Памир

Памир (ҡыт. Упр. 帕米尔, пиньинь Pàmǐ'ěr; фарсы. پامیر‎; пушту телендә پامیر,‎ Pamir; тажик телендә Помир; һинди सुमेरु; урду телендә پامیر‎, Pamir; дунган телендә Цунлин) — Үҙәк Азияның көньяғында һәм Гималай тау теҙмәһенең төньяғында тау системаһы, башлыса Тажикстан (Таулы Бадахшан автономиялы өлкәһе), Ҡытай, Афғанстан һәм Пакистан биләмәһендә^{[к. 1][1]}. Памир Үҙәк Азияның башҡа ҡеүәтле тау системалары армыттары — Һиндукуш, Ҡараҡором (тау системаһы), Куньлунь һәм Тянь-Шань тоташҡан урында урынлашҡан^{[к. 2]}.

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Памир (мәғәнәләр).

Памир
Характеристикалар
Майҙаны	120 000 км²
Оҙонлоғо	500 km
Киңлеге	300 km
Бейек нөктәһе
Иң бейек түбәһе	Конгур
Бейек нөктәһе	7649 м
Урынлашыуы
38°35′38″ с. ш. 75°18′48″ в. д.HGЯO
Илдәр	Тажикстан  Ҡырғыҙстан  Ҡытай  Афғанстан  Һиндостан  Пакистан
Памир
Памир Викимилектә

Памир йыһандан: уң яҡта Тарим бассейны, һулда Афғанстандың өлөшө, Гиндукуш, Бактрия, Төркөстан һырты, Фирғәнә үҙәне, Тянь-Шандың төп һырты

Памир тауҙарының топографик картаһы

Исмоил Сомони түбәһе (элек-Коммунизм пигы)

Бартанг йылғаһының тарлауығы

XVIII—XX быуаттарҙа Памир һәм уның тирә-яғындағы өлкәләр Британия һәм Рәсәй империялары араһындағы геосәйәси дәғүә урынына әүерелә, был күренеш британ геосәйәсәте тарихында «Ҙур уйын» тип атала^{[к. 3]}.

Әлеге ваҡытта Памир бер нисә дәүләт араһында хәл ителмәгән ҡаршылыҡтарҙың үҙәге булып тора, был төбәктә геосәйәси көсөргәнеш тыуҙыра^[2].

Атаманың килеп сығышы

Б. э. т. 140—135 йылдарҙа Памир буйлап ҡытай кешеһе Чжан Цянь сәйәхәт итә, Ул беренселәрҙән булып Памирҙы «һуған тауҙары» (цун-лин, традицион ҡытай телендә 蔥嶺) тип атай. Бында электән ҡырағай тау һуғандары (анзурҙар^{[к. 4]}) күпләп үҫкән. Ул Памирҙы Тянь-Шандың дауамы тип уйлай^[3].

Әҙәбиәттә «Памир» һүҙе тәүге тапҡыр VII быуатта Ҡытай сәйәхәтсеһе һәм Тан династияһы тәржемәсеһе Сюаньзан яҙмаларында телгә алына. Ул ваҡытта дипломатик маҡсаттарҙа Амударья йылғаһының сығанағы булған илдәрҙә була. Сюаньцзян, урындағы халыҡ һүҙҙәренә таянып, былай тип билдәләй: «Ике ҡар һырты араһында „По-ми-ло“, башҡа сығанаҡтар буйынса „Па-ми-яй“ иле һуҙыла^[4], унда һыуыҡ һәм елдәр хакимлыҡ итә, ҡышын һәм йәй ҡар яуа, тупраҡ тоҙло һәм таш менән ҡапланған». «По-ми-ло» атамаһын, ул башҡа сығанаҡтарға ярашлы «Па-ми-яй»^[5], тип ҡытай телендә яҙа — уны ижектәргә бүлә. Был, һис шикһеҙ, Памирға тап килә, сөнки ҡытай телендә «р» хәрефе әйтелмәй^[6][7].

Памир атамаһын төрлөсә яҙғандар. IX—X быуат әҫәрҙәрендә исеме «Фамир» йәки «Бамир» булараҡ осрай. Ғәрәптәр был исемде һиндтарҙан алған, һинд мифологияһында Меру тауы бар. Ул, әйтерһең дә, донъя үҙәгендә урынлашҡан тигән фекер бар. Будда географияһында иһә Гималай һәм Көньяҡ Тибет донъя үҙәге тип һанала. Ошонан «Упа-Меру», йәғни "аҫҡа ятҡан ил тигән фараз барлыҡҡа килә^[6].

