From Wikipedia, the free encyclopedia
Европа иҡтисади берләшмәһе менән бутамаҫҡа.
| Европа берлеге | |||
 Флаг Девизы: Согласие в многообразии Гимн: Ода к радости
| |||
 Государства — члены Европейского союза | |||
| Төп мәғлүмәт | |||
|---|---|---|---|
| Политик үҙәктәр | |||
| Етәкселек | |||
| — Европа советы — Комиссия — Парламент — Министрҙар советы |
Шарль Мишель | ||
| Нигеҙе | |||
| — Париж договоры — Рим договоры — Маастрихт договоры |
23 июль 1952 | ||
| Географик ҡылыҡһырламаһы | |||
| Территория | |||
| Халыҡ (2020) — оценка — Халыҡ тығыҙлығы | |||
| Эске тулайым продукт (ВВП) (по ППС, 2018) — барлығы — ВВП/кеше | |||
| ВВП (номинал, 2018) — всего — ВВП/кеше | |||
| Валюта |
евро | ||
| Сәғәт бүлкәте — йәйге ваҡыт — дингеҙ аръяғы ерҙәре менән |
UTC от 0 до +2 | ||
| Үрге кимәл домены |
.eu | ||
| Телефон коды |
см. список | ||
| Официаль сайты | |||
| http://europa.eu/ | |||
Европа берлеге (ЕБ) — 27 Европа дәүләтенең иҡтисади һәм сәйәси берләшмәһе.[6][7][8]
Европа берлеге 1992 йылда Европа иҡтисади берләшмәһе нигеҙендә Маастрихт килешеүе менән ойошторола, 1993 йылдың 1 ноябрендә үҙ көсөнә инә һәм төбәк интеграцияһына йүнәлтелә[9].
ЕБ — халыҡ-ара ойошма (дәүләт-ара дәүләтселек) һәм дәүләттең билдәләрен берләштергән халыҡ-ара берәмек, әммә юридик яҡтан икелә түгел[10][11].
Союз илдәрендә көсө булған стандартлаштырылған закондар системаһы ярҙамында, кешеләр, тауарҙар һәм булышлыҡтарҙың ирекле хәрәкәтен гарантиялаусы[12], шул иҫәптән илдәр-ағзалар һәм башҡа Европа илдәре ингән Шенген зонаһы сиктәрендә паспорт контролен туҡтатҡан[13] дөйөм баҙар[14] булдырылған.
Халыҡ-ара асыҡ хоҡуҡ субъекты булараҡ, Европа берлеге халыҡ-ара мөнәсәбәттәрҙә ҡатнашыу һәм халыҡ-ара килешеүҙәр төҙөү вәкәләтенә эйә. Берҙәм тышҡы һәм оборона сәйәсәтен уҙғарыуын күҙ уңында тотҡан дөйөм тышҡы хәүефһеҙлек сәйәсәте ойошторолған.[15]
Бөтә донъя буйынса ЕБ-ның даими дипломатик миссиялары ойошторолған, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһында, Бөтә донъя сауҙа ойошмаһында, Ҙур Етәүҙә (Большая Семёрка) һәм Егерме ил төркөмөндә (группа Двадцатки) вәкиллектәре эшләй. ЕБ делегациялары ЕБ илселәре менән етәкләнә.
Европа берлегенең институттары булып Европа советы, Европа комиссияһы (хөкүмәт), Европа берлеге советы (рәсми исеме — Совет, Министрҙар Советы), Европа берлеге Суды, Европа иҫәпләү палатаһы, Европа үҙәк банкы һәм Европа парламенты торалар. Европа парламенты ЕБ граждандары менән һәр биш йыл һайын һайлана.
Союз хоҡуҡи суд һәм эске эштәр өлкәһендә закондар сығарыу акттарын (директивтарҙы, закондарҙы һәм ҡарарҙарҙы) ҡабул итә, шулай уҡ сауҙа[16], ауыл хужалығы, балыҡсылыҡ[17] һәм төбәк үҫеш[18] өлкәһендә дөйөм сәйәсәт эшләй.
