аң тәбиғәтен, шулай уҡ аң һәм физик ысынбарлыҡ (есемдәр) нисбәтен өйрәнеүсе фәлсәфәүи дисциплина. From Wikipedia, the free encyclopedia
Аң фәлсәфәһе — аң тәбиғәтен, шулай уҡ аң һәм физик ысынбарлыҡ (есемдәр) нисбәтен өйрәнеүсе фәлсәфәүи дисциплина.
| Аң фәлсәфәһе | |
 Аң фәлсәфәһе Викимилектә |
XIX быуатта Артур Шопенгауэр, бөтә кешелек белеме корпусында (йыйылмаһы) аң сере иң ҡараңғы урын булып ҡалыуына ишаралап, аңды «Ғаләмдең бер әкәмәте»[1], тип атаған. XX быуатта аң фәлсәфәһе тикшеренеүҙәрҙең иң популяр йүнәлештәренең береһе булып китә, ошо тема буйынса йыл һайын бик күп әҙәбиәт баҫылып сыға. Хәҙерге заман америка фәйләсуфы Ричард Рорти хатта, бөгөн аң фәлсәфәһе, ысынлап та, берҙән-бер файҙалы фәлсәфәүи дисциплина булып тора, тип әйтте.
Аң-белем фәлсәфәһе проблематикаһы Антиклыҡҡа барып тоташа. Платон һәм Аристотель элгәре хәҙерге заман дуалистарының элгәре булып тора, сөнки улар аҡыл материянан айырым урынлашҡан онтологик ысынбарлыҡ булараҡ йәшәй. Монизм традицияһы башында башҡа грек фәйләсуфы, йәшәйеш һәм фекерләү берҙәм, тип раҫлаған Парменид торған. Яңы дәүерҙә аң фәйләсуфтарҙың мөһим өйрәнеү объектына әүерелә: Декарт, Спиноза, Локк һәм Юм концепциялары. Бөгөн аң фәлсәфәһе нигеҙҙә аналитик фәлсәфә сиктәрендә үҫешә.
Аң фәлсәфәһе теоретик әһәмиәткә генә эйә түгел.
Шулай уҡ психофизик проблема булараҡ билдәле аң һәм есем нисбәте мәсьәләһе йыш ҡына аң фәлсәфәһенең төп теоретик проблемаһы тип иҫәпләнә.
Психофизик проблеманың классик төрөн XVII быуатта йәшәгән француз фекер эйәһе Рене Декарт әйтеп биргән. Декарт донъя ике төркөмдән: матди һәм рухи субстанциянан тора тип һанаған. Шул уҡ ваҡытта материяның төп атрибуты булып оҙонлоҡ, ә рухтың төп атрибуты булып — фекерләү тора. Ошо күҙлектән ҡарағанда, кеше тән оҙонлоғо һәм фекер йөрөтөүсе рух ойоштормаһынан ғибәрәт. Бындай позиция психофизик дуализм булараҡ билдәле. Декарт ҡуйылышында психофизик проблема былай формулировкалана:
Кешелә тән һәм рух үҙ-ара нисек тиңләштереп ҡарала, улар бер-береһе менән нисегерәк үҙ-ара мөнәсәбәттәш була?
Хәҙерге фәлсәфәлә психофизик проблема менталь тороштарҙың (беҙҙең фекерҙәрҙең, теләктәрҙең, тойғоларҙың һ. б.) һәм мейенең физик торошо нисбәте тураһындағы мәсьәлә булараҡ билдәләнә.
Психофизик проблеманы хәл итеүҙә 2 төп йүнәлеш бар — дуализм һәм монизм. Беренсеһе, Декарт миҫалында күреүебеҙсә, физик матди ысынбарлыҡ тормошҡа принципиаль рәүештә ҡайтып ҡалмаусы аң үҙенсәлекле тәбиғәткә эйә, тип фаразлауҙан сыға. Дуализмдың бер нисә варианты бар.
Монизмдың тарихи өс төрө бар:
Хәҙерге фәлсәфәлә ысынбарлыҡ матди тормош ҡайһы бер идеаль формаларҙың (кеше аңы һәм Алла) әүҙемлегенән тора тип раҫлаған идеалистик монизм йомшаҡ сағыла. Нигеҙҙә был дин фәлсәфәһе тип аталған ағымдың ҡайһы бер вәкилдәре тарафынан ҡабул ителә.
Нейтраль монизм шулай уҡ аҙ таралған, уның вәкилдәре, материяның да, аңдың да нигеҙендә ниндәйҙер өсөнсө нейтраль ысынбарлыҡ ята, тип иҫәпләй.
Монизмдың материалистик версияһы, үҙ сиратында, аң матди ысынбарлыҡтың элементы булып тора, тип раҫлай. Икенсе төрлө әйткәндә, мейе генә бар, ә аңды ул тыуҙырған. Хәҙерге фәлсәфәлә материалистик монизмдың бер нисә варианты бар.