Марко Поло — Италия сауҙагәре һәм сәйәхәтсеһе. Ул XIII быуатта Азия буйлап, атап әйткәндә, Памир буйлап сәйәхәт итеү тарихын билдәле "Донъя мөғжизәләре китабы"нда таныштыра. Был тауҙың атамаһын «Памер» йәки «Памиер» тип яҙа. Һинд һәм Амударъя йылғаларының үрге ағымында күп кенә географик атамалар оҡшаш: Памир, Кашмир, Тиричмир, Аймир һәм башҡалар. Был атамаларҙың нигеҙен санскрит телендәге «донъя» һүҙе тәшкил итә, ул «күл» тигәнде аңлата^[8]. Памирҙа, ысынлап та, күлдәр бик күп. «Памир» һүҙенең килеп сығышын раҫлау мөмкин булмай, беренсе ижек асыҡланмаған булып ҡала^[6][9].

Мирза-Гайдарҙың XVI быуаттағы фарсы телендәге әҫәрендә «Памир» йәки «Бамир» исеме телгә алына; Иран тел белгестәре фаразлауынса, «Памир» — фарсы һүҙе «Бам-иар», йәғни «ер түбәһе» тигәнде аңлата. Моғайын, «Донъя ҡыйығы» тигән билдәле билдәләмә шунан килгәндер. Уның тажик теленән транслитерацияһы — «Боми дунье», ул «донъяның ҡыйығы» тигәнде аңлата. Фарсы теленән башҡа аңлатмалар ҙа була, мәҫәлән, «По-и-мор», йәғни «үлем итәге», йәки «По-и-мург» — «ҡош аяғы». Әммә был атамалар географик мәғәнәнән алыҫ тора^[6][10].

50-се йылдар аҙағында башта үзбәк географы К. Хәсәнов, һуңынан профессор Н. Г. Малицкий тарафынан Афғанстанда әлегә тиклем «Памир» түгел, ә «Па-и-михр» тип яҙыуҙары хаҡында фараз әйтелә. «Михр» йәки «Митр»^[6] — боронғо ирандарҙың ҡояш аллаһы, һәм «Пай-михр» һүҙе «ҡояш итәгендә йәки ҡояш илаһы», йәғни көнсығышта ҡояш сыҡҡан тау тигәнде аңлатырға тейеш. Боронғо иран халыҡтары йәшәгән ерҙәргә ҡарата^[11] Памир ысынлап та шундай урынды биләй, һәм был атама тап килә. Бәлки, унан «Памир» һүҙе килеп сыҡҡандыр^[6].

Орографияһы

Памирҙың һырттары

• Фәндәр Академияһы һырты
• Ванч һырты
• Вахан һырты
• Вахш һырты
• Дарваз һырты
• Заалай һырты
• Зулумарт һырты
• Ишкашим һырты
• Калат (тау)
• Каратегин һырты
• Музкол
• Петр I һырты
• Пшарт һырты
• Рушан һырты
• Сарыколь һырты
• Төньяҡ Танымас һырты
• Төньяҡ Аличур һырты
• Хазратишох
• Шахдарин һырты
• Шугнан һырты
• Южно-Аличур һырты
• Язгулем һырты

Сығанаҡ^[12].

Название	Провинция / страна	Макс. бейеклеге (диңгеҙ кимәленән метр бейеклектә))	Оҙонлоғо (км)	Боҙлоҡтар майҙаны (кв.км)
Төньяҡ Танымас һырты	Көньяҡ Памир	6018	68	200
Сарыколь һырты	Көньяҡ Памир	6351	402	132
Вахан һырты	Көньяҡ Памир	6281	186	96
Төньяҡ Аличур һырты	Көньяҡ Памир	5929	130	70
Ашарт һырты	Көньяҡ Памир	4734	57	0
Музтаг-Сарыколь һырты	Көньяҡ Памир	5821	44	0
Көньяҡ-Аличур һырты	Көньяҡ Памир	5706	150	0
Музкол һырты	Көньяҡ Памир	6233	110	250
Петр I һырты	Көнбайыш Памир	6785	200	900
Фәндәр Академияһы һырты	Көнбайыш Памир	7495	110	660
Язгулем һырты	Көнбайыш Памир	6974	131	438
Дарваз һырты	Көнбайыш Памир	6083	200	420
Ишкашим һырты	Көнбайыш Памир	6096	79	300
Шахдарин һырты	Көнбайыш Памир	6726	113	270
Ванч һырты	Көнбайыш Памир	5000	83	221
Рушан һырты	Көнбайыш Памир	6080	120	200
Шугнан һырты	Көнбайыш Памир	5704	99	150
Белеули (тау һырты)	Көнбайыш Памир	5358	67	120
Сары-Бель (һырт)	Көнбайыш Памир	4030	30	0
Сары-Айгыр һырты	Көнбайыш Памир	4867	42	0
хр. Заалайский	Көнбайыш Памир	7134	273	1194