450 миллион кеше һаны[2] менән Европа берлеге илдәре 2018 йылда донъяның тулайым эске продуктында тотош ЕБ өлөшө һатып алыу мөмкинлеге паритету буйынса 23 процент самаһы һәм номиналь ЭТП буйынса 19 процент самаһы (16,1 триллион доллар) тәшкил иткән.[3]
Европа берлегенең ун туғыҙ иле берҙәм валюта — евроны әйләнешкә индереләр, ул Европа иҡтисади союзын — еврозонаны булдыра.
2012 йылда Европа берлегенә Тыныслыҡ өсөн Нобель премияһы бирелә[19]. 2017 йылда ЕБ Астурий принцессаһы премияһына лайыҡ була.[20]
Европа берлегенә 27 ил ҡушылған:
| Номер | Дәүләт | Ҡушылған йылы |
|---|---|---|
| 1 |  Австрия | 1995 |
| 2 |  Бельгия | 1957 |
| 3 |  Болгария | 2007 |
| 4 |  Венгрия | 2004 |
| 5 |  Германия[nb 2] |
1957 |
| 6 |  Греция | 1981 |
| 7 |  Дания | 1973 |
| 8 |  Ирландия | 1973 |
| 9 |  Испания | 1986 |
| 10 |  Италия | 1957 |
| 11 |  Кипр[nb 3] |
2004 |
| 12 |  Латвия | 2004 |
| 13 |  Литва | 2004 |
| 14 |  Люксембург | 1957 |
| 15 |  Мальта | 2004 |
| 16 |  Нидерланды | 1957 |
| 17 |  Польша | 2004 |
| 18 |  Португалия | 1986 |
| 19 |  Румыния | 2007 |
| 20 |  Словакия | 2004 |
| 21 |  Словения | 2004 |
| 22 |  Финляндия | 1995 |
| 23 |  Франция | 1957 |
| 24 |  Хорватия | 2013 |
| 25 |  Чехия | 2004 |
| 26 |  Швеция | 1995 |
| 27 |  Эстония | 2004 |
Берлектә ҡатнашҡан илдәр һаны тәүге алтынан — Бельгия, Көнбайыш Германия, Италия, Люксембург, Нидерланд һәм Франция — бөгөнгө киңәйтеү юлы менән 27 илгә тиклем артҡан: Һөйләшеүҙәргә ҡушылыу менән илдәр үҙ суверенитеттарын дөйөм рәүештә эшләгән берлек институттарындағы вәкиллеккә алмашыу өсөн сикләйҙәр.[21]
Европа берлегенә инеү өсөн ил-кандидат 1993 йылдың июнендә Копенгагенда Европа советы ултырышында ҡабул ителгән һәм 1995 йылдың декабрендә Мадридта Европа советы ултырышында раҫланған Копенгаген критерийҙарына тап килергә тейеш. Критерийҙар дәүләттә демократик принциптар, кеше хоҡуҡтарын яҡлау һәм хөрмәт принциптары, шулай уҡ хоҡуҡи дәүләт принцибы үтәлеүен талап итәләр. Шулай уҡ илдә конкурентлыҡҡа һәләтле баҙар иҡтисады булырға һәм ЕБ-ның дөйөм ҡәғиҙәләре һәм стандарттары, шул иҫәптән сәйәси, иҡтисади һәм валюта союзы маҡсаттарына бирелгәнлек танылырға тейеш.[22]
Данияның автономиялы биләмәһе Гренландия 1985 йылда Европа берләшмәһе составынан сыға. Лиссабон килешеүе дәүләтең берлектән сығыу шарттарын һәм процедураһын күҙ уңында тота. Был процедура менән 2020 йылдың 31 ғинуарында берлек составынан сыҡҡан Бөйөк Британия файҙалана.[23]
Әлеге ваҡытта 5 ил кандидат статусына эйә һәм ағзалыҡ тураһында һөйләшеүҙәр алып бара:
| Номер | Дәүләт | Кандидат статусын алыу йылы | Һөйләшеүҙәр башланыу йылы |
|---|---|---|---|
| 1 |  Албания |
2014 | 2020 |
| 2 |  Төньяҡ Македония |
2005 | 2020 |
| 3 |  Сербия |
2012 | 2014 |
| 4 |  Төркиә |
1999 | 2005 |
| 5 |  Черногория |
2010 | 2012 |
Босния һәм Герцеговина киңәйтеү рәсми программаһына инә (2016 йылдың февралендә ил ЕБ-ға инеүгә заявка биргән). Косово шулай уҡ был программаға инә, ләкин Европа комиссияһы уны бойондороҡһоҙ дәүләттәргә индермәй, сөнки илдең Сербиянан бойондороҡһоҙлоғо бөтә берлек ағзалары менән танылмаған.