Дуализм файҙаһына төп аргумент күпселек кешеләрҙең айыҡ аҡылына шикәйәт йәки тап килеңкерәмәй. Әгәр нимә ул аң, тип һорағанда, күптәр үҙҙәренең "Мин"е йә күңеле, йә шуға оҡшаш тиңләштерерлек бер нимә, тип атар, әммә шул уҡ ваҡытта аң — ябай мейе йәки уның бер өлөшө тигән идеянан, моғайын, баш тартыр. Ҡайһы бер хәҙерге заман фәйләсуфтары Ер яҫы формала тигән ышанысты шуға оҡшаған айыҡ мәғәнәле интуициялар менән сағыштыралар. Интуитив яҡтан һис шикһеҙ шулай булырға тейеш һымаҡ тойола, әммә фән был фекерҙең күптән хаталы икәнен иҫбатланы.
Менталь һәм физик төшөнсәләр ғәйәт төрлө һәм, бәлки, һыйыша алмаған үҙенсәлектәргә эйә булыуы дуализмды хуплауҙың хәҙерге иң заманса аргументы булып торалыр. Менталь ваҡиғалар айырым субъектив сифатҡа (ҡара: квалиа) эйә була, шул уҡ ваҡытта физик ваҡиғаларҙың ундай сифаты юҡ. Беҙ билдәле бер ауыртыуҙы тоя, күк төҫтөң билдәле таныш төҫмөрөн күрә алабыҙ һ. б. Дуалистарҙың тезисы булып бындай нимәләрҙең ниндәйҙер бер физик кәмеүе мөмкин түгел.
Хәҙерге заман аналитик фәлсәфәһендә дуализмдың ике төп төрө бүленеп сыға. Декартҡа эйәреп, классик субстанциональ дуализм, аң һәм материя береһенән-береһе тулыһынса бәйһеҙ йәшәй, тип раҫлай. Бик йәш теория, үҙенсәлектәр дуализмы, аң, фәҡәт бер субстанция йәки бер ысынбарлыҡ (матди) булһа ла, шуға ҡарамаҫтан, матди тормошҡа ҡыҫҡартылмаған материаль системалар (мейе) нигеҙендә эмерджент рәүештә барлыҡҡа килгән үҙенсәлектәр йыйылмаһы менән бәйле.
Интеракционистик дуализм йәки ябай интеракционизм — был Декарт концепцияһына барып тоташыусы дуализмдың төрө. XX быуатта был теорияны Карл Поппер һәм Джон Экклз яҡлаған. Интеракционизм, фекерҙәр һәм теләктәр кеүек менталь тороштар осраҡлы рәүештә физик хәлдәр менән үҙ-ара тәьҫир итешә, тип фаразлай.
Декарттың интеракционизмға ярҙам итерлек классик дәлиле дәлилен түбәндәгесә формулировкаларға мөмкин: беҙ арауыҡта һуҙылмаған фекер йөрөтөүсе аңдың асыҡ һәм аңлайышлы әйберенә, һәм шулай уҡ һуҙылыусы матдәнең асыҡ һәм аңлайышлы идеяһына эйәбеҙ. Шуға күрә, радикаль оҡшашмаған үҙенсәлектәре булғанлыҡтан, аңдың һәм есемдең оҡшаш булыуы мөмкин түгел. Шул уҡ ваҡытта, һис шикһеҙ, беҙҙең менталь хәл-торошобоҙ (фекерҙәр, теләктәр һ. б.) беҙҙең есемдәргә осраҡлы, каузаль, һәм кире йоғонто яһай. Бала эҫе сәйнүккә ҡағылһа (физик ваҡиға), һәм был ауыртыныуға этәрһә (менталь ваҡиға), ул шуға оҡшаш әйберҙәр менән һаҡ булырға өйрәнә (тағы бер менталь ваҡиға) һ. б.
Беҙҙең аңдағы «асыҡ һәм аңлайышлы идеялар»ҙың ихтыяжлыҡта ысын булыуы Декарт аргументтарының төп тәүшарты. Улай ғына ла түгел, аҡылыбыҙ беҙгә тулыһынса асыҡ (беҙ үҙ аңыбыҙға өҫтөнлөклө инеү мөмкинлегенә эйә). Әммә хәҙерге заман фәйләсуфтарының күпселеге, бигерәк тә Фрейд (тышҡы күҙәтеүсе-психолог кешенең аңһыҙ мотивацияһын, кешенең үҙенә ҡарағанда ла, аңлай ала тип күрһәткән), П. Дюэма (фән фәлсәфәсеһе, ғалимдың үҙенә ҡарағанда ла яҡшыраҡ, фәнни асыш ысулдарын аңлауы мөмкин), Малиновский (антрополог кешенең үҙенән дә яҡшыраҡ уның ғәҙәттәрен һәм күнекмәләрен яҡшы белеүе мөмкин), шулай уҡ үҙләштереү теорияһы буйынса белгестәрҙең эштәренән һуң, бындай ҡараштарҙы үҙенән-үҙе һис шикһеҙ була торған тип иҫәпләмәй. Уларҙың барыһы ла үҙеңдең аңыңа өҫтөнлөклө һәм идеаль инеү идеяһы етерлек дәрәжәлә бәхәсле булып торғанын күрһәткән.