Памирҙың тау түбәләре — ете меңлектәр

• Конгур түбәһе (бейеклеге 7649 м) — Ҡытай биләмәһендә урынлашҡан Памирҙың иң бейек нөктәһе.
• Исмоил Сомони түбәһе (элекке Коммунизм түбәһе) (бейеклеге 7495 м) — элекке СССР-ҙың иң юғары нөктәһе, 1880-се йылдарҙа Памирҙы өйрәнеүсе урыҫ тикшеренеүселәре аса^[13]. Хата буйынса Гармо пигына тиңләштерелә; һуңыраҡ хата төҙәтелә. 1932 йылда Сталин түбәһе тип атала; 1962 йылда Коммунизм түбәһе тип үҙгәртелә; 1998 йылда Исмоил Сомони түбәһенә үҙгәртелә.
• Ленин түбәһе (Әбүғәлисина түбәһе) — бейеклеге 7134 м, 1871 йылда асыла, Кауфман түбәһе тип атала; 1928 йылда Ленин түбәһе тип үҙгәртелә; 2006 йылда Әбүғәлисина тип (Әбүғәлисина хөрмәтенә) тип атала^[14], шулай уҡ Ибн Сина түбәһе атамаһы менән йөрөтөлә.
• Корженевская түбәһе — бейеклеге 7105 м, 1910 йылда урыҫ географы Н. Л. Корженевский аса, ҡатыны Евгения Корженевская хөрмәтенә атала.

Памирҙың башҡа тау түбәләре

• Гармо түбәһе;
• Карл Маркс түбәһе:
• Маяковский түбәһе;
• Музтагата;
• Бойондороҡһоҙлоҡ түбәһе;
• Фрунзе түбәһе;
• Эйлер түбәһе;
• Энгельс түбәһе.

Климаты

Памир өсөн оҙайлы һәм ҡырыҫ ҡыш һәм ҡыҫҡа йәй хас. Түбәләре йыл әйләнәһенә ҡар менән ҡаплаулы.

Памир климаты — бейек таулы, ҡырыҫ, киҫкен континенталь. 2500 м бейек таулы райондарға Үҙәк һәм Көнсығыш Памир^{[к. 5]} инә, был райондарҙың климаты континенталь. Ҡыштан йәйгә тиклем һәм төндә температураның тирбәлеүе ярайһы уҡ ҙур һәм көнсығышҡа табан күтәрелә. Йыш ҡына ҡышҡы иртәлә −20 °C тирәһе температура була, ә төштән һуң нулдән бер нисә градусҡа юғары күтәрелә. Памир субтропик бүлкәттә урынлашҡан, ҡышын бында уртаса киңлектәге һауа массалары өҫтөнлөк итә, йәйен — тропик. Ғинуар айында уртаса температура яҡынса 3600 м бейеклектә −17,8 °C. Ҡыш октябрҙән апрелгә тиклем дауам итә. Абсолют температура минимумы −50 °C. Йәй ҡыҫҡа һәм һыуыҡ. Йәйге температура 20 °C-тан юғары күтәрелмәй. Июлдә уртаса температура (ғинуарҙағы кеүек үк бейеклектәр өсөн) — 13,9 °C. Айырыуса уңайһыҙ климат шарттары Көнсығыш Памирҙа. Бында ҡыш оҙон һәм ҡырыҫ. Октябрҙән апрелгә тиклем кире айлыҡ температура күҙәтелә. Ғинуар айында уртаса айлыҡ температура −14 °C-тан −26 °C-ҡа тиклем түбәнәйә. Абсолют минимум бик түбән: −63 °C (Булункуль гидрометеорологик станцияһы мәғлүмәттәре буйынса). Йәй ҡыҫҡа һәм һалҡын. Июль айындағы уртаса һауа температураһы 15 °C-тан артмай (Сарез күле буйында Ирхт гидрометеорологик станцияһы урынлашҡан). Абсолют максимум 20 °C (академик Н. П. Горбунов исемендәге гидрометеорологик станция^{[к. 6]}, Федченко боҙлоғо^{[к. 7]}) 34 °C тиклем (Ирхт гидрометеорология станцияһы)^{[к. 8]}.

Федченко боҙлоғоноң һул яғындағы ҡая баҫҡыстарында Академик Н. П. Горбунов исемендәге гидрометеорология станцияһы