Европа берлегенә ҡушылырға йыйынмаған йәки уның менән интеграция процесында булған, өлөшләтә берлек иҡтисадында ҡатнашҡан һәм ҡайһы бер директиваларҙы үтәгән Европа илдәре исемлеге:
Шулай уҡ берлек иҡтисадында, Рим килешеүенең 4-се өлөшө һәм ике яҡлы килешеүҙәр сиктәрендә, берлектә булмаған һәм Дания, Нидерланд һәм Франция менән айырым мөнәсәбәттәр менән бәйләнгән илдәр һәм территориялар ҡатнашалар[24]:
Ҡайһы бер дәүләттәр-ағзалар территорияларына ҡарата ҡайһы бер дөйөм Европа сәйәсмәне һәм ҡағиҙәләренән ситкә китеү ҡаралған[25]:
Шул уҡ ваҡытта берлек иҡтисадынан ситтә башҡа дәүләт-ағзалар территориялары тора:
Европа тарихы дауамында күп йылдар аҡыл эйәләре тәҡдим иткән панъевропеизм идеялары Икенсе донъя һуғышынан һуң айырыуса ҙур көс менән яңғырай. Һуғыштан һуң континентта бер нисә ойошма барлыҡҡа килә: Европа советы, НАТО, Көнбайыш Европа берлеге.
Заманса Европа берлеген булдырыу яғына тәүге аҙым 1951 йылда эшләнә: Бельгия, Көнбайыш Германия, Нидерланд, Люксембург, Франция, Италия Европа күмер берләшмәһен (ECSC — European Coal and Steel Community) булдырыу тураһында килешеүгә ҡул ҡуялар һәм 1952 йылдың июлендә үҙ көсөнә инә. Уның маҡсаты күмер һәм ҡорос етештереү буйынса европа ресурстарын берләштереү була.
1957 йылда ошо уҡ алты дәүләт иҡтисади интеграцияны тәрәнәйтеү маҡсаты менән Европа иҡтисади берләшмәһен (EEC — European Economic Community) һәм атом энергияһы буйынса Европа берләшме (Евратом, Euratom — European Atomic Energy Community) ойоштора. Был өс Европа Берләшмәһе араһында иң мөһиме һәм компетенция яғынан киңе — ЕИБ.
Был Европа берләшмәләрен заманса Европа берлегенә үҫеү һәм әүерелдереү процесы, беренсенән, идара итеү функциялары милли кимәл өҫтөнә тапшырыу һәм, икенсенән, интеграцияла ҡатнашыусылар һанын арттырыу юлы менән бара.
