Мари традицион дине

Мари традицион дине (мар. Чимарий йӱла, Марий (марла) вера, Марий йӱла, Марла кумалтыш, Ошмарий-Чимарий һәм урындағы һәм тарихи исемдәрҙең башҡа варианттары) — мариҙарҙың Яңы заманда монотеизм (татар исламы һәм рус православиеһы) йоғонтоһонда үҙгәргән мари мифологияһына нигеҙләнгән этник дине.

Мари жрецтары (XIX быуат аҙағы — XX быуат башы.)

Тарихы һәм үҙенсәлектәре

Мари дине кеше уҡырға һәм хөрмәт итергә тейешле тәбиғәт көстәренә ышаныуға нигеҙләнә. Монотеистик тәғлимәттәр тарала башлағанға тиклем мариҙар, Оло Аҡ Алланың баш булыуын танып, Юмо исеме менән билдәле булған күп илаһтарҙы хөрмәт итте (Ош Кугу-Юмо). XIX быуат мәжүси инаныуҙар, күршеләренең монотеистик ҡараштары тәьҫирендә, тулыһынса формалаша һәм Бер Тÿҥ Ош Поро Кугу Юмо Аллаһының образы нығына .

Мари традицион динен тотоусылар дини йолаларҙы, күмәк намаҙҙарҙы башҡара, хәйриә, мәҙәни-ағартыу сараларын үткәрә. Улар үҫеп килеүсе быуынды өйрәтә һәм тәрбиәләй, дини әҙәбиәт сығара һәм тарата.

2000 йылдар башынан Мари Иле Республикаһының урындағы һәм уларҙы берләштергән төбәк үҙәкләштерелгән дини ойошмаһы сифатында теркәлә. Тәүге тапҡыр мари традицион дине рәсми рәүештә берҙәм конфессиональ атама менән нығытыла (мар. Марий Юмыйӱла). Әлеге ваҡытта райондың дүрт дини ойошмаһы теркәлгән.

Ғибәҙәт йыйылыштары һәм күмәк намаҙ традицион календарға ярашлы үткәрелә, шул уҡ ваҡытта Һәр ваҡыт Ай һәм Ҡояш торошо иҫәпкә алына. Йәмәғәт намаҙҙары, ҡағиҙә булараҡ, изге сауҡалыҡтарҙа уҙғарыла. Доға ҡылыу менән онаеҥ карт, карт кугыза) етәкселек итә

Г. Яковлев яҙғанса, болон мариҙарының 140 аллаһы бар, ә таулыларҙың — 70-кә яҡын^[1]. Әммә илаһтарҙың бер өлөшө, күрәһең, дөрөҫ тәржемә ителмәгәнлектән килеп сыҡҡан.

Төп алла Кугу-Юмо — Күктә йәшәүсе бөйөк аллаһ, күктәрҙең һәм түбән илаһтарҙың етәкселәре. Риүәйәттәр буйынса, ел — уның һулышы, йәйғор — уғы. Шулай уҡ Кугурак — «аҡһаҡал» телгә алына — ҡайһы берҙә юғары алла тип тә күрһәтелә. Мариҙарҙың башҡа аллалар һәм рухтарынан атарға мөмкин:

• Пурышо - яҙмыш аллаһы, барлыҡ кешеләрҙең киләсәген нигеҙләүсе һәм ҡанунлаштырыусы;
• Азырен — (мар. «үлем») — риүәйәттәр буйынса, үлеп барыусы эргәһенә көслө ир ҡиәфәтендә «һинең заманың килде!» тип яҡын килә. Уны алдарға маташыусылар хаҡында бик күп риүәйәттәр һәм хикәйәттәр бар;
• Шудыр-Шамыч Юмо - йондоҙҙар аллаһы;
• Туня Юмо — ғаләмдең аллаһы;
• Тул ул Кугу Юмо — ут аллаһы (бәлки, Кугу-Юмо атрибуты ғына), шулай уҡ Сурт Кугу Юмо - өй усағы» аллаһы, Сакса Кугу Юмо — уңдырышлылыҡ аллаһы, Тутыра Кугу Юмо — » томан һәм башҡалар аллаһы, моғайын, юғары алланың атрибуттары ғына;
• Тылмаче — илаһи ихтыяр лакейы;
• Тылзе-Юмо — Ай аллаһы;
• Ужара-Юмо — иртәнге таң аллаһы.