Һыуыҡ осорҙоң оҙайлылығы 111 көн тәшкил итә (Ирхт метеостанцияһы), ә ҡайһы бер һалҡын райондарҙа (Шаймаҡ, Күл, Болонкүл) һыуыҡ булмаған осор бөтөнләй юҡ. Таулы участкалар төрлө температуралы осорҙар башланыу һәм тамамланыу ваҡыты буйынса ла, ошо осорҙар оҙайлығы буйынса ла айырылып тора. Шулай итеп, тауҙарҙа температура 5 °C-тан юғары булған осор — 90 — 160 көн, 10 °C — 26 — 44 көн, Ҡаракүлдә һәм Федченко боҙлоғонда температура 0 °C-тан юғары булған осор юҡ^[15]. Мургаба, Оксу үҙәндәрендә, тымыҡ уйпатлыҡтарҙа (Каракүл һ. б.) күп йыллыҡ туң тау тоҡомдары таралған. йыллыҡ яуым-төшөмгә башлыса массаларҙың көньяҡ-көнбайышҡа күсеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән циклондар йоғонто яһай. Рельефтың ҡатмарлылығы һәм бейеклектең төрлөлөгө айырым участкаларҙа яуым-төшөм һиҙелерлек тигеҙһеҙ. Дымлы көнбайыш һауа массаларына дусар булған таулы урындарҙа яуым-төшөмдөң күп өлөшө яуа. Был һауа массаларынан бейек тауҙар менән кәртәләнгән көнсығыш райондар дымды аҙ ала^[15]. Көнбайыш Памир ярайһы уҡ юғары температуралар менән айырылып тора. Әйтәйек, Дарвазе метеостанцияһында ғинуарҙа уртаса айлыҡ температура ыңғай һәм 0,2 градус тәшкил итә. Һауа температураһының абсолют минимумы −34 градусҡа етә (Тавильдар метеостанцияһы)^[15].

Көнбайыш Памир үҙәндәрендә йыллыҡ яуым-төшөм күләме — 92 — 260 мм, Көнсығыш Памирҙа — 60 — 119 мм. Таулы тауҙарҙа һәм тау битләүҙәрендә яуым-төшөм күләме арта (Федченко боҙлоғонда — 1100 мм). Йәй Көнсығыш Памирҙа Һиндостандың муссон әйләнешендә ҡатнашҡан дымлы тропик һауа массаларының йоғонтоһо булыуы ихтимал.

Памирҙың өлкә үҙәктәре буйынса ҡайһы бер климатик мәғлүмәттәр:

• Калай-Хумбала уртаса йыллыҡ температура — 12,3 °C. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 507 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күп өлөшө март айында яуа, уртаса 101 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 25,1 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −1,8 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 100 мм. Уртаса температура йыл дауамында 26,9 °C-ҡа үҙгәреп тора.
• Ванчела уртаса йыллыҡ температура — 9,9 °C. Яуым-төшөм йыл һайын яҡынса 341 мм яуа. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе март айында яуа, уртаса 64 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 23,0 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −4,9 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 63 мм. Йыл дауамында уртаса температура 27,9 °C-ҡа үҙгәреп тора.
• Рушанда уртаса йыллыҡ температура — 9,2 °C. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ күләме — 292 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөмдөң күп өлөшө март айында яуа, уртаса 54 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температура 22,4 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,1 °C. Был йыл эсендә иң түбән температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 54 мм. Йыл дауамында уртаса температура 28,5 °C-ҡа үҙгәреп тора.
• Хорог ҡалаһында уртаса йыллыҡ температура — 9,3 °C. уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 276 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 0 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе март айында яуа, уртаса 52 мм. Йылдың иң йылы айы — август, уртаса температураһы 22,6 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,2 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 52 мм. Уртаса температура йыл дауамында 28,8 °C-ҡа үҙгәреп тора.
• Ишкашимдә уртаса йыллыҡ температура — 7,5 °C. уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 416 мм. Иң ҡоро ай — август, яуым-төшөм 4 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе апрель айында яуа, уртаса 82 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 19,5 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −6,0 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһында яуым-төшөм айырмаһы — 78 мм. Уртаса температура йыл дауамында 25,5 °C-ҡа үҙгәреп тора.
• Мургабта уртаса йыллыҡ температура 0,3 °C. Яуым-төшөм йыл һайын яҡынса 72 мм яуа. Иң ҡоро ай — ноябрь, яуым-төшөм 1 мм. Яуым-төшөмдөң күбеһе май айында яуа, уртаса 11 мм. Йылдың иң йылы айы — июль, уртаса температураһы 13,8 °C. Ғинуарҙың уртаса температураһы −15,5 °C. Был йыл эсендә иң түбән уртаса температура. Яуым-төшөмдөң иң ҡоро ай менән иң дымлы ай араһындағы айырмаһы — 10 мм. Уртаса температура йыл дауамында 29,3 °C-ҡа тиклем үҙгәрә^[16].