Дуализмдың, Декарт идеяларының артабанғы үҫеше булараҡ барлыҡҡа килгән, бер нисә формаһы бар.
Дуализм үҙенсәлектәре, материя билдәле бер ысул менән ойошторолғанда (йәғни, кеше тәне нисек ойошторолған), унда менталь үҙенсәлектәр барлыҡҡа килә, тип фаразлай. Дуализм үҙенсәлектәре, шулай итеп, эмерджент материализмы тармағы булып тора. Эмерджент үҙенсәлектәр бойондороҡһоҙ онтологик статусҡа эйә һәм редукцияланыуы мөмкин түгел сығанаҡ физик нигеҙ терминдары менән аңлатыла. Хәҙерге фәлсәфәлә шуға оҡшаған теорияны Дэвид Чалмерс үҫтерә.
Дуализмдан айырмалы рәүештә, монизм фәҡәт бер фундаменталь субстанция ғына бар, тип раҫлай. Хәҙерге заман монистик теорияларҙың күпселеге — материалистик, йәки натуралистик. Натуралистик монизм (йәки ябай фәнни натурализм) хәҙерге заман тәбиғи фән тасуирлаған тормошто берҙән-бер ысынбарлыҡ, тип фаразлай. Икенсе һүҙ менән әйткәндә, хәҙерге заман фәне донъяны бөтә тулылыҡта аңлап һүрәтләй. Был дөйөм күрһәтмәләр сиктәрендә аң проблемаһын хәл итеүгә бер нисә төрлө ҡараш бар.
Аң һәм рухты материяға ҡарата беренсел, тип иҫәпләгән идеалистик монизм (идеализм) хәҙерге заман фәйләсуфтары араһында ҙур популярлыҡ менән файҙаланмай. Әммә XX быуат башында ул ҡыҫҡа ваҡыт эсендә феноменализм төрлөлөгөндә позитивистар араһында таралған. Теорияға ярашлы, феноменализм беҙҙең аңдарҙа фәҡәт тышҡы объекттарҙың репрезентациялары ғына (йәки хис-тойғоло мәғлүмәт) һ. б., әммә объекттарҙың үҙе түгел тигәнде аңлата. Әйткәндәй, бындай ҡараш Бертран Расселдың иртә фәлсәфәһенә хас булған.
Физик та, менталь дә булмаған ҡайһы бер беренсел субстанция тағы ла бер мөмкин булған позицияға ҡайтып ҡала. Һәм был ҡараштан менталь һәм физик — бындай нейтраль субстанцияның үҙенсәлеге. Фәлсәфә тарихында бындай ҡарашты беренсе тапҡыр Бенедикт Спиноза формулировкалаған, XX быуатта уны Бертран Рассел үҫтереүе арҡаһында, нейтраль монизм булараҡ билдәле булған.
Түбәндә натуралистик монизмдың төп төрҙәре тикшереләсәк.
Эпифеноменализм менталь феномендар каузаль йоғонто сығанағы булыуы мөмкин түгел, тип раҫлай. Улар бары тик физик ысынбарлыҡтың инерт (эпифеномендар) субпродукттары булғанлыҡтан, физик ваҡиғалар башҡа физик ваҡиғаларға, шулай уҡ менталь ваҡиғаларға йоғонто яһауы мөмкин, әммә менталь ваҡиғалар нимәгәлер казуаль йоғонто яһай алмай.
Психологик бихевиоризм XX быуаттың ҙур өлөшө дауамында аналитик аң фәлсәфәһе өҫтөнлөклө йүнәлеш булып сығыш яһаны. Психологияла бихевиоризм интроспекционизмдың адекват булмауына реакция булды. Кемдеңдер менталь тормошо тураһында интроспектив отчё ттары тәжрибә тикшеренеүҙәр предметы булыуы мөмкин түгел, һәм улар нигеҙендә коррект дөйөмләштереүҙәр яһарға ярамай. Шуға күрә интроспекция стандарт фәнни ысул менән һыйышмай. Бихевиористар күҙ алдына килтереүенсә, психологияла был хәлдән сығыу юлы булып, күҙәтелгән тәртипте һүрәтләүгә иғтибар биреп, эске менталь тормош идеяһынан (һәм, тимәк, онтологик бойондороҡһоҙ аңдан) баш тартыу тора.
