Прохорова, Михаил Коржев, Ю. С. Гриневицкий, И. П. Кычаков составындағы архитекторҙар коллективы әҙерләгән[35].
Күргәҙмәне асыу ваҡытына — 1938 йылдың 1 авгусына — эштәрҙе тамамлау мөмкин түгеллеге асыҡлана[33][34]. 1938 йылдың 21 авгусында СССР-ҙың Юғары Советы махсус «Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе тураһында закон» ҡабул итә, һәм күргәҙмәне асыу көнөн йәнә 1939 йылдың 1 авгусына күсерә. Закондың инеш өлөшөндә етешһеҙлектәр — күргәҙмәлә ҡатнашыусыларҙы һайлап алыу системаһының булмауы, төҙөлөш эштәренең тамамланмауы һәм ҡайһы бер ҡоролмаларҙың уңышһыҙ хәл ителеүе билдәләнә; ҡарар сығарыусы өлөшө БР Ер һәм мөлкәт мөнәсәбәттәре министрлығына һәм СССР Наркомсовхозына Бөтә Рәсәй ауыл хужалығын ойоштороуҙағы етешһеҙлектәрҙе кисекмәҫтән төҙәтергә ҡушты[36]. 1938 йылдың ноябрендә игенселек наркомы итеп, тиҙҙән Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең Төп күргәҙмә комитетын етәкләүсе Иван Бенедиктов тәғәйенләнә. 1938 йылдың 28 декабрендә күргәҙмәнең яңы директоры итеп Николай Цицин, ә төҙөлөш начальнигы итеп (Эске эштәр халыҡ комиссариатынан) А. А. Усиевич ҡуйыла[37].
1939—1941: Беренсе Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе
Күргәҙмә 1939 йылдың 1 авгусында тантаналы асылды. Вячеслав Молотов йыйылыусыларға сәләмләү һүҙе менән мөрәжәғәт итеп, «күргәҙмә ун йылға йомғаҡ яһай, уның нигеҙендә крәҫтиән массалары яңғыҙ хужалыҡтан ҙур колхоз хужалығына тулыһынса боролдо» тине[38]. Тантаналы өлөш һуңында Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһен асыуға махсус ижад ителгән композитор Исааком Дунаевским яҙған «Славься, Родина обильная» тигән яңы йыр башҡарылды[39].
Күргәҙмә 136 гектар майҙанды биләгән тотош күргәҙмә ҡалаһынан ғибәрәт, унда 250 төрлө ҡаралты, быуалар каскады, парктар, тәжрибә участкалары урынлашҡан. Күргәҙмәгә инеү урыны төньяҡта урынлашҡан (төньяҡ инеү урынындағы арка беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған), уның алдына аҙаҡ күсерелгән Вера Мухинаның «Эшсе һәм колхозсы» скульптураһы ҡуйылған. Арка артында күргәҙмәнең Төп павильоны менән Административ майҙан урынлашҡан. Өс майҙанлы төп аллея күргәҙмәнең үҙәге булып тора. Тәүгеһе Колхоздар майҙаны, унда союздаш республикалар һәм РСФСР-ҙың өлкәләре павильондары урынлашҡан, ә майҙандың үҙәген фонтан биҙәй; һәр павильон янында бағышланған төбәгенә хас үҫемлектәр ултыртыла. Артабан Иосиф Сталин һәйкәле торған Механизация майҙаны һәм тармаҡ павильондары урынлашҡан. Уларҙың композиция үҙәген бөгөнгө көндәргә тиклем яңынан тергеҙелгән көйө һаҡланған «Космос» тип аталған 32-се «Механизация» павильоны биләй. Өсөнсө майҙаны — Быуа майҙаны, унда күргәҙмәнең экспозициялы өлөшө ял зонаһы менән алмашынған[40].
Тәүге йылда күргәҙмә 86 көн эшләне һәм 25 октябрҙә ябылды. Был ваҡыт эсендә уға 5 миллиондан ашыу кеше - көнөнә уртаса 60 мең кеше килде[41]. Төҙөлөштөң тәүге көндәрендә өҙөлөүҙәр булыуына ҡарамаҫтан, ансамблде ойоштороуҙа ҡатнашҡан архитекторҙар хөкүмәт наградаларын алды. С. Е. Чернышёв - Ленин орденына, К. С. Алабян, С. А. Дадашев, В. С. Андреев, А. А. Тациялар, М. А. Усейнов — Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ орденына лайыҡ була; «Почёт Билдәһе» орденын Н.П. Былинкин, В. Г. Гельфрейх, Е. А. Персоналсон, С. Н. Полупанов, С. А. Сафарян һәм Д. Н. Чечулин алды[42].
1940 йылғы миҙгелгә күргәҙмә бер төркөм үҙгәрештәр кисерә. Ҡаҙаҡ ССР-ы, РСФСР-ҙың үҙәк өлкәләре павильондары төҙөкләндерелә, «Хлопок» һәм «Шелководство» павильондары өлөшләтә реконструкциялана. Яңы союздаш республикаларҙың экспозициялары барлыҡҡа килде: «Арктика» павильоны Карел-Фин ССР-ына бирелгән, ә Балтик буйы Советтар Союзына ҡушылғандан һәм [Эстонская Советская Социалистическая Республика|Эстон]], Латвия һәм Литва ССР-ын ойошторғандан һуң, уларҙың экспозицияһы өсөн «МОПР» павильоны («Физкультура һәм спорт» исеме аҫтында һаҡланған) бирелгән - был артабан һәр өс республиканың һәр ҡайһыһы өсөн айырым павильондар төҙөү ҡаралғанын аңлата[43].
1940 йылда күргәҙмә 5 ай эшләй, унда 4,5 миллион кеше килә[44].
1941 йылғы күргәҙмә 1 июлдә, Бөйөк Ватан һуғышы башланғандан һуң күп тә үтмәҫтән ябыла. Июнь аҙағынан уҡ ҡайһы бер сәнәғәт һәм ауыл хужалығы экспонаттары һатыла башлай; ҡайһы бер ҡиммәттәр хәрби һәм партия ойошмаларына тапшырыла. 1941 йылдың октябрендә Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе хеҙмәткәрҙәренең бер өлөшө Омскиға (Игенселек халыҡ комиссариаты урынлашҡан урынға) эвакуациялана, икенселәре фронтҡа китә - уларҙың 123-ө һәләк була. Китапхананы, фотолабораторияны һәм Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе архивын - Силәбегә, малдары Подольск районының «Быково» совхозына күсерелә. Буш торған павильондары хәрби-ремонт заводы цехтары, келәттәр һәм казармалар итеп ҡулайлаштырыла; павильондарҙың береһендә (хәҙерге 442-се) разведка һәм контрразведка мәктәбе урынлаша. Бомбалар яһау һөҙөмтәһендә ҡайһы бер күргәҙмә ҡоролмалары етди емерелә һәм һуңынан һүтелә; тейешле һаҡһыҙ ҡалған күп кенә павильондар боҙолоуға һәм таланыуға дусар ителә[45][46][47].
1945 йылда махсус комиссия күргәҙмәнең архитектура ҡоролмаларын тикшерә, уның барышында төп конструкцияларҙың, павильондарҙың көпләүҙәренең сереүе һәм бәшмәк менән зарарланыуы, фундаменттарҙың һәм ҡыйыҡтарҙың емерелеү процестары асыҡлана; ҡаралтыларҙың бер өлөшө емерелеү сигендә була. Һуғыштан һуң тәүге йылдарында һаҡланып ҡалған айырым павильондарға мәктәп уҡыусылары экскурсияға килә башлай; 1945 йылда күргәҙмә биләмәһендә ваҡытлыса экспозиция - һимертелгән мал һәм ҡош-ҡорт күргәҙмәһе асыла. Ләкин, дөйөм алғанда, күргәҙмә комплексы ташландыҡ хәлгә килә[48][46].
Беренсе Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе ҡаралтыларының ҙур булмаған өлөшө әлегә тиклем һаҡланған: Төп инеү урыны (хәҙерге Төньяҡ инеү урыны), «Әрмән ССР-ы» (хәҙерге 13-сө, «Һаулыҡ һаҡлау», павильоны), «Әзербайжан ССР-ы» (хәҙерге «Әзербайжан»), (хәҙерге 26-сы «Транспорт» павильоны), «МОПР» (хәҙерге 32-се, «Космос» павильоны) «Физкультура һәм спорт» павильоны), «Май бирә торған культуралар» (30-сы Микробиологик сәнәғәт павильоны) «Механизация» (хәҙер — «Космос»), «Мазель мәҙәниәттәре», «Мәскәү (хәҙерге — , Тула һәм Рязань өлкәләре» (хәҙерге — «Иген» павильоны), «РСФСР-ҙың Ленинград һәм Төньяҡ-Көнсығыш өлкәләре» (хәҙерге — 64-се «Оптика» павильоны), 311-се «Шелководство» павильоны, «Колхозный клуб», киоск Азсовхозтрест киоскыһы һәм Зелёный театр[49][50].