Гляциология

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ледник Географического Общества, Ледник Грумм-Гржимайло, Октябрьский (ледник), Саукдара, Язгулемский ледник, Ледник Бивачный, Гармо (ледник), Ледник Корженевского (Киргизия) һәм Ледник Ленина

Федченко боҙлоғо, Landsat-7 һүрәте

• Федченко боҙлоғо — Памирҙа иң ҙур боҙлоҡ. Үҙәк Тажикстан (таулы Бадахшан автономиялы өлкәһе) территорияһында урынлашҡан. Боҙлоҡтарҙың тау-үҙән тибына ҡарай. Донъяла поляр өлкәләрҙән ситтә урынлашҡан иң оҙон боҙлоҡ булып тора. Боҙлоҡтоң майҙаны яҡынса 700 км². Евразия боҙлоҡтары араһында Федченко боҙлоғо майҙаны буйынса Сиачендың Ҡаракорам (оҙонлоғо 76 км, майҙаны 750 км²) һәм Балторо (оҙонлоғо 62 км, майҙаны 750 км²) боҙлоҡтарынан ғына ҡалыша.
• Медвежий боҙлоғо Бадахшанда, Фән академияһы һыртының көнбайыш битләүендә урынлашҡан, ул Памирҙың төп субкиңлек геологик структуралары йүнәлешенә арҡыры һуҙылған. Уның хәҙерге үҙәне бер-береһенән айырылып торған ике өлөштән: үҙәндән һәм боҙлоҡтоң фирнлы өлкәһенән тора. Үҙәне (Хирсдар йылғаһы үҙәне, Абдукагор йылғаһы бассейны, Ванч йылғаһының һул сығанағы) — тәрән уйылған тарлауыҡлы^[17].

Медвежий боҙлоғоноң хәрәкәт тиҙлеге күп тапҡырға арта: 1916 йыл алдынан, 1937 йылда һәм 1951 йылда. Әммә был боҙлоҡ белгестәрҙең иғтибарын 1963 йылда ғына йәлеп итә, ул саҡта боҙлоҡ үҙенең үҙәне (Хирсдар йылғаһы) буйлап 1,75 саҡрымға тиерлек аҫҡа шыуа һәм, Абдукагор үҙәнен кәртәләп, Ванча үренә сыға. Боҙлоҡ тиҙлеге 1963 йылдың яҙында көнөнә 100 метрға тиклем етә, ә июль башында сёрдж туҡтай. Боҙлоҡ осонда Абдукагор күле барлыҡҡа килә. Боҙлоҡтоң сираттағы хәрәкәте 10 йылдан һуң була һәм 1973 йылдың авгусына тиклем дауам итә. Ул был юлы алғараҡ шыуа. Артабан хәрәкәт даими ҡабатлана, ә инде яңы мең йыллыҡта төрлө ҙурлыҡта. 1989 йылдың март — июль айҙарында Тажик гидрометеорология хеҙмәте хеҙмәткәрҙәре үткәргән үлсәүҙәр һөҙөмтәһендә боҙлоҡ теленең хәрәкәте тиҙлеге үҙгәреүе тураһында өҙлөкһөҙ яҙма алына, шулай уҡ уларҙың максимумдары билдәләнә (13 — 17 июндә тәүлегенә 50 метрҙан ашыу).

Медвежий боҙлоғоноң һәм Памир боҙлоҡтарының торошон 1990-сы йылдар аҙағында алып «Мир» орбиталь станцияһы экипаждары күҙәтеү алып бара, әлеге ваҡытта — Халыҡ-ара йыһан станцияһы

Күлдәре

Төп мәҡәләләр: Булункуль, Зоркуль, Каракуль (озеро), Рангкуль, Сарезское озеро

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Сасыккуль, Турумтайкуль, Шадау, Шоркуль, Яшилькуль һәм Каракёль

Гидрографияһы

Йылғалары

• Баляндкиик
• Бартанг
• Белеули
• Ванч
• Гунт
• Каинды (йылға)
• Маркансу
• Обихингоу
• Памир (йылға)
• Пяндж
• Сауксой
• Сельдара
• Шахдара
• Язгулем

Геологик төҙөлөшө

Памир тауҙары геологик төҙөлөшөнөң ҡатмарлы һәм төрлө булыуы менән айырылып тора. Уларҙың составына ултырма тоҡомдар — эзбизташтар, ҡомташтар һәм кристаллы тоҡомдар, атап әйткәндә, граниттар инә. Унда тау гәлсәре, аҫыл таш бөрсөктәре бар^[18].

Памирҙың физик-географик районлашыуы

Памирҙы районлаштырыуҙың бер нисә схемаһы бар. Һәр бер өлкәһенең шәхси үҙенсәлектәре һәм йөҙө бар. Районлаштырыу орография, геология, геоморфология, гидрология, гляциология, климат айырмалыҡтары, геоботаника мәғлүмәттәре һәм башҡа тәбиғәт билдәләре нигеҙендә тормошҡа ашырыла.

XX быуаттың икенсе яртыһында Памирҙы тикшеренеүсе, географ һәм геоботаник Окмир Агаханянц киң ялан тикшеренеүҙәре һәм фәнни анализ нигеҙендә Памирҙы физик-географик өлкәләргә бүлеү схемаһын тәҡдим итә, ул «Памир Агаханянецтың районлаштырыу схемаһы» тип атала^[19].