Психологияның шундай үҫеше менән йәнәшә фәлсәфәүи йәки логик бихевиоризм идеялары үҫешкән. Уның идеяларына эҙмә-эҙлекле верификационизм хас һәм эске менталь тормош тураһындағы верификацияланмаған тәҡдимдәр мәғәнәһеҙ тип ҡаралған. Философ-бихевиористар күҙлегенән, менталь тәҡдимдәр ҡылыҡты, шулай уҡ тәртип диспозицияларын тасуирлау ысулдарының береһе булып тора. Улар тышҡы күҙәтеүселәр тарафынан башҡа агенттарҙың ҡылығын аңлатыу һәм юрау маҡсатында формулировкалана.
Төп вәкиле Б. Ф. Скиннер булған психологик бихевиоризм, XX быуаттың 50—60-сы йылдарында когнитивизм барлыҡҡа килгәндән һуң, моданан сыға башлай.
Джон Смарт һәм Юллин Плэйстың Тиңдәшлек теорияһы физикализмын тәүге тапҡыр постулат итеп алғаны бихевиоризмдың уңышһыҙлыҡтарына туранан-тура реакция булған. Был теория ҡайһы бер менталь хәл мейенең билдәле бер торошона тиң тип раҫлаған.
Тиңдәшлек теорияһын бер нисә киҫкен дәлил ҡаршылаған, шуларҙың иң билдәлеһе булып Хилари Патнеманың күпләп тормошҡа ашырыу тураһындағы дәлиле тора. Һис шикһеҙ, ауыртыуҙы, мәҫәлән, кешеләр генә түгел, әммә амфибиялар ҙа кисереүе мөмкин. Икенсе яҡтан, ауыртыу кисереүсе бөтә төрлө организмдарҙың мейеләре оҡшаш физик торошта булыуы икеле. Шуға ла ауыртыу мейенең айырым бер хәленә оҡшаш булыуы мөмкин түгел, ә тиңдәшлек теорияһы эмпирик раҫлау тапмай.
Элиминатив материализм физикализмдың иң радикаль формаһы булып тора. Был теория яҡлылар бөтә менталь тороштар — был халыҡ психологияһы (folk psychology) тип аталған ялған эмпирик теорияны постулат итеп алған объекттар теорияһы тип иҫәпләй. Һәм беҙҙең фәндең башҡа фәндәрҙәге ялған теорияларҙы, мәҫәлән, флогистон концепцияһын кире ҡаҡҡанына оҡшатып, ул халыҡ психологияһынан да баш тартырға тейеш. Һуңғыһынан баш тартыу бөтә менталь асылдарҙан да баш тартыуҙы аңлатасаҡ. Аң һәм есем нисбәте тураһындағы мәсьәлә, шулай итеп, псевдопроблема булып сығасаҡ: эшләүсе фәнни теория тип танылған объекттар ғына бар.
Элиминативизмдың иртә идеяларын Ричард Рорти, Уилфрид Селларс, Уиллард Куайн һәм Пол Фейерабенд. әйткән. Элиминативизмдың хәҙерге заман яҡлаусылары булып Пол һәм Патриция Черчленд тора.
.png)
Функционализм — ул шундай теория, уға ярашлы, менталь торошҡа эйә булыу ҡайһы бер функциональ хәлдә булыу тимәк. Функциональ торош каузаль мөнәсәбәттәр йыйылмаһы менән билдәләнә, шуға күрә әгәр система ниндәйҙер функциональ торошта була икән, был уның «инеү»ҙәге сәбәптәр һәм «сығыу»ҙағы эҙемтәләр йыйылмаһын аңлата. Шуға ярашлы, әгәр аң тураһында һүҙ бара икән, уның функциональ торошо сенсорлы мәғлүмәт һәм һөҙөмтәле тәртип менән билдәләнә.
Бер үк төрлө функциональ тороштарҙы принципиаль айырылған физик системаларҙа тормошҡа ашырыу мөмкин — функционализмдың төп тезисы шулай. Мәҫәлән, аналоглы һәм цифрлы сәғәт икән ти, һәм шул уҡ ваҡытта улар бер үк функция үтәй. Шуға оҡшатып, аң функцияһын тик органик системалар (мейе) ғына түгел, мәҫәлән, компьютер ҙа үтә ала.
Функционалистарға Дэвид Льюсты, Хилари Патнеманы, Дэниел Деннетты һәм Д. И. Дубровскийҙы индереү мөмкин.
Аномаль монизм XX быуаттың 70-се йылдарында америка философы Дональд Дэвидсон тарафынан ентекләп эшләнгән. Был теория ысынбарлыҡтың бер төрө генә — матди һәм, шуға ярашлы, тик бер төр ваҡиға — физик (шул иҫәптән мейеләге ваҡиғалар) булһа ла, был факттарҙы һүрәтләү һәм мәғәнәһен асып биреүҙең күп ысулдары бар, тип фаразлай. Кеше тәртибен психологик терминдар ярҙамында һүрәтләүсе менталистик һүҙлек аңлатыуҙың береһе булып тора.