Павильоны и другие объекты первой ВСХВ
1948—1954: ВСХВ-ны реконструкциялау һәм үҙгәртеү
._Badge._1954.png){kind=icon}
1947 йылда ауыл хужалығы министры Бенедиктов күргәҙмә эшен тергеҙеү тәҡдиме менән сығыш яһай һәм СССР Министрҙар Советына тейешле ҡарар проектын индерә. 1948 йылдың 25 октябрендә СССР Министрҙар Советы Бөтә Рәсәй халыҡ хужалығы күрәҙмәһенең эшен 1950 йылдан ҡайтанан тергеҙергә ҡарар итә. 1950 йылдан алып 1954 йылға тиклем 1939 йылдың туҙған комплексы күләмле үҙгәртеп ҡорола. Реконструкцияға архитектура академигы, профессор, Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күрәҙмәһенең баш архитекторы Анатолий Жуков һәм скульптор, Берлинда «Воин-освободитель»н һәм Сталинградта (Волгоград) Родина-мать һындарын ижад итеүсе - Евгений Вучетич етәкселек итә. 1950 йылда Вучетич киткәндән һуң, Александр Пекарев Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы ғәскәрҙәренең баш скульпторы була[52]. Архитекторҙар А. С. Коробов, Г. М. Слепых, Р. А. Яҡубова, А. О. Колесниченко, Н. И. Коблов һәм А. М. Светлицкий, инженерҙар И. В. Бордуков, М. И. Баяшов, М. И. Силич һәм А. С. Смирнов ҡатнашлығында, архитекторҙар Анатолий Жуков һәм Рудольф Кликс эшләй. Күргәҙмәне асыу тантанаһы 1954 йылдың 1 авгусында була һәм, шул ваҡыттан алып, Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе йыл һайын ҡышҡы тәнәфестән һуң үҙ эшен яңынан башлай, көҙҙөң тәүге айҙарын да үҙ эсенә алып, яҙ һәм йәй дауамында асыҡ була[53].
Күргәҙмәнең архитектура йөҙө үҙгәрҙе. Ғәйәт ҙур төҙөлөш эштәре башҡарылды, күргәҙмәнең майҙаны һиҙелерлек артты - 207 гектарға тиклем. Төҙөлөшкә 50 миллион дана кирбес, 200 мең кубометр урман, 14 мең тонна металл тотонолған. Балтик буйы республикалары павильондары төҙөлә. Павильондарҙың күбеһе монументаль рәүештә ҡайтанан төҙөлгән — улар һуғыштан һуңғы Сталин ампиры стилендә хәл ителгән. Павильондар һарайҙарҙы һәм ҡорамдарҙы хәтерләтә башлаған.
29 республика һәм зона павильондарында СССР крайҙары һәм республикалары тулы күләмдә күрһәтелгән[54]. Һәр павильонда теплица урынлаштырылғн махсус зал булып, унда һәр республиканың үҫемлектәре һәм тәбиғәте менән танышырға мөмкин ине.
Беҙҙең көндәргә тиклем «Үзбәк ССР-ы» (хәҙер ул «Мәҙәниәт» тип атала) һәм Николай Гоголь әҫәрҙәрендә төшөрөлгән Украина образы сағылдырылған «Украина ССР-ы», 5-се «Латвия ССР-ы» (1959 йылдан - «Физика»). Архитекторҙар А. Я. Айварс, В. И. Закис, К. Я. Плуксне павильондары үҙ йөҙөн юғалтмаған тиерлек.
Дөйөм алғанда, күргәҙмәне художестволы биҙәүҙә иң тәүҙә «реалистарҙан реалисыраҡ» Василий Яковлев тәҡдим иткән Мәскәү мәктәбе ҙур роль уйнаны[55].
Дөйөм алғанда, капиталь ҡоролмалар төҙөү тенденцияһы өҫтөнлөк итте. Бер нисә бинаны проектлау йәш архитекторҙарға йөкмәтелде. Улар араһында - оранжереялы 8-се «Йәш натуралистар», «Сәскәләр», «Китап» (26-сы павильон), «Мамыҡ» павильондары, өлгөлө колхоз ҡаралтылары. «Һыу хужалығы» һәм «Ер эшкәртеү» павильондарының әйҙәүсе архитекторы Пётр Ревякин, «Етен, киндер һәм башҡа ҡабыҡлы культуралар» — Леонид Павлов, «Алтын башаҡ» төп ресторанының баш архитекторы — А. В. Ефимов булды. Лев Кардашев Карел-Фин ССР-ы павильоны фронтонында ағас скульптура эшләне[56][57][58].
1958—1986: Күргәҙмәне эшкәртеү — СССР ВДНХ-һы
Рәссам: А. В. Борисов
1956 йылда күргәҙмәне Ауыл хужалығы һәм Сәнәғәт күргәҙмәләренә бүлеү тураһында ҡарар ҡабул ителә (ысынбарлыҡта ул элеккесә берҙәм булып ҡала). 1958 йылдың 28 майында СССР Министрҙар Советы ауыл хужалығы, сәнәғәт һәм төҙөлөш (Фрунзе яры буйында) күргәҙмәләрен СССР Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә (СССР ВДНХ) берләштереү тураһында ҡарар ҡабул итә. Хәҙер күргәҙмәне дөйөм, сәнәғәт һәм транспорт, ауыл хужалығы, төҙөлөш бүлектәренә бүлеү күҙ уңында тотолғайны. 1959 йылдың 16 июнендә күргәҙмә асыла. Шул уҡ йылдың 12 декабрендә ВДНХ исемен йөрөткән метро станцияһы ла барлыҡҡа килә[59].
.jpg)
1959 йылдан башлап һәм айырыуса 1963-1967 йылдарҙа күргәҙмә үҙгәртеп ҡорола, был 1955 йылдан алып төҙөлөштәге сталин ампиры «артыҡлыҡтар» менән көрәштең башланыуы менән бәйле була. 1959 йылда Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе һәм ошонда уҡ урынлашҡан сәнәғәт күргәҙмәһе СССР Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә (ВДНХ) берләштерелә, һәм ошо сәбәп арҡаһында яйлап өлкә, ә 1964 йылда, 1963 йылғы ҡарарға ярашлы, республика павильондары ла тармаҡ павильондары итеп үҙгәртелә. Ә 1967 йылда СССР Бөйөк Октябрҙең 50 йыллығын байрам итеүгә әҙерләнә һәм был юбилейға күргәҙмәне заманлаштырырға ҡарар итә. Республикаларҙың бөтә элекке павильондарынан тиерлек уларҙы ослаусы гербтары алына, ә эстәре йә ябылған, йә эстәге биҙәге бөтөрөлгән. Колхоздар майҙанында элекке 11-се «Ҡаҙаҡ ССР-ы. Металлургия» (металл ҡумта менән ябылһа ла, уның фасады һаҡланып ҡала), 13-сө «Әрмән ССР-ы. Һаулыҡ һаҡлау», 14-се «Әзербайжан ССР-ы. Хисаплау техникаһы» (2010-сы йылдарҙа уның тәүге күренеше кире ҡайтарыла) павильондары төҙөкләндерелә, ә 15-се «Волга буйы. Радиоэлектроника һәм элемтә» павильоны 1959 йылға яңыртып ҡорола; «Грузин ССР-ы» павильоны емертелә;
«Алыҫ Көнсығыш» павильоны 1959 йылда «Совет китабы» тип үҙгәртелә. Үҙәк аллеяның ансамбле һүтелә, уның урынында 1967 йылдың мартында «СССР-ҙың Почёт таҡтаһы» асыла. Үҙәк аллеяла «Тажик ССР-ы», «Төркмән ССР-ы», «Татар АССР-ы», «Башҡорт АССР-ы», «Кырғыҙ ССР-ы» һәм «Үҙәк өлкәләр» республика һәм край павильондары (улар араһында «Свинарка и пастух» фильмын төшөргәндәр) һүтелә. «Механизация майҙаны» булараҡ билдәле булған сәнәғәт майҙанында ике ҙур «Совхоздар» (ул саҡта «Транспорт») һәм «Иген» (ул саҡта «Еңел сәнәғәт») павильондары һүтелде. Ике яңы быяла, 20-се «Химия сәнәғәте» һәм 57-се оҙон, павильон яңыртылған СССР Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә тура килеп торһон өсөн, түңәрәк күлде квадрат формалы итеп үҙгәртеп ике тапҡыр ҙурайтыу күҙаллана. Һуңғы егерме йыл эсендә комплекс дүрт павильонын: 1939 йылда «Урал» (профессиональ-техник белем), 1954 йылда «Туңдырма» павильондары, «Һунар» һәм 1936—1954-сы йылдарҙағы иң элгәрге — «Ветеринария» павильондарын юғалтты[60].
1960 йылда Мәскәүҙә Бөтә донъя күргәҙмәһен үткәреү планлаштырылған. Күргәҙмә тамамланғас, ВДНХ уның бушаған павильондарына күсергә тейеш булған. Проекттарҙың береһе буйынса Бөтә донъя күргәҙмәһе ВДНХ биләмәһендә үткәрелергә тейеш ине, был осраҡта уның элекке ҡаралтылары һүтелер ине. Әммә һөҙөмтәлә совет етәкселеге күргәҙмәне СССР-ҙа үткәреүҙән баш тарта, ул Монреаль ҡалаһында үткәрелә. ВДНХ комплексында уның тураһында 70-се «Мәскәү» павильоны ғына хәтерләтә, Бөтә донъя күргәҙмәһе тамамланғас, ул һүтелә, шунан Мәскәүгә күсерелә һәм яңынан ВДНХ-ға йыйыла[61].