Памирҙа йәшәгән халыҡтар

Памир халыҡтары телдәре

Бәйләнеш юлдары

Юлдар, һуҡмаҡтар һәм оврингтар

Иҫке Памир тракты

Хайуандар донъяһы

Чечекта Памир биология станцияһы

Памирҙы өйрәнеүсе күренекле шәхестәр

XIX быуат

XX быуат

XXI быуат

Галерея

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

1. Около 2/3 территории Памира охватывает Горно-Бадахшанская автономная область Республики Таджикистан. Вопрос о природных границах Памира спорный, под Памиром понимают природную территорию, ограниченную на севере Алайской долиной, на востоке — Сарыкольским хребтом, на юге — озером Зоркуль, долиной реки Памир и верховьем реки Пяндж, на западе — меридиональным отрезком долины реки Пяндж, на северо-западе к Памиру относят восточные части хребтов Петра I и Дарвазского. Некоторые советские-российские исследователи (К. В. Станюкович, Э. М. Мурзаев и другие) относят к Памиру только восточную часть указанной территории. Другие (Н. А. Гвоздецкий, Р. Д. Забиров и другие) включают прилегающие с востока Кашгарские горы; О. Е. Агаханянц рассматривал ещё южный склон Гиндукуша и восточный склон хребта Лаль на западе.
2. Памир, Памиры — обширное высокое нагорье в Средней Азии, расположенное в верховьях Амударьи и Тарима, между Тянь-Шанем на Севере и Гиндукушем на Юге. Приподнятое в наиболее низких своих частях на высоту 10½—14 тыс. фт. (3048—4267 м) над уровнем моря, нагорье это в общем представляет систему длинных, ветвистых более или менее плоских и широких речных долин и озёрных бассейнов, разделённых горными, часто снеговыми, хребтами и кряжами, возвышающимися своими скалистыми, нередко же весьма пологими скатами всего на 3—8 тыс. фт. (914—2438 м) над дном соседних долин. <…> Расположенный в узле между величайшими горными системами азиатского материка (Тянь-Шань, Гиндукуш, Куэнь-лунь, Гималаи, Кара-корум), в верховьях важнейших среднеазиатских рек, на пути между западной и восточной Азией и Индией П.  (билдәһеҙ) ru.wikisource.org. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 15 май 2021 года. ЭСБЕ. Россия, Санкт-Петербург, 1890—1907
3. Автором термина «Большая Игра» в историческом смысле является Артур Конолли (англ., 1807—1842) — британский разведчик, путешественник, писатель.
4. Название «цун-лин» («луковые горы»), возможно, связано с изобилием луков, произрастающих у подножия Алайского и Заалайского хребтов.
5. На востоке к Памиру относятся Сарыкольский хребет, Кашгарские горы с наибольшими высотами во всем Памире (пик Конгур 7649 м над уровнем моря и Музтагата 7546 м над уровнем моря). Восточный край Памира расчленён Кашгарскими горами. Следует заметить, что название «Восточный Памир» по отношению к территории Республики Таджикистан употребляется условно, и если взять Памирское нагорье в целом с восточной частью (с Кашгарскими горами), то Восточный Памир станет Центральным (так его называли К. К. Марков и О. Е. Агаханянц).
6. Труднодоступная гидрометеорологическая станция им. академика А. П. Горбунова расположена на высоте 4200 м, в суровых климатических условиях на скальных выступах левого борта ледника им. Федченко.
7. Ледник Федченко является одним из крупнейших в мире горно-долинных ледников.
8. В СССР, на Памире, в частности в ГБАО были созданы 16 гидрометеорологических станций (ГМС) — 1 метеостанция (МС); — 1 снеголавинная станция (СЛС); — 1 АМСГ Хорог (авиаметеостанция гражданская) и 36 гидрологических постов, где работали 372 человека. Со всех специализированных учреждений посредством радиостанций гидрометинформация передавалась в Хорогскую гидрометеорологическую обсерваторию (ГМО Хорог), куда одновременно с другого конца города принималась информация с Аэрологической станции при ГМО Хорог (АС ГМО Хорог проводилось зондирование атмосферы — измерение скорости ветра, температуры, давление и влажности до 50 км и более высоты в атмосфере). С ГМО Хорог вся информация телеграфным аппаратом передавалась в Душанбе, далее в Ташкент, куда вся информация в обязательном порядке поступала со всей Средней Азии, в конечном итоге в Москву.