Хәҙерге ваҡытта ғибәҙәт ҡылыуҙар аллаларға башҡарыла:

• Ош Поро Куго Юмо — иң юғары алла
• Шочынава — тыуым аллаһы
• Тунямбал сергалыш

Доға ҡылыу характеры буйынса ла айырыла:

• осраҡлы ғибәҙәт ҡылыуҙар (ямғыр булмағанда)
• община — ҙур байрамдар (Семык, Агавайрем, Сүрәм һ. б.);
• шәхси (ғаилә) — туй, бала тыуыу, ерләү һ. б.^[1][2]

Мари традицион дине һәм неомәжүсилек

Хәҙерге мари традицион диненә эйәреүселәр үҙҙәрен был диндең төп традицияларын дауам итеүсе тип иҫәпләй. Мари тел, әҙәбиәт һәм тарих институты хеҙмәткәрҙәре лә ошо фекерҙә^[3][4]

Фин-уғыр белгесе Владимир Напольских фекеренсә, һуңғы ваҡытта мари этник диненең ике формаһының бергә йәшәү хәле күҙәтелә. Ауыл ерендә традиционлыҡ дауам иткән крәҫтиән дине һаҡлана. Шуның менән бер рәттән ҡала мари интеллигенцияһы 1990 йылдарҙа «милли дин» төҙөй, ул христианлыҡҡа «юғары дин» булараҡ альтернатива булырға тейеш була^[5]. Этнолог В. А. Шнирельмандың билдәләүенсә, «республиканың Халыҡ мәғарифы министрлығы тарафынан раҫланған уҡыу әсбаптары мәктәп уҡыусыларын мәжүси фольклор өлгөләре менән таныштыра, бының өсөн ҡайһы берҙә яҙыусы А. Юзыкайндың мари халыҡ әкиәттәре стилендә ижад ителгән заманса шиғри әҫәрҙәре менән файҙалана»^[6].

Иҫкәрмәләр

1. Яковлев Г. Религиозные обряды черемис. Казань, 1887.
2. [merjamaa.ucoz.ru/news/poslednie_jazychniki_evropy/2010-04-20-2 Марий Эл: последние язычники Европы] // Geo. 2010. Апрель.
3. Попов Н. С. Современное язычество финно-угорских народов России // Финно-угроведение. 2001. № 1. С. 109—115.
4. Религия // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 155—157. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.
5. Напольских В. Заметки на полях: Неоязычество на просторах Евразии 2011 йыл 21 июль архивланған. // Вестник Евразии / Acta Eurasica. № 1. Москва, 2002.
6. Шнирельман В. А. [religion.wikireading.ru/40829 Назад к язычеству? Триумфальное шествие неоязычества по просторам Евразии] // Неоязычество на просторах Евразии. М., 2001. С. 148.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Тул-Ава
• Мари халыҡ йыры
• Мариҙар
• Мари теле

Әҙәбиәт

• [merjamaa.ucoz.ru/news/poslednie_jazychniki_evropy/2010-04-20-2 Марий Эл: последние язычники Европы] // Geo. 2010. Апрель.
• Тойдыбекова Л. С. Марийская языческая вера и этническое самосознание. Joensuu, 1997.
• Ефремова Диана Юрьевна. Диссертация и автореферат на тему: «Культовые памятники марийцев VI—XIX веков. : по археологическим материалам».
• Никитина Татьяна Багишевна. Диссертация и автореферат на тему: «Марийцы в эпоху средневековья: по археологическим материалам».
• Степанова Алина Александровна. Диссертация и автореферат на тему: «Религиозно-культурные связи чувашей и марийцев по материалам языческих похоронно-поминальных обрядов: XVI — начало XX вв.»
• Попов Н. С. Современное язычество финно-угорских народов России. «Финно-угроведение» 2001 № 1 С. 109—115.

Һылтанмалар

• Современные представления марийцев о Боге 2015 йыл 11 май архивланған.
• Краткий список понятий
• Роща Кугу Юмо