1963 йылдың 18 апрелендә КПСС Үҙәк комитеты һәм СССР Министрҙар Советы СССР ВДНХ-ның эшен үҙгәртеп ҡороу тураһында ҡарар ҡабул итә. Был ҡарарҙың төп моменты булып беренсе пункт торҙо:
 |
… күргәҙмәнең тармаҡ павильондарында союздаш республикаларҙың сәнәғәт, төҙөлөш һәм ауыл хужалығы үҫешендәге ҡаҙаныштарын күрһәтеү, ә республикаларҙың дөйөм ҡаҙаныштарын күрһәтеү… союздаш республикаларҙың павильондарын бөтөрөп, уларҙы Күргәҙмәнең Үҙәк павильонында тупларға. |  |
1965 йылда реконструкция проектын тормошҡа ашырыу башлана. Һөҙөмтәлә күргәҙмәлә яңы ҡаралтылар - 20-се «Химия сәнәғәәте», 57-се павильондар һәм башҡалар барлыҡҡа килде. Шул уҡ ваҡытта һүтелгән павильондарҙан ташландыҡ урындар ҙа тороп ҡалды. Хәҙер күргәҙмә тармаҡ принцибы буйынса ойошторола. Төрлө павильондарҙы СССР халыҡ хужалығының төрлө өлкәләре тәҡдим итте. Әммә был ансамблдең архитектура бөтөнлөгөнә ҙур зыян килтерҙе. Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе мәскәүҙәр өсөн ял итеү урындарының береһенә әүерелде. Күргәҙмә Дзержинский исемендәге Үҙәк мәҙәниәт һәм ял паркына, шулай уҡ Рәсәй Фәндәр академияһының Н. В. Цицин исемендәге Төп ботаника баҡсаһына йәнәш урынлашҡан. Бөтәһе бергә ҙур ял итеү комплексы булдырылды. 1977 йылда Октябрь революцияһының 60 йыллығын байрам итеү сиктәрендә, элекке республика павильондарында республикаларға арналған экспозициялар ваҡытлыса урынлаштырыла. 1986 йылда «Моспроект-4» Мәскәү мәҙәниәт, һаулыҡ һаҡлау һәм спорт объекттарын проектлау ғилми-тикшеренеү институты (МНИИП) проекты буйынса архитекторы Андрей Боков, Игорь Виноградский) СССР ВДНХ-ның сираттағы реконструкцияһы башлана, әммә ул ғәмәлгә ашырылмай тиерлек[62][63].
- Рәссам Анатолий Викторович Борисовтың СССР ВДНХ-һына арналған эштәре, 1960-сы йылдар аҙағы
Плакат «ВДНХ-ның үҙәк павильоны»
«СССР халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе» буклет тышлығының макеты.
«Малсылыҡтың мал аҙығы базаһы». «СССР ВДНХ» реклама буклетынан.
«Ауыл хужалығы төҙөлөшө». Буклеттан.
«Илебеҙ ауыл хужалығы культураларының иң яҡшы сорттарын игенселек павильондарында ҡарағыҙ» плакаты
«СССР Фән академияһының «Йыһан» павильоны. «СССР ВДНХ-һы» буклетының тышлығы
1990—2013: Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге
![Thumb](#/media/Файл:"Площадь_промышленности_ВВЦ".JPG)
![Thumb](#/media/Файл:"Самолёт_ЯК-42_на_ВВЦ".JPG)
1992 йылдың 23 июнендә Рәсәй Федерацияһы президенты указы һәм Рәсәй Хөкүмәте ҡарары менән СССР ВДНХ-һы «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге» дәүләт акционерҙар йәмғиәте тип үҙгәртелә. 1990-сы йылдар уртаһында һәм аҙағында Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгендәге экспозицияларҙың күбеһе бөтөрөлә, ә күп кенә павильондар келәттәргә һәм магазиндарға ҡуртымға тапшырыла[64]. Шуның менән бергә аттракциондар паркы эшләне, ә Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге элеккесә ял итеү урыны ине. «Йыһан» павильоны экспозицияһын тәшкил иткән экспонаттар айырыуса ҙур юғалтыу тип иҫәпләнә. Улар араһында - тәүге совет яһалма юлдаштарының макеттары бар ине[63][65].
Ту-154 һәм Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһендә иң билдәле ошо типтағы самолёт һәм лайнерҙың берҙән-бер һаҡланып ҡалған тәжрибә өлгөһө (СССР-85005, 1968 йылда сығарылған борт номеры) - элекке «Авиация һәм космонавтика» павильоны алдында ҡырҡ йылға яҡын торған ер өҫтө музейы ла ошо уҡ яҙмышҡа дусар булды. Асылғандан алып самолёт-музейға бер нисә миллион кеше килде, пилоттар кабинаһына инеү рөхсәт ителде һәм лайнер штурвалы артында ултырып ҡарарға мөмкин ине. 2008 йылдың 13 сентябрендә самолёт металл һыныҡтарына бысылды[66] (Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең матбуғат хеҙмәте раҫлауынса, «һүтелде һәм сығарылды», шаһиттар раҫлауынса, «ВДНХ-ла самолётты юҡҡа сығарҙылар... төнгө ҡараңғынан файҙаланып һүтмәнеләр, алып китмәнеләр, йыйыштырманылар, атап әйткәндә, ял көнөндә, көндөҙ халыҡтың күпләп ағылған мәлендә емерҙеләр, күптәр өсөн ВДНХ символы булып торған нәмәне емерҙеләр»[67][68][69]). Һылтауы - 2008 йылдың яҙында Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең матбуғат секретары Олег Гладышев самолёттарҙы һүтеү мөмкинлеген кире ҡаҡһа ла, «Фән, мәғариф һәм инновациялар ҡалаһы» исемле офис-күңел асыу үҙәген төҙөү өсөн майҙан бушатылды[70]. Самолётты юҡ итеү Рунетта ҡот осҡос кире реакция тыуҙырҙы[70][71]. Як-42 (борт номеры СССР-42304) һәм «Восток» ракета йөрөтөүсеһенең макетын да шул уҡ яҙмышты көтә, тигән имеш-мимештәр булды[72].
Самолётты юҡ иткәндән һуң, Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге начальнигы урынбаҫары Алан Кудинов Ту-154 урынына Sukhoi Superjet 100 ҡуйыласағын хәбәр итте, әммә компанияның йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса директоры Ольга Каюкова «Хәбәрҙәр» корреспонденттарына Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгендә SSJ урынлаштырыу буйынса бер ниндәй ҙә һөйләшеүҙәр алып барылмауын белдерҙе. Политехник музейҙың генераль директоры Г. Григорян Ту-154 самолётын юҡ итеү айҡанлы түбәндәге комментарий бирҙе: «Минеңсә, бындай кимәлдәге мәҙәниһеҙлек һәм кешеләргә тупаҫ мөнәсәбәт күрһәтеү йәмәғәтселек тарафынан етди кире баһаланырға, шелтәләнергә тейеш»[73].
2008 йылда Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге етәкселеге күргәҙмә биләмәһендә 1 млн м² коммерция күсемһеҙ милкен төҙөү пландары хаҡында белдергәйне, ләкин яңы етәкселек 2009 йылдың майында был пландарҙан баш тартыуы тураһында белдерҙе[74].
2008-2011 йылдарҙа Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең мәҙәниәт йортонда «Донъя розаһы» сектаһы урынлашҡан. Уның тренингтарына һөҙөмтәлә үҙ-үҙенә ҡул һалыусы моделдәр Руслана Коршунова һәм Анастасия Дроздова йөрөгән була[75][76].
2009 йылдың октябрендә Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең баш архитекторы, «Восток» ракета йөрөтөүсеһенең макеты һүтелмәйәсәк, унан да бигерәк — уны капиталь ремонтлау планлаштырыла, тип ышандырҙы[77]. 2010 йылда ракета макеты үҙ урынына ҡайтарыла. Реконструкция барышында 1969 йылдың 20 сентябрендә ҡуйылған ракетаның 1985 йылғы шундай уҡ ракетаға алмаштырылыуы асыҡлана[78].
2010-2011 йылдарҙа Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең үҫеш концепцияһын сағылдырған макет тәҡдим ителгәйне, ләкин тарихсылар һәм йәмәғәтселек яғынан ул хәҙер ҡайһы бер эшләмәгән объекттарҙы һүтергә планлаштырыу һәм 1930—1950-се йылдарҙа архитектор Жолтовский проекты буйынса төҙөлгән элекке «Ауылдағы яңылыҡ» бүлеген тәнҡитләне.
2011 йыл башында федераль властар күргәҙмә комплексын реконструкциялау өсөн инвесторҙар таба. Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге биләмәһен үҫтереү менән шөғөлләнергә ризалашҡан «Европа» сауҙа-күңел асыу комплексы хужалары Год Семёнович Нисанов менән Зарах Бинсионович Илиев була улар. Шул саҡта Рәсәй Хөкүмәте улар тәҡдим иткән күргәҙмә үҙәген комплекслы реконструкциялауҙы, шулай уҡ Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең тарихи өлөшөнән ситтә йәйелдереү күҙалланған яңы төҙөлөштө: ҡунаҡхана комплексын, аквапаркты, океанариумды, бассейнды, роллердром, скалодром (ҡаяға үрмәләү) үҙ эсенә алған концепцияны хупланы. Ер аҫты парковкалары ойоштороу өсөн яҡынса 200 мең м² майҙан биреү планлаштырыла. Сығымдар 60 миллиард һумға баһаланды[79].
