Ырымбур Неплюев кадет корпусы

Ырымбур Неплюев кадет корпусы — дворян балаларына урта белем биреү һәм аҫаба халыҡтан урындағы власть өсөн кәрәк булған белгестәр әҙерләү өсөн Ырымбур губернаһының Рәсәй хакимиәте ойошторған урыҫ телле уҡыу йорто («урыҫтарҙың азиаттар менән яҡынайыуына булышлыҡ итергә, был алыҫ крайҙы белемле чиновниктар менән тәьмин итергә»); Ырымбур губернаһының беренсе губернаторы Иван Иванович Неплюев хөрмәтенә аталған.

Ырымбур Неплюев кадет корпусы
Нигеҙләү датаһы	2 ғинуар 1825
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Ырымбур
Входит в состав списка памятников культурного наследия	Список объектов культурного наследия: Оренбург (часть 2)[d]
Мираҫ статусы	Рәсәйҙең мәҙәни мираҫ объекты[d][1]
Указания, как добраться	Парковый проспект, 7
Ырымбур Неплюев кадет корпусы Викимилектә

Ырымбур Неплюев кадет корпусы погоны

Корпус тарихы

Неплюев хәрби училищеһы Ырымбурҙа 1825 йылдың 2 ғинуарында асыла.

• 1825—1844 — Ырымбур Неплюев хәрби училищеһы.
• 1844—1866 — Ырымбур Неплюев кадет корпусы.
• 1866—1882 — Ырымбур Неплюев хәрби гимназияһы (өлкән класс 4-се Ырымбур хәрби училищеһы тип үҙгәртелә, 1870 йылда ябыла).
• 1882—1919 — Ырымбур Неплюев кадет корпусы.
• 1919 йылдың 5 ғинуары — урындағы Совет тарафынан ябыла.
• 1946—1961 корпус бинаһында Сталинград суворовсы хәрби училище урынлаша (һуңыраҡ Ырымбур СВУ)

Бинаһы

Тәүҙә училище ябай ағас йортта асыла; аҙаҡ, һуңынан ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы асылған бинала урынлаша; 1872 йылдан — Каруанһарай майҙанында махсус төҙөлгән, ҙур таш йортта. Хәҙер был бина медицина университетының III корпусы булып тора.

Корпус ойошмаһы

Корпус составы

Корпус европа һәм азия бүлектәренән (артабан эскадрон тип атала) тора. Беренсеһендә башлыса урыҫ тәрбиәләнеүселәре уҡыған, икенсеһендә күпселекте урыҫ булмағандар тәшкил итә. Штат буйынса 200 уҡыусы ҡабул ителә: 70 уҡыусы ҡаҙна иҫәбенә һәм 40 уҡыусы үҙ иҫәбенә (үҙ коштлы тәрбиәләнеүсе); ҡалған 90 урын урындағы казак ғәскәре офицерҙары улдарына бирелгән, шуларҙан 30 вакансия Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре өсөн һаҡлап тотолған булған.

1832 йылда Неплюев училищеһында хәрби һәм граждан чиновниктарҙың ҡыҙҙарын тәрбиәләү һәм фәнгә һәм ҡул эштәренә уҡытыу өсөн ҡатын-ҡыҙҙар бүлеге асылған.

Уҡыу программаһы

Уҡыу программаһы 6 йылға иҫәпләнгән булған (2-шәр йылдан 3 класс). Дөйөм белем биреү предметтары (тарих, география, ботаника, минералогия, математика) уҡытыла һәм махсус предметтар өйрәнелә. Европа бүлексәһендә дөйөм белем биреү дисциплиналары менән бер рәттән, француз һәм немец телдәре, шулай уҡ фортификация һәм артиллерия өйрәнелә. Азия бүлексәһендә хәрби фәндәр уҡытылмай; христиан һәм мосолман дини тәғлимәттәре һәм дөйөм белем биреү дисциплиналары менән бер рәттән, ғәрәп, фарсы һәм туған телдәр уҡытыла; архитектура, каллиграфия һәм нәфис сәнғәт буйынса билдәле бер белемдәр бирелә; игенселек һәм урман хужалығына бәйле дисциплиналар уҡытыла. XIX быуаттың 60-сы йылдарында кадет корпусы үҙгәртеп ҡорола. Уҡыу курсы һәм ойошманың үҙенсәлектәре бөтөрөлә, урындағы һәм көнсығыш телдәре, урмансылыҡ, архитектура һәм башҡалар программанан алып ташлана. Урыҫ булмаған халыҡтар өсөн вакансиялар бөтөрөлә, бөтә уҡыусылар ҙа берҙәм уҡытыу программаһы буйынса уҡытыла башлай.

