Татарҙар

Татарҙар (татар. татарлар) — Рәсәй Федерацияның Волга-Урал буйында йәшәгән төрки халыҡ. Күпселек өлөшө Татарстанда һәм Башҡортостанда, шаҡтай өлөшө Рәсәйҙең башҡа өлкәләрендә йәшәй.

Татарҙар

Ҡолшәриф Ғабдулла Туҡай Ғәлиәскәр Камал Ғаяз Исхаҡи Садри Маҡсуди Йософ Аҡсура Файл:Musa Dzhalil.jpg Муса Йәлил Файл:Salih Saydashev.jpg Сәлих Сәйҙәшев Сара Садыҡова Файл:Vagapov Rashit Vagapovich.jpg Рәшит Ваһапов Марат Сафин Руслан Ниғмәтуллин Һаҙый Таҡташ Шиһабетдин Мәржәни Мөхәммәдйәр
Үҙ атамаһы	Татар
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: 7 млн тирәһе  Рәсәй Федерацияһы:  5 310 649 (пер. 2010)[1], 5 554 601 (пер. 2002)[2]  Татарстан: 2 012 571 (2010)[1]  Башҡортостан: 1 009 295 (2010)[1]  Силәбе өлкәһе: 180 913 (2010)[1]  Ырымбур өлкәһе: 151 492 (2010)[1]  Ульяновск өлкәһе: 149 873 (2010)[1]  Мәскәү: 149 043 (2010)[1]  Свердловск өлкәһе: 143 803 (2010)[1]  Һамар өлкәһе: 126 124 (2010)[1]  Пермь крайы: 115 544 (2010)[1]  Ханты-Манси автономиялы округы: 108 899 (2010)[1]  Төмән өлкәһе (юг): 102 587 (2010)[1]  Түбәнге Новгород өлкәһе: 44 103 (2010)[1]  Үзбәкстан: 324 080 (2002)[3]  Ҡаҙағстан: 204 229 (перепись 2009)[4]  Украина: 73 304 (перепись 2001)[5]  Төркмәнстан: 61 000  Ҡырғыҙстан: 31 491 (2009)  Әзербайжан: 25 900 (2009)[6]  Төркиә: 26 000[7]  Тажикстан: 19 300 (2000)[8]  АҠШ: 11 000  Ҡытай: 7 500[7]  Беларусь: 7 316 (перепись 2009) [9]  Грузия: 3 700[7]  Литва: 3 235 (перепись 2001)[10]  Молдова: 2 900[7]  Латвия: 2 739 (2010) [11]  Эстония: 2 445 (2010)[12]  Польша:  495 (перепись 2002)[13]
Тел	татар теле, урыҫ теле
Дин	ислам суннизм, кряшендәр — православие
Раса тибы	күпселек европеоидтар, монголоидтар
Халыҡ	Алтай ғаиләһе   Төрки төркөмө    Ҡыпсаҡ телдәре
Туғандаш халыҡтар	төрки халыҡтар

Халыҡ төркөмө

Татар халҡы 3 төп төркөмгә бүленә.

• Иҙел-Урал татарҙары
  • Ҡазан татарҙары
  • Ҡасим татарҙары
  • Мишәрҙәр
  • Әстерхан татарҙары
• Себер татарҙары

Польша-Литва татарҙары төркөмө лә бар. Иҙел-Урал төбәге төркөмө иң ҙурыһы, унда 4 млн артыҡ татар иҫәпләнә.

Дин

Татарҙарҙың күпселеге мосолман-сөнниҙәр. Милләт вәкилдәре араһында көсләп суҡындырылған өлөш тә бар: керәшен татарҙары, нуғайбәктәр. Шул уҡ ваҡытта фәндә «Был халыҡтар көсләп суҡындырылмаған, электән христиан динен ҡабул иткән» тигән ҡараш та бар.

Этногенез

Татар халҡының килеп сығышы тураһында фәндә 3 төп концепция йәшәй.

Иҙел-Урал концепцияһы

Уның буйынса татарҙың килеп сығышының төп нигеҙе — болғарҙар һәм төркиләшкән ерле Фин-Уғыр халҡы. Ә. Вәлиди, Х. Ғәбәши, М. Зәки, Ф. Урмансы х. б. ғәлимдәр Болғарҙарҙың килеп сығышында иң боронғо осорҙан билдәле күсмә Скиф, Сармат, Алан һәм башҡаларҙың ҡатнашы бар тип иҫәпләйҙәр.

Татар-Монгол концепцияһы

Был концепция Көнсығыш Европаға татар-монгол ҡәбиләләре менән бергә күсеп килеп, ерле ҡыпсаҡтар менән ҡушылып һәм Алтын Урҙа дәүләтендә Ислам динен ҡабул итеп татар мәҙәниәтен һәм дәүләтселеген барлыҡҡа килтергәндәр тигән ҡарашҡа нигеҙләнә. Был ҡараш ҡайһы бер урыҫ, башҡорт, сыуаш ғәлимдәре Н. А.Мәзитов, В. Ф. Кахавский, В. Д. Дмитриев, Н. И. Егоров, М. Р. Федотов һәм башҡаларҙың хеҙмәттәрендә сағылыш тапҡан.

Төрки-Татар концепцияһы

Был концепция татар халҡының килеп сығышында болғарҙар менән бергә Ҡыпсаҡ дәүләте берләшмәләренә кергән халыҡтар ҡатнашыуына ҙур урын бирә.

Татар халҡының милли тарихының төп үҫеш дәүере Алтын Урҙа осорона тура килә. Был ваҡытта урындағы Болғар һәм Ҡыпсаҡтар менән Төрки ҡәбиләләргә ҡушыла. Төрки нигеҙҙә уртаҡ әҙәби тел барлыҡҡа килә.

Тормош һәм көнкүреш

Татар националь костюмы

Татарҙарҙың тормош һәм көнкүрештә иң мөһим урын тотҡан тотҡан шөғөлдәре: игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ һәм һунарсылыҡ.

Диаспора

Хәҙерге көндә татарҙар бөтә донъяла йәшәй тип әйтергә була. Алманияла, Финляндияла, Польшала, Литвала, Эстонияла татарҙар күп.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Башҡортостан Республикаһының татар тарихи-мәҙәни үҙәге

Иҫкәрмәләр

1. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
2. Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России
3. Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.
4. Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.
5. Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)
6. Ethnic composition of Azerbaijan 2009
8. Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы
9. Белстат. Предварительные итоги переписи 2009
10. Национальный состав населения Литвы. Перепись 2001
11. Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010.  (латыш.)
12. Национальный состав населения Эстонии. 2010
13. Нациоанльный состав населения Польши. Перепись 2002

Әҙәбиәт

• Закиев М. З. История татарского народа (Этнические корни, формирование и развитие). — М.: ИНСАН, 2008. — 560 с. ISBN 978-5-85840-013-4

Һылтанмалар

• Яҡупов Р. И. Татарҙар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Долгов В. В. Кто такие татары? Сайт «Исторический документ», 28.12.2018 (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 ғинуар 2019)
• Этноним «татар» — успешный конструкт XIX в. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 5 май 2020)