Күргәҙмә үҙәген реконструкциялауға әҙерләү һәм милеккә, ергә милек менән бәйле проблемаларҙы хәл итеү өсөн, 2011 йылдың майында Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең директорҙар советын беренсе вице-премьер Игорь Шувалов етәкләне, ләкин ярты йылдан, президент Дмитрий Медведевтың федераль чиновниктар дәүләт ҡатнашлығындағы компанияларҙа вазифалар биләй алмай тигән бойороғона ярашлы, был постан китә[80].
2011 йылдың 30 сентябренән Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең директорҙар советы рәйесе вазифаһын Иҡтисади үҫеш министрлығының милек мөнәсәбәттәре департаменты башлығы Алексей Уваров башҡарҙы. Шул саҡта «Украина» ҡунаҡханаһы етәксеһе Алексей Микушко Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге Дәүләт акционер йәмғиәте (ГАО ВВЦ) генераль директоры була (ул да Нисанов һәм Илиевтыҡы). 2011 йылдың декабрендә Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең директорҙар советы рәйесе итеп Георгий Боос тәғәйенләнде, әммә 2012 йылдың июнь аҙағында уҡ Игорь Шувалов менән кәңәшмәлә уны күргәҙмә үҙәге етәкселегенән ситләтергә һәм яңы директорҙар советын тәғәйенләргә ҡарар ителә[80].
2012 йылдың 3 октябрендә «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге» дәүләт акционерҙар йәмғиәте акционерҙары йыйылышында компания директорҙары советының яңы составын раҫланы. Рәсәй Федерацияһы вәкилдәре сифатында уға «Киев майҙаны» ябыҡ акционерҙар йәмғиәтенең директорҙар советы рәйесе Год Нисанов, Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең генераль директоры Алексей Микушко, «Баркли» Корпорацияһының директорҙар советы рәйесе Леонид Казинец, Дәүләт милке менән идара итеү буйынса федераль агентлыҡ етәксеһе урынбаҫары Дмитрий Пристансков һәм Мәскәү мэрының милек-ер мөнәсәбәттәре буйынса урынбаҫары Наталья Сергунина индерелә. «Вымпел-Коммуникациялар» асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең вице-президенты Павел Бородин Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең бойондороҡһоҙ директоры булды. Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең директорҙар советы рәйесе итеп Наталья Сергунина һайланды[81].
2013—2018: Тарихи күренешенең һәм исеменең кире ҡайтыуы, масштаблы реконструкция, яңы үҫеш концепцияһы
(1959 йылдан - «Физика») павильоны
2012-2013 йылдарҙа «Карусель» телеканалының байрамы икенсе һәм өсөнсө тапҡыр уҙғарылды[82]. 2013 йылдың ноябрендә РФ Президенты Указы менән «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге дәүләт корпорацияһы» асыҡ акционерҙар йәмғиәте акцияларының 69,75 %-ы Мәскәү Хөкүмәтенә тапшырылды, шул уҡ ваҡытта ул акционерҙар йәмғиәтенең 100 % милексеһе лә. 2014 йылдың март аҙағында бөтә юридик процедуралар тамамланды, Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге мэрҙың иҡтисади сәйәсәт һәм милек-ер мөнәсәбәттәре мәсьәләләре буйынса урынбаҫары Наталья Сергунина етәкселегендә Мәскәү Хөкүмәтенең ер-мөлкәт комплексы идаралығына күсте. Өҫтәүенә реконструкция штабын Мәскәү мэры Сергей Собянин үҙе етәкләне.
2014 йылдың 4 апрелендә күргәҙмә комплексы менән Мәскәү Хөкүмәте командаһы етәкселек итә башланы, генераль директор итеп Владимир Погребенко тәғәйенләнде[83]. Күргәҙмә үҙәге биләмәһен үҫтереү буйынса тәү сираттағы сараларҙы тормошҡа ашырыуға ҡала Хөкүмәте 3 миллиард һум күләмендә субсидия бүлде[84]. Күргәҙмә 2014 йылдың 14 майында тарихи исемен — ВДНХ — үҙенә кире ҡайтарҙы[85][86]. Сергей Собянин мәскәүҙәргә «Әүҙем граждан» порталында Күргәҙмәнең тарихи исемен тергеҙеү өсөн тауыш бирергә тәҡдим итте, мэрҙың тәҡдиме хупланды[87].
Апрель-май айҙарында күргәҙмә биләмәләренән үҙаллы биләү юлы менән ҡуйылған бөтә законһыҙ ҡаралтылар, верандалар, реклама конструкциялары, палаткалар, ларёктар һәм ҡоймалар бөтөрөлдө. Бөтәһе 300-гә яҡын ваҡытлыса һәм законһыҙ ҡаралты һүтелде. Күргәҙмәнән 10 мең тонна сүп-сар сығарылды. Бер үк ваҡытта майҙансыҡта 1000 берәмек төҙөлөш техникаһы һәм 6000 эшсе эшләне. Күпселек павильондарҙағы сауҙа нөктәләре алынды, ә павильондар күргәҙмәләр, музейҙар, лекция залдары һәм Мәскәү өсөн яңы форматтағы төрлө экспозициялар итеп йыһазландырыла башлаған. Бынан тыш, «Останкино» паркы ВДНХ-ға ҡушылды, уларҙың дөйөм майҙаны 315,8 гектар тәшкил итте[88]. Шулай уҡ тулыһынса тиерлек («Останкино» паркынан Каменск быуалары аша сығыуынан тыш) һаҡлағыс ҡойманан азат ителде һәм ВДНХ менән Төп Ботаника баҡсаһы араһында сик асылды, элек Күргәҙмә территорияһынан Ботаника баҡсаһына йәшерен үтеп инеү өсөн файҙаланылған урындарҙа йәйәүлеләр өсөн тоташтырыу юлдары барлыҡҡа килде.
2014 йылдың апрелендә башланған ВДНХ комплексындағы эштәр Мәскәүҙә йәмәғәт арауығын төҙөкләндереү буйынса ҙур проектҡа әүерелде[89].
ВДНХ комплексында Рәсәй ғалимдарының иң билдәле эшкәртмәләренә арналған «Рәсәй үҙе эшләй!» экспозицияһы менән Политехник музей үҙ ишектәрен асты. Горький исемендәге парктан ВДНХ комплексына «Буран» йыһан карабы макеты күсерелде[90], где впоследствии открылся интерактивный музей[91]. «Рәсәй үҙе эшләй» политехник музейының экспозицияһы 2014-2020 йылдарҙа ВДНХ-ның 26-сы павильонында урынлашҡайны һәм, 6 йыл эшләгәндән һуң, 2020 йылдың мартында ябылды[92].
.jpg)
.jpg)
Территория буйлап машиналарҙың хәрәкәте һиҙелерлек сикләнде. ВДНХ-ның өстән бер өлөшө - йәйәүлеләр өсөн[93]. Йәй көнө ВДНХ-ла әүҙем ял итергә яратыусылар өсөн велосипедты һәм роликты прокатҡа биреү пункттары, велопарковкалар ойошторолған[94].
Күргәҙмә биләмәһе күпселек йәһәттән лотоктарҙан һәм иҫкергән дөйөм туҡланыуҙан азат ителгән. Үҙәк аллеяла кафе-мангалдар һәм ҡапҡылап сығыу урынына заманса тиҙ туҡланыу павильондары асылды, туңдырма һәм һалҡын эсемлектәр һатыу буйынса күп һанлы нөктәләр ҡуйылды, 64-се «Оптика» һәм 66-сы «Мәҙәниәт» павильондары араһындағы майҙаны 1,3 мең м² булған асыҡ фудкорт (ресторан ихатаһы) эшләй башланы. Күп кеше ҡатнашҡан саралар үткәргәндә күргәҙмәлә гастрономик фестивалдәр ойошторола.
2014 йылдың 1 авгусына ВДНХ-ның 75 йыллығына күргәҙмә павильондарында аварияға ҡаршы һәм кисектергеһеҙ реставрация эштәре башҡарылды. 48 бинала һәм объектта, шул иҫәптән архитектура ҡомартҡыларында - «Үҙәк», «Халыҡ мәғарифы», «Химия», «Йәш натуралистар», «Һаулыҡ», «Микробиология», «Геология», «Йыһан», «Йыһан», «Йорт ҡуяндарын үрсетеү», «Иген», «Тәбиғәтте һаҡлау», «Оптика», «Мәҙәниәт», «Карелея», «Атом энергияһы» павильондарында, Йәшел театрҙа, Төп һәм Көньяҡ инеү урындарында эштәр тамамланды[95].
27-се «Физкультура һәм спорт» павильонының тышҡы яғы (фасад) төҙөкләндерелде, павильон эргәһендә спорт майҙансығы яңынан тергеҙелде һәм тренажёрҙары менән фитнес-үҙәк йыһазландырылды. Ошо биләмәлә Ҡулса юлы һәм Мичурин баҡсаһы араһында дүрт майсансыҡтан торған комплекс: ике мини-футбол һәм ике баскетбол-волейбол майҙансыҡтарынан торған комплекс, шулай уҡ бау паркы төҙөлдө. 20х40 метр ҙурлығындағы мини-футбол майҙандары Рәсәй Футбол Союзы сертификацияһын үткән яһалма газондар менән йыһазландырылған.
Хатта 30 йылдан ашыу өндәшмәгән «Совет мәҙәниәте» 66-сы павильоны фонтандары яңынан төҙөлдө, уларҙы асыу тантанаһы 1 августа үтте. 1967 һәм 1959 йылдарҙа металл фальшфасадтар менән ҡапланған 14-се «Хисаплау техникаһы» һәм 15-се «Радиоэлектроника һәм элемтә» павильондарҙың тарихи фасадтары асылды.