киңәйеү сығыу
| Дата | Дәүләт | Дөйөм ағзалар һаны |
|---|---|---|
| 25 марта 1957 | Бельгия, Көнбайыш Германия (ФРГ), Италия, Люксембург, Нидерланд[nb 4], Франция[nb 5] | 6 |
| 5 июля 1962 | Франция Алжиры (Франция)[nb 6] | 6 |
| 1 января 1973 | Великобритания[nb 7][27], Дания[nb 8], Ирландия | 9 |
| 19 июля 1976 | Сен-Пьер һәм Микелон (Франция)[nb 9] | 9 |
| 1 января 1981 | Греция | 10 |
| 1 февраля 1985 | Гренландия (Дания)[nb 10] | 10 |
| 11 июня 1985 | Сен-Пьер һәм Микелон (Франция)[nb 11] | 10 |
| 1 января 1986 | Испания, Португалия | 12 |
| 3 октября 1990 | Көнсығыш Германия (элекке ГДР) һәм Көнбайыш Берлин[nb 12] | 12 |
| 1 января 1995 | Австрия, Финляндия, Швеция | 15 |
| 1 мая 2004 | Венгрия, Кипр[nb 3][26], Латвия, Литва, Мальта, Польша, Словакия, Словения, Чехия, Эстония | 25 |
| 1 января 2007 | Болгария, Румыния | 27 |
| 22 февраля 2007 | Сен-Бартелеми һәм Сен-Мартен (Франция)[nb 13] | 27 |
| 1 декабря 2009 | Сен-Бартелеми һәм Сен-Мартен (Франция)[nb 14] | 27 |
| 1 января 2012 | Сен-Бартелеми (Франция)[nb 15] | 27 |
| 1 июля 2013 | Хорватия | 28 |
| 1 января 2014 | Майотта (Франция)[nb 16] | 28 |
| 31 января 2020 | Великобритания[nb 7] | 27 |
Әлеге ваҡытта Евросоюз эсендә интеграцияның төрлө дәрәжәһен күҙ уңында тотҡан өс килешеү эшләй: Европа берлеге ағзаһы, евро зонаһында ағзалыҡ һәм Шенген килешеүендә ҡатнашыу. Европа берлегендәге ағзалыҡ Шенген килешеүендә ҡатнашыуҙы мотлаҡ талап итмәй. ЕБ-нең бөтә илдәре лә евро зонаһына инмәй. Интеграцияның төрлө дәрәжә миҫалдары:
2012 йылдың 19 сентябрендә ул ваҡыттағы 27 Евросоюз илдәренең 11-нең сит ил эштәре министрлығы башлыҡтары Европа берлегенең буласаҡ мәсьәләләре буйынса төркөм ултырышы йомғаҡтары буйынса ҡабул ителгән реформа проектын тәҡдим итәләр. Буласаҡ Евросоюз һорауҙары буйынса, Австрия, Бельгия, Германия, Дания, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланд, Польша, Португалия һәм Франция сит ил эштәре министрҙары төркөмө дөйөм тауыш биреү юлы менән һайланған президент вазифаһын, сит ил эштәре министрлығын, берҙәм Европа инеү визаһын булдырыуҙы һәм, бәлки, берҙәм армияны формалаштырыуҙы тәҡдим итте[28]. Был төркөмдә Германия һәм Франция төп ролде уйнай, йәғни Евросоюзда иң ҙур һәм иң йоғонтоло дәүләттәр.
2013 йылдың мәғлүмәттәре буйынса, ЕБ граждандарының 44 проценты киләсәктә Европа дәүләттәре федерацияһын булдырыу идеяһын хуплай, 35 проценты быға ҡаршы сығыш яһай.[29]
Түбәндә ЕБ-нең төп органдарының, йәки институттарҙың тасуирламалары бирелгән. Дәүләт өсөн традицион рәүештә закондар сығарыу, башҡарма һәм суд органдарына власты бүлеү ЕБ-нә хас түгел. Әгәр ЕБ-нең Суды суд органы тип иҫәпләнһә, ҡануни функциялар бер үк ваҡытта ЕБ Советына, Европа комиссияһына һәм Европарламентҡа ҡарай, ә башҡарма — Комиссия һәм Советҡа.