Сығанаҡтар

1. Петрушина М. Н. ПАМИР  (урыҫ). Bigenc.ru/geography. Большая российская энциклопедия. Дата обращения: 17 февраль 2019. Архивировано 27 апрель 2019 года. 2019 йыл 27 апрель архивланған.
2. Памир На Физической Карте Полушарий  (билдәһеҙ). Quotesfasr.weebly.com. Дата обращения: 3 февраль 2019. Архивировано из оригинала 6 март 2019 года. 2019 йыл 6 март архивланған. Альпийско-Гималайский складчатый пояс — Пиренеи, Альпы, Карпаты, Кавказ, Памир, Гималаи
3. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
4. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
5. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
6. Агаханянц, 1962, с. 3—6
7. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
8. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
9. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
10. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
11. Ольга Фер „Легенды о Памире, лазурите“  (билдәһеҙ). Проза.ру. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 31 март 2019 года.
12. Горы Средней Азии  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 сентябрь 2021. Архивировано 20 сентябрь 2021 года.
13. Иорданишвили Е. К. Последняя загадка Памирских гор  (урыҫ). www.alpklubspb.ru. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано из оригинала 3 февраль 2015 года.
14. Постановление Правительства Республики Таджикистан № 297 от 4 июля [[2006 год]]а  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 12 март 2007 года. 2012 йыл 4 февраль архивланған.
17. Долгушин Л. Д. Пульсирующие ледники, 1982. — 192 с. / Л. Д. Долгушин, Г. Б. Осипова; Под ред. В. М. Котлякова. — Л.: Гидрометеоиздат, 1982. — 192 с. Госкомитет СССР по гидрометеорологии и контролю природной среды, Институт географии АН СССР
18. Учебный фильм «Памир» из цикла «Горные системы»  (билдәһеҙ). www.youtube.com. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 февраль 2019 года.
19. Памир - информация, фото, описание  (билдәһеҙ). About-planet.ru. Дата обращения: 27 февраль 2019. Архивировано 28 февраль 2019 года.