ВДНХ-ның 75 йыллығына арналған «Илдең төп күргәҙмәһе» юбилей экспозицияһына әҙерлек барышында 1-се «Үҙәк» павильонында ҡабаттан Евгений Вучетичтың «Совет халҡына - тыныслыҡ байраҡсыһына - Дан!» горельефы табылды. Горельеф 50 йылдан ашыу тамашасыларға күрһәтелмәгән. 2015 йылдың декабрендә уны реставрациялау тамамланды
![Thumb](#/media/Файл:Дворец_госуслуг_"Мои_документы"_на_ВДНХ_(2020).jpg)
Үҙәк павильондағы «һаҡлағыстарҙа» шулай уҡ Александр Герасимовтың үҙенсәлекле рәсеме табылды. 1953 йылда Герасимов етәкселегендәге авторҙар коллективы 6,75×11 м киндергә майлы буяу менән төшөргән уны. Унан башҡа, рәсемде Гавриил Горелов, Н. Денисовский, Н. Дрючик, Р. Зенькова, А. Папикян ижад иткән. Картинала 1935 йылдың 11-17 февралендә үткән икенсе Бөтә Союз колхозсылар һәм хеҙмәт ударниктары съезы делегаттары һүрәтләнгән. Тап ошо съезда крәҫтиәндәр һәм эшселәр ВКП(б) ҮК-нан һәм СССР Хәрби Комиссарҙары Советынан 1937 йылда Мәскәүҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһен ойоштороуҙарын һорай.
2014 йылдың ноябренән алып ҡышҡы осорҙа (ноябрь аҙағынан марттың тәүге декадаһына тиклем, һауа шарттарына ҡарап) Халыҡтар дуҫлығы майҙанынан алып «Таш сәскә» фонтанына тиклем донъяла иң ҙур яһалма боҙло һырғалаҡ эшләй[96] [97]. Инфраструктура объекттары менән һырғалаҡ биләмәһе 57300 м² биләй, ә боҙ ҡатламының майҙаны 20510 м² тәшкил итә. 2014-2015 йылдарҙағы ҡышҡы миҙгелдә һырғалаҡ «Рәсәй Рекордтар китабы»на индерелде. Ул Яңы йылды ҡаршы алыу урындарының береһе булды.
2014 йылдың 1 авгусынан 3-нә тиклем күргәҙмә 75 йыллыҡ юбилейын билдәләне, өс көндә биләмәгә 3 миллион кеше килде[98].
2015 йылда яңы киңлектәр - «Москвариум» океанография һәм диңгеҙ биологияһы үҙәге[99], «Рәсәй - минең тарихым» тарихи паркы[100], «Ҡала фермаһы» күңел асыу-мәғариф үҙәге, Шахмат клубы һәм башҡалар асылды[101].
2016 йылда ВДНХ-ны үҫтереүҙең яңы концепцияһын тормошҡа ашырыуға нигеҙ һалынды, уға ярашлы биләмә ете зонаны: «Музей ҡалаһы» күргәҙмәләр киңлеге менән Үҙәк аллея, аттракциондар паркы, «Белем паркы» мәғариф кластеры, ландшафт паркы, һөнәрҙәр паркы, ЭКСПО зонаһы һәм «Останкино» паркын берләштерә[102][103].
2016 һәм 2017 йылдарҙа Үҙәк аллеяның партер зонаһында ВДНХ сәскәлектәр реставрациялана. Сәскәлектәргә 1950 йылдарҙағы тарихи ҡиәфәте ҡайтарылған, тап шул ваҡытта биләмәнең ландшафт сиселеше СССР-ҙа ғына түгел, бөтә донъяла баҡса-парк сәнғәте шедевры булып иҫәпләнгән. Бөтә сәскәлектәр һәм ҡыуаҡтар 1930-1950 йылдар аҙағындағы тарихи эскиздар буйынса ойошторолған[104]. Ул саҡта 2 миллион самаһы сәскә, 18 мең ҡыуаҡлыҡ һәм йөҙләгән яңы ағас ултыртылды.
2016 йылдың 3 мартында Мәскәүҙең Арбитраж суды ҡарары менән ВДНХ-ла төп инеү аркаһынан уңда урынлашҡан аттракцион һүтеп алына. Улар менән бергә 20 йыл самаһы ВДНХ-ның төньяҡ инеү урыны янында торған «Мәскәү-850» күҙәтеү ҡуласаһы алынды[105][106].
2016 йылдың майында ВДНХ Венецияла XIV Архитектура биенналеһендә (Venice Biennale of Architecture) ҡатнашҡан Рәсәй павильоны темаһы булды. Экспозиция V.D.N.H. Urban Phenomenon атамаһын алды[107].
2017 йылда ВДНХ комплексында биләмәне төҙөкләндереүҙең икенсе этабы башланды. Уның дөйөм майҙаны 200 гектар тәшкил иткән, реставрация эштәренең майҙаны - 210 мең м². «Таҙа күк» программаһына ярашлы 130 километр инженер коммуникациялары алмаштырылды[108]. 2018 йылдың йәйендә Үҙәк аллеяны төҙөкләндереү эштәре тамамланды. Бында йәнә һигеҙ ҡырлы туҫтаҡтарҙан торған 14 фонтан эшләй башланы, Төньяҡ һәм Көньяҡ розарийҙар тергеҙелде. Ландшафт паркының беренсе сираты асылды. 30 йыллыҡ тәнәфестән һуң «Алтын башаҡ» фонтаны эшләй башланы. Уртаһында фонтан күтәрелгән Каменский быуаһы ла оҙаҡ ваҡыт эсендә тәүге тапҡыр тәртипкә килтерелә[109].
2018 — хәҙерге ваҡыт: «ВДНХ-ны тергеҙеү» программаһын артабан тормошҡа ашырыу
2018 йылдың сентябрендә «ВДНХ» акционерҙар йәмғиәтенең генераль директоры (Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенең структураһының идара итеүсеһе) итеп Сергей Юрьевич Шогуров тәғәйенләнде[110][111].
2018 йылда ВДНХ-ла ЭКСПО зонаһын үҫтереү проектының инвесторы билдәләнде. Асыҡ конкурс йомғаҡтары буйынса ул «Ташир» компаниялар төркөмө булды. ЭКСПО-кластер составына өс күргәҙмә павильоны һәм уға ярҙамсы инфраструктура (кафе, ресторан, магазиндар һәм башҡалар) ингән. Планда үҙгәртеп ҡороу мөмкинлеге булған заманса күргәҙмә һәм концерт залдары, халыҡ-ара таможня-келәт терминалы һанап кителгән. Комплекс биналарын ябыҡ йәйәүлеләр галереяһы үҙ-ара тоташтырырға тейеш[112].
.jpg)
2018 йылдың 28 декабренән 29-ына ҡарай төндә отель төҙөү маҡсатында Белорус скверы ҡырҡылды, 122 ағас һәм 310 ҡыуаҡ киҫелде[113]. 26 декабрҙә Мәскәү ҡалаһының Тәбиғәттән файҙаланыу һәм тирә-яҡ мөхитте һаҡлау департаменты, ҡырҡыу өсөн кәрәкле документтар бирелмәне һәм проект ҡаралманы, тип хәбәр итте[114]. 2021 йылдың яҙына ҡарата эштәр алып барылмай.
2018 йылда «Йыһан» павильонында «Космонавтика һәм авиация» үҙәге асылды[115], «Техноград» белем биреү-ял итеү комплексы эшләй башланы[116], яңыртылған 71-се «Атом энергияһы» павильонында флагман Дәүләт хеҙмәттәре һарайы урынлашты [117].
2019 йылдың ғинуарында яңыртылған 9-сы «Йәш техниктар» павильонында Әкиәттәр театры асылды[118], февралдә махсус йыһазландырылған бинала «Гараж» музейының оҫтаханалары һәм арт-резиденциялары урынлашҡан[119].
2019 йылдың апрелендә 13-сө «Һаулыҡ һаҡлау» павильяһы (элекке «Әрмән ССР-ы») Көнсығыш Дәүләт музейына тапшырылды[120], ә майҙа яңыртылған 58-се «Игенселек» павильонында (элекке «Украина ССР-ы») - тарихҡа, кириллица яҙмаһының хәҙергеһенә һәм киләсәгенә арналған заманса музей-ағартыу һәм белем биреү майҙансығы — «Һүҙ» яҙманы тикшереү үҙәге асылды[121], һуңғыһы унда Рерихтар ғаиләһенең картиналар коллекцияһын урынлаштырған.
2019 йылда Шогуров етәкселегендә «Халыҡтар дуҫлығы» һәм «Таш сәскә» фонтандарын төҙөкләндереү тамамланды[122]. 2019 йылдың 30 апрелендә ВДНХ-ның йәйге юбилей миҙгеле асылды һәм күргәҙмәнең 80 йыллығы уңайынан байрам сараларына старт бирҙе[123].
2020 йылда ВДНХ-ла йәмәғәт электр транспорты йөрөй башланы.
2020 йылда пандемия COVID-19 менән бәйле ВДНХ сараларының күләмле онлайн-программаһы эшләй башланы һәм ВДНХ-ның награда материалдары порталы - 1939 йылдан алып һанлы архив документтарының тәүге онлайн-ресурсы асылды[124].