Әһәмиәте

Кадет корпусы XIX быуаттың беренсе яртыһында крайҙың мәҙәни тормошона, башҡорттарҙың һәм крайҙың урыҫ булмаған башҡа халыҡтарының мәғрифәтселегенә ҙур йоғонто яһай. Бында М. И. Өмөтбаев — күренекле башҡорт шағир-мәғрифәтсеһе, ғалим-энциклопедист белем алған.

Корпуста уҡыған йәки хеҙмәт иткән билдәле кешеләр

• Аничков Виктор Михайлович
• Биғлов Мөхәмәтәкрәм Мөхәмәтйән улы
• Биксурин Мирсәлих Мирсәлим улы
• Боғҙанов Ғәбдрәүеф Ғабдулла улы
• Бородин Михаил Никанорович
• Воробьёв Николай Михайлович
• Воронин Михаил Феоктистович
• Горохов Алексей Фёдорович
• Гуляев Александр Лазаревич
• Дандевиль Виктор Дезидерьевич
• Диваев Әбүбәкер Әхмәтйән улы
• Дутов Александр Ильич
• Ерёмин Александр Михайлович
• Зайцев Иван Матвеевич
• Залесов Николай Гаврилович
• Иванов Мартиниан Иванович
• Иванов Николай Александрович (генерал-губернатор)
• Кастанье Жозеф-Антуан
• Костяев Фёдор Васильевич
• Күкләшев Сәлихйән Бикташ улы
• Ҡолбәков Шәрәфетдин Әбделғәлим улы
• Лебедев Порфирий Александрович
• Лесевицкий Николай Николаевич
• Попов Василий Григорьевич
• Сахаров Константин Вячеславович
• Серов Василий Родионович
• Синклер Владимир Александрович
• Сыртланов Ғәлиасҡар Шәхәйҙәр улы
• Сыртланов Шаһихәйҙәр Шаһгардан улы
• Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы
• Ханжин Михаил Васильевич
• Хорошхин Михаил Павлович
• Шляков Николай Васильевич
• Щепихин Сергей Арефьевич

Директорҙары

В. Н. Витевский мәғлүмәттәре буйынса, корпус директорҙары булғандар^[2]:

• 1825—1832 — Григорий Федорович Генс
• 1832—1833 — К. Д. Ахтюров
• 1833—1848 — Илларион Михайлович Марков
• 1848—1862 — Михаил Сергеевич Шилов
• 1862—1865 — Пётр Логинович Энгельке
• 1865—1876 — Павел Васильевич Домерщиков
• 1876 — ? — Феофил Матвеевич Самоцветов

Галереяһы

• 
  1-се Неплюев Кадет корпусы (төп бина). Парк тыҡрығы, 7
• 
  1-се Неплюев Кадет корпусы (төп бина). Парк тыҡрығы, 7
• 
  1-се Неплюев Кадет корпусы (төп бина). Парк тыҡрығы, 7
• 
  1-се Неплюев Кадет корпусы (төп бина). Парк тыҡрығы, 7
• 
  1-се Неплюев Кадет корпусы (төп бина). Фронтон.
• 

Иҫкәрмәләр

1. Решение малого Совета Оренбургского областного Совета народных депутатов № 6-мс от 02.03.1993
2. Витевский В. Н. И. И. Неплюев, верный слуга своего отечества, основатель Оренбурга и устроитель Оренбургского края: Биогр.-ист. очерк… — Казань: тип. Имп. ун-та, 1891. — 230 c. — С. 218.

1905 йылдың июненә тиклем корпус менән Феофил Матвеевич Самоцвет, инфантерия генералы етәкселек итә.

Сығанағы

• Фархшатов М. Н. Народное образование в Башкирии в пореформенный период 60-90-е годы XIX в. — М., 1994

Һылтанмалар

• Әсфәндиәров Ә. З. Неплюев кадет корпусы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Фотографии на сайте «Старинный Оренбург»
• История и фотографии Российских кадетских корпусов. 2016 йыл 15 декабрь архивланған.
• Кадеты России
• Оренбургский Неплюевский кадетский корпус(недоступная ссылка) на Regiment.ru