ЕБ-нең дәүләт һәм хөкүмәт башлыҡтарынан торған юғары сәйәси орган. Европа советы ағзалары булып Европа советы рәйесе һәм Европа комиссияһы рәйесе тора. Европа советын ойоштороу нигеҙе Франция президенты Шарль де Голльдың Европа союзы дәүләттәре лидерҙарының формаль булмаған саммиттарын үткәреү тураһындағы идеяһы була. Рәсми булмаған саммиттар 1961 йылдан алып үткәрелә, 1974 йылда Париждағы саммитта был тәжрибә Валери Жискар д’Эстена тәҡдиме буйынса рәсмиләштерәнә.
Совет ЕБ-нең үҫешенең төп стратегик йүнәлештәрен билдәләй. Сәйәси интеграцияның генераль линияһын булдырыу — Европа советының төп миссияһы. Министрҙар Советы менән бер рәттән Европа советы Европа интеграцияһының төп килешеүҙәрен үҙгәртеүҙә сәйәси вазифа менән дә билдәләнгән. Уның ултырыштары йылына дүрт тапҡырҙан да кәм булмай — йәки Брюсселдә, йә был ваҡытта Европа союзы Советын етәкләгән дәүләт-ағза булып торған рәйеслек иткән дәүләттә уҙғарыла. Ултырыштар ике көн дауам итә. Совет ҡарарҙары уларға ҡушылған дәүләттәргә мотлаҡ ҡағыла.
Европа советы сиктәрендә «тантаналы» етәкселек башҡарыла, был инде иң юғары кимәлдәге етәкселектең булыуы бер үк ваҡытта ҡабул ителгән ҡарарға әһәмиәт һәм юғары легитимлыҡ өҫтәй. Лиссабон договоры үҙ көсөнә ингәндән алып, йәғни 2009 йылдың декабренән, Европа советы ЕБ институттары структураһына рәсми рәүештә инә. Килешеү положениелары менән Европа советы рәйесе тигән яңы вазифа булдырыла, ул ЕБ ағзаларының дәүләт һәм хөкүмәт башлыҡтарының бөтә ултырыштарында ҡатнаша.
Европа советың ЕБ Советынан һәм Европа Советынан айырырға кәрәк.
Евросоюзға ағза булып торған илдәрҙән аҡсалата бүлемдәрҙән, өсөнсө илдәрҙән тауарҙар импортына таможня пошлинаһынан, илдәр-ағзаларҙа йыйылған НДС-таң булған дәүләттәр һәм башҡа ерҙән килгән керемдәрҙән барлыҡҡа килгән үҙ бюджеты бар. ЕБ бюджеты дәүләт-ағзаларҙың эске милли килемдәренең 1 проценттан аҙ ғына күберәк тәшкил итә. 2013 йылда ул 150,9 миллиард евро булған.[30] 2020 йылға бюджеттың килем өлөшө — 168,7, ә сығым 153,6 миллиард евро тәшкил иткән.[31]
Дөйөм бюджет сығымдарының төп статьялары — дөйөм ауыл хужалығы сәйәсәте, социаль һәм төбәк сәйәсәте — уларға бөтә сығымдарҙың 80 процентына тиклем сарыф ителә. Ҡалған аҡсалар инновацион, сәнәғәт (конкуренциялы), транспорт, энергетика, экологик, мәҙәни һәм мәғариф сәйәсәте, шулай уҡ уның тышҡы һәм аппаратты тотоу сәйәсәте финанслана.
Сесилия Мальмстрём эске сәйәсәт буйынса Европа комиссары докладына ярашлы, коррупция, кәм тигәндә, Европа иҡтисадина йыл һайын 120 миллиард евроға төшә. Докладта шулай уҡ коррупцияға ҡаршы көрәшкә етерлек иғтибар бирелмәүе һәм был проблеманың йыш ҡына кәметелеүе билдәләнә.[32]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