2020 йылда 75-се павильонда тажзәхмәт сирлеләрҙе урынлаштырыу өсөн тәғәйенләнгән ваҡытлыса госпиталь асыла. 27 марттан 1 июнгә тиклем ВДНХ биләмәһе Сергей Собянин ҡабул иткән изоляция саралары сиктәрендә ирекле йөрөү өсөн ябыла.
2021 йылда Шогуров етәкселегендә бер нисә яңы проект тормошҡа ашырылды. 7-се павильонда «Союзмультпарк» мультимедиа үҙәге, 53-54-се павильондарҙа - Рәсәй физкультура-спорт йәмғиәтенең айырым тәғәйенләнештәге Гараж музейы, 26-сы павильонда Мәскәүҙең Транспорт музейы асылды. Үҙәк аллеяла 1954 йылғы тарихи ҡиәфәтен ҡайтарыуға өлгәшелгән Ҡаҙағстан Республикаһының сауҙа-күргәҙмә үҙәген асыу планлаштырыла[125].
«ВДНХ-ны тергеҙеү» программаһы тормошҡа ашырыла башлағандан алып 20-гә яҡын музей-күргәҙмә киңлеге асылды, Ландшафт паркы булдырылды, 49 мәҙәни мираҫ объектының 26-һына комплекслы фәнни реставрация үткәрелде, 325 гектарҙан ашыу майҙандағы биләмә тәртипкә килтерелде[126].
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Список павильонов и сооружений на ВДНХ
Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе симметрия принциптарын өҫтөнлөклө файҙаланып төҙөлгән биналар комплексынан тора. Павильондарҙың күпселеге 1950-1954 йылдарҙа төҙөлгән. Шул уҡ ваҡытта ҡоролмаларҙың бер өлөшө 1939 йылғы күргәҙмә осоронан бирле һаҡланған, ә бер өлөшө 1954 йылдан һуң төҙөлгән. Күргәҙмәнең үҙәгендә ике параллель аллея - Төп һәм Үҙәк аллеялары бар. Күсәрҙә ике - Халыҡтар дуҫлығы һәм Сәнәғәт майҙандары урынлашҡан. Күргәҙмәнең тантаналы инеү урыны Тыныслыҡ проспекты һәм «ВДНХ» метро станцияһы яғынан ойошторолған һәм 1951-1954 йылдарҙа төҙөлгән арка менән билдәләнгән. Арканан һуң аллея күргәҙмәнең Үҙәк павильонына килтерә, уның алдына Ленин һәйкәле ҡуйылған. Үҙәк павильон артында Халыҡтар дуҫлығы майҙаны һәм күргәҙмәнең иң билдәле иҫтәлекле урындарының береһе булған «Халыҡтар дуҫлығы» фонтаны урынлашҡан. Майҙанда һәм уның дауам итеүсе аллеяла башта союздаш республикалар йәки РСФСР төбәктәре экспозициялары өсөн төҙөлгән павильондар (әммә тармаҡ принцибына күскәндә уларҙың тематикаһы үҙгәргән, һәм законлыҡ боҙолған) урынлашҡан. Украина ССР-ы павильоны аллея перспективаһын тамамлай. Артабан Сәнәғәт майҙаны урынлашҡан, унда Советтар Союзы сәнәғәтенең төрлө тармаҡтарына арналған павильондар урынлашҡан. Майҙандың уртаһына «Восток» ракета йөрөтөүсеһенең макеты урынлаштырылған, ә уның тирәләй - авиация техникаһы өлгөләре: Як-42 самолёты, Ми-8 транспорт-десант вертолёты һәм Су-27 истребителе. Күргәҙмәнең төп үҙәгенән ситтә күләме буйынса бәләкәйерәк, башҡа тармаҡтарға арналған павильондар урынлашҡан.
Сәнәғәт майҙанынан төньяҡ-көнсығышҡа табан малсылыҡ ҡаласығы урынлашҡан, уның павильондары тере малды күрһәтекән ауыл хужалығы малдарын тергеҙеүгә арналған. Малсылыҡ ҡаласығы павильондары комплексы ла ҙур булмаған архитектура ансамблен барлыҡҡа килтерә; атап әйткәндә, 41-се «Мал аҙығы» һәм 43-сө «Йылҡысылыҡ» павильондары бер майҙанда симметриялы тора. Малсылыҡ ҡаласығындағы ҡайһы бер павильондарҙың үҙенсәлекле биҙәге - фасадтарҙа ауыл хужалығы малдары төшөрөлгән барельефтар. Күргәҙмәнең көнбайыш өлөшөндә «Игенселек» бүлеге павильондары урынлашҡан. Тамашалар ҡоролмалары, сауҙа һәм йәмәғәт туҡланыуы павильондары күргәҙмә территорияһы буйлап бер тигеҙ бүленгән[127][128].
Төп инеү урынының аркаһы
Төп павильон
«Кырғыҙстан» павильоны (тәүҙә «Эстония ССР-ы»)
«Украина» павильоны
![Thumb](#/media/Файл:"Главный_павильон_ВДНХ".JPG)
![Thumb](#/media/Файл:"Павильон_Украины_на_ВВЦ".JPG)
Күпселек ҡаралтыларҙың архитектура ҡиәфәте уларҙы төҙөгән ваҡытта Советтар Союзында өҫтөнлөк иткән стилгә ярашлы һаҡланған. 1939 йылда төҙөлгән биналар, күп осраҡта, ар-деко стилендә хәл ителгән, ә 1951-1954 йылдарҙа - Сталин ампиры стилендә төҙөлгән, шул уҡ ваҡытта республика павильондарында йыш ҡына республикаларға хас этник мотивтар ҡулланылған. Павильондарҙы биҙәгәндә аныҡ ҡына ҡағиҙәләр булманы, ләкин уларҙың күбеһе төп фасадты күрһәтеп торған портиклы тура дүртмөйөш рәүешендә төҙөлә. Республика павильондарында башта уҡ республика гербтары һәм уларҙың атамалары ике телдә - рус һәм республика телендә урынлаштырылғайны, ләкин улар күргәҙмә тармаҡ принцибына күскәндән һуң һүтелде. Әлеге ваҡытта күргәҙмә павильондарының бер өлөшө йәнә СССР-ҙың элекке республикаларына ҡарай, ләкин уларҙың ҡайһы берҙәре элеккеһенә тура килмәй: мәҫәлән, элекке 68-се «Себер» павильоны хәҙер Әрмәнстандыҡы, ә элекке 4-се «Эстония ССР-ы» павильоны - Ҡырғыҙстандыҡы. Мәҫәлән, «Йәш натуралистар», «Тәмәке», «Тәбиғәтте һаҡлау», «Мәҙәниәт» («Үзбәк ССР-ы») кеүек павильондар күргәҙмәлә ғәҙәти булмаған архитектура сиселеше менән айырылып тора. Павильондарҙың бер өлөшө 1960-сы йылдарҙа реконструкцияланған йөҙө танымаҫлыҡ булып үҙгәрә. Ғәҙәттә, был яңы фасадты иҫкеһе өҫтөнән ҡороуҙан ғибәрәт булған (иҫкеһе һаҡланып ҡала алған). «Металлургия» (элекке Ҡаҙаҡ ССР-ы павильоны), «Һаулыҡ һаҡлау» (Әрмән ССР-ының элекке павильоны), «Иҫәпләү техникаһы» (элекке Әзербайжан ССР-ы павильоны) тәүге торошона тиклем тергеҙелде, «Радиоэлектроника һәм элемтә» (элекке Волга буйы павильоны), «Газ сәнәғәте» (элекке «Картуф һәм йәшелсә» павильоны), «Электрификация» (элекке «Малсылыҡ») павильоны ошондай үҙгәрештәр кисерҙе. Яңы фасадтар инде совет модернизмы стилендә биҙәлде[48][129]. Күргәҙмә павильондарының бер өлөшө 1960-1980 йылдарҙа уҡ, совет модернизмы стилендә төҙөлгән. Улар араһында - 74-се павильон — «Түңәрәк панорама» кинотеатры (1959 йыл), 20-се «Химия сәнәғәте» (1967 йыл),22-се «Емеш-йәшелсәселек» (1971 йыл), 29-сы «Сәскәселек һәм йәшелләндереү» (1971 йыл), 7-се «Орлоҡ» (1978 йыл), 37-се «Ҡошсолоҡ» (1968 йыл), 46-сы «Иҡтисад һәм агросәнәғәт комплексын ойоштороу» (1967 йыл), Профсоюздарҙың күргәҙмә үҙәге (1987 йыл)[130][131][132].
«Йыһан һәм машиналар эшләү» (тәүҙә «Механизация») павильоны)
«Химия сәнәғәте» павильоны
2015 йылда һүтелгән төп күрһәтеү-һынау иҫәпләү үҙәге
«Транспорт» павильоны. 2021 йылдан - Мәскәүҙең Транспорт музейында фонд майҙансыҡтарының береһе сифатында файҙаланыла, 2014-2020 йылдарҙа Политехник музейҙың бер өлөшө
![Thumb](#/media/Файл:"ВВЦ_-_павильон_№_20_Химическая_промышленность".jpg)
![Thumb](#/media/Файл:"ВВЦ_-_павильон_№_19".jpg)
Постсовет йылдарында павильондарҙың бер өлөшө: 2015 йылда һүтелгән «Ресурстарҙы һаҡлау» (төҙөлөп бөтмәгән), Төп күрһәтеү-һынау иҫәпләү үҙәге (1966 йыл, архитектор Игорь Виноградский) юғала[133], «Һунар һәм йәнлекселек» павильоны (1939 йыл, архитекторы И. М. Петров) 2005 йылдың июнендә (1939 йыл, архитекторы И. М. Петров)[134]; 2008 йылда «Ветеринария» павильоны янған.
Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы һәм ҡаҙаныштары күргәҙмәһе архитектураһының уға туранан-тура ҡарамаған биналарға һәм ҡоролмаларға йоғонто яһауының бер нисә миҫалы бар. 1930-сы йылдарҙа Большая Сухаревская майҙанында (ул ваҡытта Колхоз исемен йөрөтә ине) Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең «алыҫтағы ҡапҡаларын» символлаштырған ике башня төҙөлгән. Башняларҙың береһе 1990-сы йылдарҙа һүтелә, әммә ҡалғанында күргәҙмәнең беренсе эмблемаһы - «Тракторсы һәм колхозсы» скульптураһы, шулай уҡ һуғыштан һуң яңыртылған күргәҙмәне асҡанда урынлаштырылған «1954» һандары төшөрөлгән барельеф һаҡлана[135].
.jpg)
1954 йылда Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе асылғандан һуң, оҡшаш бәләкәйерәк күләмдәге күргәҙмәләр союздаш республикаларҙың һәм ҡайһы бер өлкә үҙәктәренең баш ҡалаларында барлыҡҡа килә. Шуларҙың иң ҙуры - 1958 йылда асылған һәм башта «УССР-ҙың халыҡ хужалығында алдынғы тәжрибә күргәҙмәһе» тип йөрөтөлгән Киевтағы (хәҙер - Украинаның Экспоцентры) Украина ССР-ы ВДНХ (УРСР Халыҡ хужалығында алдынғы ҡаҙаныштар күргәҙмәһе). Ул үҙенең күләме буйынса Мәскәүҙәге бөтә Союз күргәҙмәһенән бер ҙә ҡалышмай, һәм уның менән байтаҡ архитектура оҡшашлыҡтары бар. Атап әйткәндә, Сталин ампиры стилендәге төп павильон Бөтә Союз күргәҙмәһенең Төп павильоны өлгөһөндә төҙөлгән. 32-се «Йыһан» павильонына оҡшаш стилдә «Механизация» павильоны төҙөлгән[136].
1954-1955 йылдарҙа Шанхайҙа Совет-ҡытай дуҫлығы йорто (хәҙерге Шанхай күргәҙмә үҙәге) төҙөлгән. Проекттың авторы - ВСХВ-ла ла эшләгән совет архитекторы Виктор Андреев. Ул бинаны, шул иҫәптән күргәҙмәнең Төп павильонының архитектура ҡиәфәтенә лә таянып, Сталин ампиры стилендә биҙәгән. Тәүге йылда бинала Советтар Союзының мәҙәниәт, ауыл хужалығы һәм сәнәғәттәге ҡаҙаныштарына арналған күргәҙмә эшләгән, унда 10 меңгә яҡын экспонат иҫәпләнгән[137].
Парк күргәҙмәнең төньяҡ-көнбайыш территорияһын биләй һәм Йәшел театр менән «Ҡала фермаһы» араһында урынлашҡан. Паркты төҙөкләндереү 2015-2017 йылдарҙа ВДНХ биләмәһен комплекслы яңыртыу сиктәрендә башланды. Арауыҡ концепцияһының авторы - француз архитекторы Мишель Пена[138].
87 гектарҙан ашыу майҙанда ҡырағай тәбиғәттән кеше ҡулдары менән барлыҡҡа килтерелгән тәбиғәткә күсеүҙе символлаштырған бер нисә тематик зона: «Ботаника тәбиғәте», «Күңел асыу тәбиғәте», «Ҡырағай тәбиғәт», «Фәндәр һәм сәнғәттәр тәбиғәте» һәм «Үрсетелеүсе тәбиғәт» урынлашҡан[139][140].
Рәсәй Фәндәр академияһының Н. В. Цицин исемендәге Төп ботаника баҡсаһынан алыҫ түгел «Ботаника тәбиғәте» зонаһында «Экосистемалар экспозицияһы» - Каменские быуаһы ярындағы төрлө экосистема үҫемлектәре менән: ҡатнаш урмандар, төрлө болон үләндәре һәм яр буйы биләмәләре буйында урынлашҡан баҡса төҙөлә.
«Күңел асыу тәбиғәте» зонаһында быуалар эргәһендә ағас түшәлгән, япмалы һәм ятыу урындары булған пляж төҙөкләндерелгән, шулай уҡ ағастар һәм ҡыуаҡтарҙан (туй, шыршы, алмағас, йүкә һәм башҡалар) яһалған шахмат таҡтаһы рәүешендәге йәшел лабиринт ултыртылған.
Шереметьев имәнлегендә урынлашҡан «Кырағай тәбиғәт» зонаһында төнөн яҡтыртыу ҡорамалдары ҡуйылған 474 метр самаһы оҙонлоҡтағы һәм ер өҫтөнән иң ҙур бейеклектәге 6,5 метрлыҡ һауа һуҡмағын төҙөнөләр[141]. Уның эргәһендә ағастарҙа француз рәссамы Седрик Ле Борндың «Ҡоштар» арт-композицияһы ҡуйылды[142]. Уларҙың бейеклеге яҡынса 3,5 метр һәм тутыҡмай торған ҡорос селтәрҙән эшләнгән.
«Фән һәм сәнғәт тәбиғәте» зонаһында Василий Кандинскийҙың абстракт һүрәттәре стилендә төшөрөлгән «Баҫыуҙарҙың ҙур картинаһы» сәскәлеге ултыртылған[143]. Бында төҫө һәм фактураһы буйынса айырылып торған һәм ошо рәүешле сағыу геометрик һүрәт барлыҡҡа килтергән 44 меңдән ашыу үҫемлек ултыртылған. Йәшел театр эргәһендә был зонала шулай уҡ өс ял итеү урыны: уйындар залы (өҫтәл уйындары өсөн өҫтәлдәр майҙансығы - ҡытай шашкаһы, го һәм шахмат), уҡыу залы (өҫтәлле һәм эскәмйәле асыҡ платформа) һәм театр залы (иппровизацияланған сәхнәле һәм бер нисә тамашасы рәте менән ҙур булмаған амфитеатр) төҙөлдө.
«Культивациялы тәбиғәт» зонаһында «Йыһан» павильоны артында һоло, тары, көмөш фацелия ултыртылды һәм «эко» стилендә балалар майҙансығы төҙөлдө. Электән булдырылған Мичурин баҡсаһында яңыртыу сиктәрендә өҫтәмә рәүештә 1700 емеш ағас һәм ҡыуаҡ, шуның араһында 14-тән ашыу сортлы 800 алмағас ултыртылды. Бөйөк Святитель Василий Великий ҡорам-часовняһы эргәһендә шул уҡ зонала сирингарий - сирень баҡсаһы урынлашҡан.
2021-2022 йылдарға паркта 300 метрлыҡ һуҡмаҡтан торған Мебиус таҫмаһы формаһындағы төрлө тойоу ағзаларына тәьҫир иткән - күреү, ишетеү, еҫ һиҙеү, тәм һиҙеү ағзаларына тәьҫир иткән «Биш хис-тойғо баҡсаһы»н асыу күҙаллана[144].
Икенсе дәрәжә аттестат - ВДНХ смотрында ҡатнашыусыға. Минималист эстетикаһы
Тышы
Эске яғы
СССР ВДНХ-нда ҡатнашыусы таныҡлығы
Тышҡы күренеше
Эске күренеше
Иң яҡшы эш күрһәткән бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһее ҡатнашыусылары күргәҙмә комитеты тарафынан күргәҙмә миҙалдары менән бүләкләнгән:
- 1939-1940 йылдар - «Социалистик ауыл хужалығы алдынғыһы» тигән ҙур һәм бәләкәй алтын, ҙур һәм бәләкәй көмөш миҙалдары менән;
- 1954 йылдан - «Социалистик ауыл хужалығындағы уңыштары өсөн» тигән ҙур һәм бәләкәй алтын, ҙур һәм көмөш миҙалдар менән. Күргәҙмәлә ҡатнашыусылар «Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһендә ҡатнашыусы» һәм «Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһендә йәш ҡатнашыусы» билдәләре менән билдәләнгән.
СССР ВДНХ-һын ойошторғандан һуң, күргәҙмәлә ҡатнашыусыларға «СССР ВДНХ-нда ҡатнашыусы» танытмаһы бирелгән. СССР ВДНХ-ның Баш комитеты лауреаттарҙы бүләкләгән:
- 1959-1962 йылдарҙа - «СССР-ҙың халыҡ хужалығындағы уңыштары өсөн» ҙур һәм бәләкәй алтын, ҙур һәм бәләкәй көмөш миҙалдары;
- 1963-1986 йылдарҙа - «СССР-ҙың халыҡ хужалығындағы уңыштары өсөн» алтын, көмөш һәм бронза миҙалдары;
- 1987 йылдан - ике дәрәжә «СССР Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе лауреаты» (1992 йылдан алып - Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге) миҙалдары менән.
1999 йылда күргәҙмәлә ҡатнашыусылар «Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе — Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә 60 йыл» миҙалы менән наградлана.