Бөгөнгө көнгә психофизик проблеманы һәр кем тарафынан танылған хәл итеү юлы юҡ. Аң һәм есемдең үҙ-ара мөнәсәбәте мәсьәләһендә хата булғанлыҡтан, ҡайһы бер фәйләсуфтар был осраҡлы түгел, тип иҫәпләй. Бындай фәйләсуфтар психофизик проблема ялған проблема булып тора тип әйтәләр. Аналитик фәлсәфә сиктәрендә шуға оҡшаған позицияны, нигеҙҙә, бөтә фәлсәфәүи проблемалар ысынында бары тик лингвистик башватҡыс ҡына, тип иҫәпләгән Людвиг Витгенштейндың бер ҡарашта тороусылары яҡлай.
Психофизик проблеманың тәнҡитселәре менталь һәм биологик тороштар бер-береһе менән нисек сағыштырыла тип һорау дөрөҫ түгел, тип күрһәтәләр. Кешеләр төрлө ысулдар менән — мәҫәлән, менталь (психологик) йәки биологик һүҙлектәр сиктәрендә һүрәтләнеүе мөмкин, тип танырға ғына кәрәк. Бер һүҙлекте икенсе һүҙлек терминдары менән һүрәтләргә маташҡанда йә менталь һүҙлек хаталы контекста ҡулланылғанда, ялған проблемалар килеп тыуа. Кемдер мейелә менталь торош эҙләргә тырышҡанда, мәҫәлән, шуға оҡшаған хәлдәр була. Мейе — ул менталистик һүҙлекте файҙаланыуҙың дөрөҫ булмаған контексы ғына, шуға күрә мейелә менталь тороштарҙы эҙләү категориаль хата булып тора.
Логик бихевиоризмдың күп вәкилдәре психофизик проблемаға (мәҫәлән, Гилберт Райл), шулай уҡ функционализмға (Хилари Патнем) шуға оҡшаш ҡарашта тора.
Башҡа аҡыл эйәләре есем һәм аң нисбәте проблемаһы дөрөҫ формулировкаланған, тип иҫәпләй, беҙ уға ҡәнәғәтләнерлек яуап принципиаль рәүештә бирә алмайбыҙ. Мәҫәлән, Колин Макгинн аң тәбиғәте тураһындағы мәсьәлә, ғөмүмән, беҙҙең когнитив һәләттәр сиге аръяғында ята, тип иҫәпләй. Һәр биологик төрҙөң айырым сикләүҙәре бар. Мәҫәлән, эттәр Пифагор теоремаһын иҫбатлай алмай. Нәҡ кешеләр ҡәнәғәтләнерлек аң теорияһын булдыра алмаған кеүек.
Икенсе фәйләсуф, Томас Нагель, фекеренсә, бындай радикал Макгинндың бындай артыҡ скептицизмы сиктән тыш радикаль, тип иҫәпләй. Эш беҙҙең биологик тәбиғәттең сикләнгәнлегендә түгел, ә аңды стандарт фәнни алымдар менән тикшерә алмауҙа. Фән, донъяға конкрет субъектив «ҡараштар»ҙы ситкә алып ташлап, ысынбарлыҡтың объектив картинаһын тулыһынса төҙөргә маташа. Шуның өсөн аң принципиаль рәүештә ғалимдарҙың күҙ уңынан тайпыла. Улай ғына ла түгел, аңды өйрәнгәндә, тикшеренеүсе үҙе өйрәнгән предметының бер өлөшө булып тора. Аң, шулай итеп, фәндең мөмкин булыуы шарты һәм уның предметы була алмай. Бындай ҡарашты иҫбатлап, Нагель ярғанат булыу мәсьәләһе тураһында уйларға тәҡдим итә: арауыҡта радар ярҙамында йүнәлеш тапҡан йән эйәһенең субъектив тәжрибәһе нимәгә оҡшаған? «Ябай» кеше аңын аңлай алмаған кеүек, был һорауға шулай уҡ фән яуап бирә алмай. Нагелдең «Ярғанат булыу нимә аңлата?» мәҡәләһе хәҙерге фәлсәфәлә ҙур бәхәс предметына әйләнде.
Аң фәлсәфәһендә фәнни натурализм фундаменталь проблема менән осраша: аң, һәр хәлдә, беренсе ҡарашҡа физик терминдарҙа аңлатыу мөмкин булмаған билдәле бер үҙенсәлектәргә эйә. Натурализм, шулай итеп, был үҙенсәлектәр нисек мөмкин булыуын аңлатырға тейеш. Был проектты йыш ҡына «аңды натурлаштырыу» тип атайҙар. Уның юлында ике төп проблема — интенционаллек һәм qualia тора.