Әҙәбиәт

• Регель А. Э. Поездка в Каратегин и Дарваз / [А. Регель, чл. с. Р. Г. О.  (урыҫ) Дата обращения: 22 апрель 2020.. — [Санкт-Петербург] : тип. В. Безобразова, [1882] — 5 c.
• Регель А. Э. 1884. Путешествие в Шугнан // Изв. РГО. — Т. 20. вып. 3. — c. 268—274.  (урыҫ) Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 30 октябрь 2020 года.
• Вавилов Н. И. Пять континентов. — Л.: Наука, 1987. — 213 с.
• Агаханянц О. Е. Между Гиндукушем и Тянь-Шанем. История изучения природы Памира. — Душанбе: Таджикгосиздат, 1962. — 128 с. — 3000 экз.
• Агаханянц О. Е. Сарез : [Озеро на Памире]. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989. — 110 с. — 40 000 экз.
• Описание Чжунгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынешнем состоянии. Переведено с китайского монахом Иакинфом. Части I и II. — Санкт-Петербург: 1829.
• Историческое обозрение ойратов или калмыков с XV столетия до настоящего времени. Сочинено монахом Иакинфом. — Санкт-Петербург: 1834.
• Китай, его жители, нравы, обычаи, просвещение. Сочинение монаха Иакинфа  (урыҫ). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 20 февраль 2020 года.. — СПб., 1840.
• Статистическое описание Китайской империи. Сочинение монаха Иакинфа. Тома I и II. — Санкт-Петербург: 1842.
• Китай в гражданском и нравственном состоянии. Сочинение монаха Иакинфа в четырёх частях. Санкт-Петербург: 1848.
• Географический указатель мест на карте к истории древних среднеазийских народов. Сочинение монаха Иакинфа. — Санкт-Петербург: 1851.
• Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В трёх частях с картою на трёх больших листах. Сочинение монаха Иакинфа, удостоенное императорской Академией наук Демидовской премии. — Санкт-Петербург: 1851.
• Собрание сведений по исторической географии Восточной и Срединной Азии / Составители Л. Н. Гумилёв, М. Ф. Хван. — Чебоксары: 1960.
• Ради вечной памяти: Поэзия, статьи, очерки, заметки, письма [Иакинф Бичурин] / Составитель и автор Предисловия В. Г. Родионов. — Чебоксары: 1991.
• Российского унтер-офицера Ефремова, ныне коллежского ассессора девятилетнее странствование и приключение в Бухарии, Хиве, Персии и Индии и возвращение оттуда чрез Англию в Россию. Писанное им самим // Путешествия по Востоку в эпоху Екатерины II. — Москва, 1995.
• Крыленко Н. В., Щербаков Д. И., Марков К. К. Пять лет по Памиру: Итоги Памирских экспедиций 1928, 1929, 1931, 1932, 1933 годов. — Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1935. — 326 с.
• Юсуфбеков Х. Ю. Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины. — Душанбе: Дониш, 1968. — 320 с. — 1910 экз.
• Юсуфбеков Х. Ю. Методы возделывания полезных растений в условиях Памира. — Душанбе: Дониш, 1972. — 159 с. — 1620 экз.
• Юсуфбеков Х. Ю., Касач. А. Е. Терескен на Памире. — Душанбе: Дониш, 1972. — 132 с. — 1395 экз.
• Юсуфбеков Х. Ю. Памир. — Душанбе: Дониш, 1973. — 166 с. — 1200 экз.
• Юсуфбеков Х. Ю. Кормовые ресурсы Джаушангоза, их использование и улучшение. — Душанбе: Дониш, 1974. — 37 с. — 800 экз.
• Юсуфбеков Х. Ю., Агаханянц О. Е. Растительность Западного Памира и опыт её реконструкции. — Душанбе: Дониш, 1975. — 310 с. — 1200 экз. (— Горчаковский П. Л.  (урыҫ) Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 28 февраль 2021 года. п/п 199. [Рецензия] // Экология. —1976. — № 3. — С. 108—109.)
• Юсуфбеков Х. Ю. Проблемы биологии и сельского хозяйства Памира. — Душанбе: Дониш, 1975. — 363 с. — 1200 экз.
• Станюкович К. В. Растительный покров Восточного Памира. — М.: Государственное издательство географической литературы («Географгиз»), 1949. — 160 с. — 5000 экз. с 1963 г. «Мысль». — (Новая серия / Записки Всесоюзного географического обществва; Т. 10).
• Станюкович К. В. Растительность высокогорий СССР. Ч. 1. — Сталинобад: Изд-во Академии наук Таджикской ССР, 1960. — 169 с. — 500 экз.
• Басханов М. К., Колесников А. А., Матвеева М. Ф. Дервиш Гиндукуша. Дневники центральноазиатских экспедиций генерала Б. Л. Громбчевского. СПб., Нестор-История, 2015. — 376 с., ил. — ISBN 978-5-4469-0557-7.
• Басханов М. К., Колесников А. А., Матвеева М. Ф., Глухов А. И. Памир, Хунза и Кашгария в экспедиционных фотографиях генерала Б. Л. Громбчевского. М., ПЕЛИКАН, 2017. — 188 с. — ISBN 978-5-9500502-0-6.
• Басханов М. К. «У ворот английского могущества». А. Е. Снесарев в Туркестане, 1899—1904. СПб., Нестор-История, 2015. — 328 с., ил., карты. — ISBN 978-5-4469-0728-1.
• Постников А. В. Схватка на «Крыше Мира» (политики, разведчики и географы в борьбе за Памир в XIX в.): Монография в документах / Общ. ред. и предисловие академика В. С. Мясникова, Ин-т истории естествознания и техники им. С.И. Вавилова РАН. — М.: Памятники исторической мысли, 2001. — 416 с. — 1200 экз. — ISBN 5-88451-100-0. (в пер.)
• Постников А. В. Схватка на «Крыше Мира»: Политики, разведчики, географы в борьбе за Памир в XIX веке / Общ. ред. и предисловие акад. В. С. Мясникова. — Изд. 2-е. — М.: Рипол-классик, 2005. — 512 с. — 2000 экз. — ISBN 5-7905-3465-1. (в пер.)
• Постников А. В. Становление рубежей России в Центральной и Средней Азии (XVIII—XIX вв.). — М.: Памятники исторической мысли, 2007. — 464 с. — 800 экз. — ISBN 5-88451-216-0. (в пер.)
• Джура Шовалиев: «Горы приоритет будущего», журнал «Огонёк» статья Р.Ф 2010 город Москва — ISBN 7-231-21454-7
• Постников А. В. История географического изучения и картографирования Сибири и Дальнего Востока в XVII — начале XX вв. в связи с формированием русско-китайской границы. — М.: Ленанд, 2013. — 364 с. — ISBN 978-5-9710-0699-2.
• Countries, Capitals, Territories, Cities and Historic sites. — London: McFarland & Company, 1997 — ISBN 0-7864-0172-9
• Северцов Н. А. Орографический очерк Памирской горной системы.  (урыҫ) Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 15 апрель 2020 года. — СПб., 1886. — 384 с.
• Большая Советская Энциклопедия / Н. И. Бухарин, В. В. Куйбышев, M. Н. Покровского, В. П. Затонского и др. Гл. редактор О. Ю. Шмидт. — М.: Акционерное общество „Советская энциклопедия", 1930. — Т. XVII. — 813 с.
• Космическая информация в геологии Памир  (билдәһеҙ). Docplayer. Дата обращения: 28 февраль 2019. Архивировано 28 февраль 2019 года. 2019 йыл 28 февраль архивланған.

Һылтанмалар

• Памир — крыша мира. Сборник произведений и фотографий о Памире  (урыҫ). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 2 апрель 2019 года.
• Памир «История, культура, религия, нравы и обычаи»  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 9 март 2008 года. 2008 йыл 9 март архивланған.
• Надежда Емельянова. Народы Памира и Гиндукуша  (урыҫ). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 22 февраль 2020 года.
• Памир. От легенд к знаниям. Некоторые сведения из памирской истории  (урыҫ). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 30 ғинуар 2020 года.
• Памиро-Алай  (урыҫ). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 27 май 2020 года. / в кн.: Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов. Физическая география СССР. — М., 1978.