Күргәҙмә кинематографта
Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы ғәскәрҙәре комплексының асылыуы һәм масштабтары шул тиклем ҙур ине, хатта күп рәссамдар, композиторҙар һәм режиссёрҙар үҙҙәренең эштәрендә күргәҙмәне мәңгеләштерергә ынтылды. Тәүге тапҡыр ул кинотаҫмаға 1939 йылда төшөрөлгән «Подкидыш» фильмына инә, унда фильмдың геройҙары баҫтырышыу сәхнәһендә Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенең төп майҙандары һәм аллеялары буйлап йөрөй. 1940 йылда сыҡҡан «Яҡты юл» фильмының финалында режиссёр Г. В. Александров һәм композитор И. О. Дунаевский төп геройҙарҙы Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһенә алып килә. Героиня Кремль машинаһында елдерә һәм, икһеҙ-сикһеҙ совет иле өҫтөнән осоп һәм «Эшсе һәм колхозсы» скульптураһын урап осоп, 1939 йылғы күргәҙмәгә ингән урындан «Механизация» павильоны аркаһы аша үтеп һәм мөһабәт «Сталин» скульптураһын урап үтеп, мөғжизәле рәүештә «Мамыҡ» павильонына эләгә. Һәм фильмдың ахыры ла Вера Мухинаның «Эшсе һәм колхозсы» скульптураһы эргәһендә тамамлана[145].
1941 йылда Иван Пырьевтың «Свинарка и пастух» фильмы төшөрөлә, унда төп геройҙар Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһендә осраша һәм бер-береһенә ғашиҡ була. Ә Тихон Хренниковтың «Мәскәү тураһында йыр»ы (ул «Баҡсасылыҡ» павильонында йырлана) Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы күргәҙмәһе менән тығыҙ бәйле йырҙарҙың береһенә әүерелә. 1945 йылда «Эшсе һәм колхозсы» скульптураһы Сергей Юткевичтың «Һаумы, Мәскәү!» фильмында кадрға эләгә[146]
1957 йылда Лев Кулиджанов һәм Яков Сегельдең «Мин йәшәгән йорт» фильмындағы эпизодтарҙың береһендә Төньяҡ ҡапҡа аркаһы күренә; фильмдың һуғышҡа тиклемге осоронда ул ҡапҡа булмағанына иғтибар итергә кәрәк[147].
Никита Михалковтың «Биш кис» (1978 йыл) фильмының башында кадрҙа 32-се «Йыһан» һәм «Карел-Фин ССР-ы» (фильм төшөрөлгән осорҙа — «Целлюлоза-ҡағыҙ сәнәғәте һәм урман химияһы сәнәғәте» павильондары интерьеры, ә фильм ғәмәлгә ашырылған осорҙа - «Фән» павильоны), ә фильмдың ике геройының да өйөндә күргәҙмә ҡатнашыусыһы таныҡлығы стенала эленеп тора[148]. Күргәҙмәнең бер нисә павильоны 2012 йылда Алексей Андриановтың «Шпион» фильмына кадрға эләкте, шул уҡ ваҡытта «ҡулланыусылар кооперацияһы» павильоны Выборг тимер юл вокзалы ролен үтәй[149].
Күргәҙмә сит ил киноһында ла кадрға эләккән. ВДНХ-ның «Рус йорто» 1990 йылғы Фред Скеписи фильмында Мәскәү халыҡ-ара китап күргәҙмәһен уҙғарыу урыны итеп кәүҙәләндерелә һәм кадрға «Химия сәнәғәте» павильоны эләгә[150].
Күргәҙмәнең ҙур булмаған фрагменттары «Русский сувенир» (1960), «Я купил папу» (1962), «Большая перемена» (1973), «Дача» (1973), «Нейлон 100 %» (1973), «Приехали на конкурс повара» (1977), «Куда он денется!» (1981), «Прорва» (1992), «НЕбо в алмазах» (1999), «День выборов» (2007), «Стиляги» (2008) фильмдарында кадрға эләккән[149].
Күргәҙмә филателияла
Күргәҙмәгә арналған байтаҡ почта маркалары тураһында «Викисклад»та айырым мәҡәлә бар.
СССР-ҙың 1939 йылғы Маркаһы: Һарыҡсылыҡ
СССР-ҙың 1954 йылғы маркаһы: Механизация павильоны
СССР-ҙың 1955 йылғы маркаһы: РСФСР павильоны
СССР-ҙың 1959 йылғы маркаһы: Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһенең 30 йыллығы
.jpg)
- Күргәҙмә эргәһендә трамвай, автобус, электробус маршруттары үтә, шул иҫәптән «ВДНХ-Төньяҡ» (2018 йылда ябылған, диспетчер һәм ашхана ғына һаҡланған) һәм «ВДНХ-Көньяҡ» станциялары урынлашҡан.
- 1958 йылдың 1 майында күргәҙмә районында метрополитен станцияһы, 2004 йылдың 20 ноябрендә «Күргәҙмә үҙәге» (төп инеү урыны) һәм «Сергей Эйзенштейн урамы» (төньяҡ инеү урыны) монорельс станцияһы асыла.
- Күргәҙмә биләмәһе буйлап экскурсия маршруттарында йөрөтөү өсөн совет заманында махсус эшләнгән күп тәҙрәле СВАРЗ-ТБЭС троллейбустары, һуңыраҡ ике- һәм өс секциялы тәҙрәһеҙ РАФ-980/979 һәм бер һәм ике секциялы РАФ-2203 3407/9225/9226 микроавтобуслы автопоездар файҙаланылған.
- 2016 йылдың ноябренән туранан-тура Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе аша үтеүсе һәм бер нисә туҡталышы булған «ВДНХ» һәм «Ботаника баҡсаһы» метро станциялары араһында 533-сө ҡала автобус маршруты ойошторолған[151].
- ВДНХ биләмәһе буйлап аҙ һыйҙырышлы электробустар менән хеҙмәтләндерелгән бушлай К ҡулса маршруты үтә.
- Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең генераль директоры (2004 йылдың 23 июленән [152]2009 йылдың 19 мартына тиклем) - Магомед Мусаев, сәйәсмән Абдулатипов Рамазан Гаджимурад улының кейәүе. Магомед Мусаев Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгендә 1998 йылда генераль директорҙың беренсе урынбаҫары вазифаһында эшләй башлай[153]. Магомед Мусаев начал работать в ВВЦ в 1998 году в должности первого заместителя генерального директора[154].
- Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең генераль директоры (2009-2010 йылдарҙа) — Малахов, Иван Павлович[155], 2010 йыл аҙағына тиклем Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең директорҙар советын Аҡ йорт аппараты башлығының элекке урынбаҫары, финансист Кирилл Андросов етәкләне.
- Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәгенең генераль директоры (2011-2014 йылдарҙа) - Алексей Микушко, Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәген реконструкциялауҙа төп инвесторҙар - Год Нисанов һәм Зарах Илиевтарҙың аффилирланған кешеһе[156][157]. Был осорҙа ВДНХ-ны федераль ҡарамағынан баш ҡалаға тапшырыу буйынса Рәсәй Хөкүмәтендә әүҙем ҡатнаша башланы[158][159], Һуңыраҡ күргәҙмәнең эше һәм уны реконструкциялау өсөн яуаплы, «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге»нең директорҙар советының әллә ҡасандан бирле ағзаһы Игорь Шувалов 2011 йылдың майында ул был вазифаны Рәсәй Хөкүмәтенең (Медведев осоро) беренсе вице-премьеры вазифаһын да биләп, «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге»нең директорҙар советы рәйесе итеп һайланды[160][161][162][163][164]. Чиновниктарға вазифаларын бергә алып барыуҙы тыйғандан һуң, «Бөтә Рәсәй күргәҙмә үҙәге»нең директорҙар советы рәйесе Шуваловты алмаштырып, Шуваловҡа буйһоноусы һәм һуңғараҡ эштән сығарылған Георгий Боос, баш ҡала мэрының элекке урынбаҫары, Собянин менән Шувалов араһындағы килешеү һөҙөмтәһендә, баш ҡала мэрының экс-урынбаҫары Наталья Сергунина тәғәйенләнгән[165][166][167][168][169].
- ВДНХ-ның генераль директоры (2014 йылдан 2015 йылға тиклем) - Владимир Погребенко; ВДНХ-ны реконструкциялау буйынса штабты мэр Сергей Собянин етәкләне[170][171][172].
- ВДНХ-ның генераль директоры (2015 йылдан 2018 йылдың сентябренә тиклем) - Екатерина Владимировна Проничева, Федераль именлек хеҙмәте генералы Владимир Проничевтың ҡыҙы[173], коммерция директоры - Дмитрий Александрович Бабкин[174].
- ВДНХ-ның генераль директоры (2018 йылдың сентябренән) - Сергей Юрьевич Шогуров[175], Рәсәй Федерацияһының Иҫәп палатаһында, Мәскәүҙең Милек департаменты етәксеһенең элекке урынбаҫары, Күсемһеҙ милек объекттарын файҙаланыуҙы контролдә тотоу буйынса дәүләт инспекцияһының элекке башлығы, «Мәскәү ҡалаһының 2 класлы дәүләт советнигы»[176]; Коммерция директоры - Тимур Зельдич, дәүләт инспекцияһында Сергей Шогуровтың элекке беренсе урынбаҫары.
- Всероссийская сельскохозяйственная и кустарно-промышленная выставка
- Сталинская архитектура
- Всероссийские промышленные выставки Российской Империи
- Всемирная выставка
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