Интенционаллек менталь тороштарҙың (беҙҙең анттар, теләктәр һ. б.) ниндәйҙер объектҡа, шул иҫәптән тышҡы донъялағыға ла йүнәлтелгәнлеге менән билдәләнә. Бындай хәлде аңлатырға булды, Менталь тороштарҙың бындай үҙенсәлеккә эйә булыуы уларҙың ниндәйҙер йөкмәткеһе һәм мәғәнәүи референттары булыуын аңлата, тимәк, бындай йөкмәткенең ысынлығын һәм ялғанлығын теркәп ҡуйырға мөмкин. Беҙ был хәлдәрҙе физик ысынбарлыҡҡа редукцирларға тырышып ҡараһаҡ, түбәндәге проблема килеп тыуа: физик ысынбарлыҡ ысын йәки ялған булыуы мөмкин түгел, ул ысынлап та бар. Менталь хәлдәрҙең йөкмәтке ысынлығының мәғәнәләрен теркәү мөмкинлеге булыуы уларҙың ҡайһы бер факттарға йүнәлтелеүен белдерә. Мәҫәлән, Геродот тарихсы булған тигән фекер Геродотҡа һәм ул тарихсы булған тигән фактҡа күрһәтә. Әммә фекер менән факт араһындағы мөнәсәбәт нисек тормошҡа ашырыла? Мейелә, Геродотты бер төрлө лә иҫкә төшөрмәүсе, электрохимик процестар ғына бара бит.
Квалиа — беҙ күңелдән үткәргән ниндәйҙер сифатлы субъектив кисереш. Төрлө менталь хәлдәр төрлө кешеләр тарафынан субъектив рәүештә кисерелә. Мәҫәлән, ҡайһы бер кешеләргә ментол тәме килеп торған туңдырма оҡшай, шул уҡ ваҡытта башҡалар уны оҡшатмай. Тәбиғи фәндәрҙең терминдарындағы был айырмалыҡтарҙы нисек аңлатырға мөмкин? Беҙгә туңдырма тәме нисек тойолғанын ғөмүмән нисек теркәргә мөмкин?
Кешеләр тәнгә (есемгә) эйә булғанлыҡтан, улар физик һәм биологик ысынбарлыҡтың бер өлөшө булып тора. Был статуста улар тәбиғи фәндәрҙең өйрәнеү предметы булып тора. Менталь процестар тәндән бойондороҡһоҙ булғанлыҡтан, тәбиғи фәндәрҙә кешеләрҙе һүрәтләү туранан-тура аң фәлсәфәһенә йоғонто яһай. Шулай уҡ аң фәлсәфәһе ҡайһы бер йәш фәндәр өсөн концептуаль схемалар булдыра. Аң фәлсәфәһенә релевантлы бер нисә фәнни дисциплина бар. Улар биологияны, информатиканы, когнитив фәнде, кибернетиканы, лингвистиканы, психологияны үҙ эсенә ала.
Бөтә хәҙерге тәбиғи фәндәр кеүек, биология донъяның материалистик картинаһына таяна. Биология бүлеге булараҡ нейробиологияның өйрәнеү объекты булып менталь эшмәкәрлек һәм тәртип нигеҙҙәре сифатында ҡаралған физик процестар тора. Менталь феноменды һәм өйрәнеүҙә һәм аңлатыуҙа биологияның прогресы теркәлгән, атап әйткәндә, уның төп тәүшарттарында эмпирик инҡар итеүҙең булмауы: «субъектың менталь хәлендәге үҙгәрештәр уның баш мейеһендәге үҙгәрештәрһеҙ мөмкин түгел».
Нейробиология сиктәрендә менталь һәм физик хәлдәр һәм процестарҙың мөнәсәбәттәрен өйрәнеүсе бик күп бүлектәр бар.
Нейрофәндең методологик табыштары, атап әйткәндә, нейрон карталар төҙөүҙөң юғары технологик картаһын индереү, ғалимдарҙы тағы ла амбициялыраҡ тикшеренеү программаларын әҙерләүгә этәрә. Шуларҙың береһе булып менталь функциялар менән коррелләшкән нейрон процестарын максималь тулы рәүештә һүрәтләү тора. Әммә ҡайһы бер нейробиологтар, шул иҫәптән Карл Попперҙың авторҙашы Джон Экклз, менталь феномендарҙың үҙәк нерв системаһындағы процестарға ҡарата «редукцияланыу» мөмкинлеген инҡар итә. Бынан тыш, әгәр был редукция тормошҡа ашырылһа, кешенең шәхси, субъектив донъяһының яҙмыш буйынса бирелгәнлек проблемаһы сит тикшеренеүсе өсөн әлегә хатта теоретик рәүештә лә хәл итерлек түгел.
Информатика компьютер ярҙамында мәғлүмәтте автоматлаштырылған эшкәртеүҙе өйрәнә. Һуңғылары барлыҡҡа килгәне бирле, программистар, компьютерҙар үтәгән мәсьәләләрҙе сисер өсөн, биологик йән эйәләрендә аҡыллы аң талап ителерлек программа булдырырға һәләтле. Ябай миҫал — арифметик ғәмәлдәрҙе башҡарыу. Әммә аңлайышылып тора: һандарҙы ҡабатлағанда, компьютерҙар аң ҡулланмай. Берәй ваҡыт уларҙа беҙ аң тип атаған нимә барлыҡҡа килерме икән? Был мәсьәлә бөгөн, яһалма интеллект өлкәһендәге тикшеренеүҙәр менән бәйле, күп һанлы фәлсәфәүи бәхәстәрҙең баш исеменә сығарылған.
Джон Сёрль «көсһөҙ» һәм «көслө» яһалма интеллекттарҙы айырып ҡарарға тәҡдим итә. Компьютерҙы ысын аң менән тәьмин итеү түгел, ә менталь торошто уңышлы моделләштереү — «көсһөҙ»ҙөң төп маҡсаты. «Көслө» яһалма интеллекттың маҡсаты, киреһенсә, кеше кеүек аңлы булған компьютер системаһын төҙөүҙән ғибәрәт. Һуңғы программа британ математигы Алан Тьюринг идеяларына барып тоташа. Йәғни тураһында һорауҙарға яуап биреп, уй бармы Машиналар фекерләй аламы, тигән һорауға яуап биреп, ул күренекле Тьюринг тесын формулировкалаған. Тьюринг, беҙ компьютер терминалы аша аноним диалог барышында алынған компьютер яуаптарын айыра алмаһаҡ, компьютер «уйлай» тип әйтә алабыҙ, тип иҫәпләйбеҙ. Бында Тьюрингтың аҡыл тәбиғәтенә ҡараштары бихевиористик булыуы әһәмиәтле: үҙен аҡыллы тотҡан система ғына аҡыллы. Джон Сёрл тәҡдим иткән «Ҡытай бүлмәһе» уйҙағы тәжрибәһе уға ҡаршы ҡуйылған иң билдәле аргументтарҙың береһе булып тора.
Компьютер хис-тойғоға (qualia) эйә булыуы мөмкинме тигән мәсьәлә асыҡ булып ҡалды. Ҡайһы бер ғалимдар, яһалма интеллект өлкәһендә тикшеренеүҙәр психофизик проблеманы хәл итеүҙе күпкә яҡынайта ала, тип иҫәпләй. Улар аң менән мейе араһындағы мөнәсәбәттәрҙе программа менән тәьмин итеү (software) һәм компьютерҙың аппарат өлөшө (hardware) мөнәсәбәттәре моделе буйынса һүрәтләп булыуына инана.
Нимә ул аң тигән һорауға яуапҡа бәйләнешле бик күп проблемалар барлыҡҡа килә. Типик миҫал — үлем тәбиғәте һәм үлемһеҙлек мөмкинлеге, хис-тойғолар, зиһенгә алыу йәки аңлау һәм хәтер тәбиғәте. Мәсьәләләрҙең тағы береһе — нимә ул шәхес һәм уның оҡшашлығы һәм үҙенсәлеге нимәнән тора. Хәҙерге заман фәлсәфәһендә ихтыяр азатлығы темалары һәм «үҙең булыу» төшөнсәләре айырыуса ҙур популярлыҡ менән файҙалана.
Аң фәлсәфәһе контексында ихтыяр азатлығының йәшәүе тураһындағы мәсьәлә яңы мәғәнәгә эйә. Беренсе сиратта был аң физик ысынбарлыҡтың бер өлөшө тип иҫәпләгән детерминистик монистарға һәм материалистарға ҡағыла. Был позицияға ярашлы, донъя (һәм уның бер өлөшө булараҡ аң) тәбиғи фәндәр ҡуйған закондарға тулыһынса буйһона. Менталь хәлдәр һәм, тимәк, ихтыяр, ахыр сиктә, был закондарға ярашлы, ойошторолған ҡайһы бер физик хәл-торош булып тора. Бындай осраҡта кеше тәртибе тулыһынса физика закондары менән билдәләнә. Тимәк, кеше ирекле була алмай.
Был аргументация детерминистарҙың бер өлөшө тарафынан кире ҡағыла. Бары тик «азатлыҡ» төшөнсәһенең мәғәнәһен теүәл билдәләгәндән һуң ғына, беҙ иреклеме тигән һорауға яуап биреүе мөмкин тип ышана улар. «Сәбәплелек» "азатлыҡ"тың ҡапма-ҡаршылығы түгел, ә «мәжбүрилек» — уның ҡаршылығы. Шуның өсөн ирек менән индетерминизм араһында тигеҙлек билдәһе ҡуйырға ярамай. Агент башҡаса эшләгәндә, ниндәйҙер башҡа ҡарар ҡабул ителәндә, шундай осраҡта хәрәкәт ирекле булып тора. Хатта детерминизм тезисы ысын булған осраҡта ла, кеше ирекле була ала. Фәлсәфә тарихында шуға оҡшаш позицияны Давид Юм биләй. Бөгөн, мәҫәлән, Дэниел Деннет бындай ҡарашта тора.
Икенсе яҡтан, күп фәйләсуфтар, детерминизм һәм азатлыҡтың үҙ-ара ярашыуы тураһында тезис ялған булып тора, сөнки кешеләр ҡайһы бер көслө мәғәнәлә ирекле. Бындай фәйләсуфтар, донъя тулыһынса физик закондарға ғына буйһона алмай (һәр хәлдә, уға беҙҙең аңыбыҙ буйһона алмай) тип ышана һәм, шулай итеп, беҙ потенциаль рәүештә ирекле була алабыҙ. Донъяға бындай ҡарашта торған иң билдәле аҡыл эйәһе Иммануил Кант була. Уның тәнҡитселәре азатлыҡ төшөнсәһен хаталы файҙаланыуына күрһәткән. Улар ошолай фекер йөрөткән. Әгәр ҙә беҙҙең ихтыярыбыҙ бер нимә менән дә мөнәсәбәтте асыҡламаһа, беҙ бары тик осраҡлы рәүештә нимә теләгәнебеҙҙе теләйбеҙ. Әгәр беҙҙең теләктәр осраҡлы икән, беҙ ирекле түгел. Әгәр беҙҙең ихтыяр мөнәсәбәтте асыҡламаһа, беҙ азат түгел. Быға Кант яҡлылар шуға оҡшаған тәнҡит, ысын азатлыҡ ул ғәмәли аҡылыбыҙ тәҡдим иткән бурыс үтәү һөҙөмтәһе, тигән кант этикаһының яңылыш интерпретацияһына нигеҙләнгән, тип ҡаршы килгәндәр.
Хәҙерге заман аң фәлсәфәһенә, башлыса, инглиз телле илдәрҙә таралған аналитик фәлсәфә традицияһы төп өлөш индергән. Әммә аң фәлсәфәһе фәлсәфәнең башҡа йүнәлештәре сиктәрендә ентекләп эшләнелгән.
Тикшереүҙең төп йүнәлеше булған психофизик проблеманан баш тартыу уларға хас үҙенсәлек булып тора. Феноменология йәки экзистенциализм кеүек күпселек йолалар беҙҙән тормош тәжрибәһендә бирелгән аңды туранан-тура анализлауҙы талап иткән. Аналитик аң фәлсәфәһенән айырмалы рәүештә, был традициялар, ҡағиҙә булараҡ, тикшеренеүҙең фәнни алымдарына һәм телдең логик анализына ҙур иғтибар бүлмәгән.
XX быуатта Гегелгә үҙенсәлекле яуап биреүсе ике төп мәктәп барлыҡҡа килә. Был феноменология һәм экзистенциализм. Феноменологияға нигеҙ һалыусы моцияларҙы нигеҙ һала Эдмунд Гуссерль фәлсәфә, фән булараҡ, кеше аңының төҙөлөшөн өйрәнеүҙән башланырға тейеш, тип иҫәпләй. Экзистенциализмдың төп вәкилдәренең береһе булған француз фәйләсуфы Жан-Поль Сар, кеше шәхесе сумған үҙенсәлекле кисерештәренә һәм, был кисерештәр менән аң нисек итеп етәкселек итеүенә айырым иғтибар биргән.
Һуңғы тиҫтә йылдарҙа аң фәлсәфәһен өйрәнеүҙең бөтә төп йолаларын конвергенциялау кәрәклеге мөмкинлеген өйрәнеүҙе постулат итеп алған теориялар барлыҡҡа килә.
Аналитик фәлсәфәнән, шулай уҡ феноменология һәм экзистенциализмдан айырмалы рәүештә, совет аң фәлсәфәһе, башлыса, совет фәлсәфәһе психофизик проблемаларға йә аң төҙөлөшөн һүрәтләү мәсьәләләрен хәл итеү яғынан тупланған, ә ысынбарлыҡты танып-белеү һәм ижади үҙгәртеү Шулай итеп, аң теорияһы фән методологияһына һәм ижтимағи фәлсәфәһенә .
СССР-ҙа аң фәлсәфәһе үҫеше ҡапма-ҡаршы ике тенденция менән ҡылыҡһырлана. Бер яҡтан, рәсми марксистик ортодоксия Ленин тарафынан айышлы итеп әйтеп бирелгән аңдың берҙән-бер дөрөҫ теоретик моделе сифатында сағылыш концепцияһын тәҡдим иткән. Икенсе яҡтан, фәндең һуғыштан һуңғы йылдарҙағы үҫеше һәм ватан психологияһының үҙенсәлекле традициялары аңды фән һәм фәлсәфә киҫелешендә етерлек дәрәжәлә булдырыу мөмкинлеген бирҙе.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
