Нигерия
From Wikipedia, the free encyclopedia
Нигерия Федератив Республикаһы — Африкалағы дәүләт. Нигерия Көнбайыш Африкала урынлашҡан һәм Бенин, Нигер, Чад һәм Камерун менән сиктәш. Илдең көньяғында Гвинея ҡултығы урынлашҡан, ярҙары Атлантик океан менән йыуыла. Нигерияла 500-ҙән ашыу тел бар. Күп һанлы халыҡтар: хауса, йоруба, игбо һ. б.
| |||||
| Девиз: «"Unity and Faith, Peace and Progress"
«Берҙәмлек һәм ышаныс, Тыныслыҡ һәм прогресс»» | |||||
| Гимн: «Arise O Compatriots, Nigeria’s Call Obey»noicon | |||||
 | |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 1 октябрь 1960 ( Бөйөк Британиянан) | ||||
| Рәсми тел | Инглиз | ||||
| Баш ҡала | Абуджа | ||||
| Идара итеү төрө | Президент республикаһы, федерация | ||||
| Президент
Вице-президент | Мохаммаду Бухари
Йеми Осинбаджо | ||||
| Дәүләт дине | Нигерияның 12 штатында шәриәт законы хөкөм һөрә. | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 32 923 768 км² 1,4 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2019) • Халыҡ тығыҙлығы | 200 000 000[1] чел. (7) 167 чел./км² | ||||
| КПҮИ | ▼ 0.511 (158 урын) | ||||
| Валюта | найра (₦) (NGN) | ||||
| Интернет-домен | .ng | ||||
| Код ISO | NG | ||||
| МОК коды | NGR | ||||
| Телефон коды | +234 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | +1 | ||||
Нигерия 1960 йылда Бөйөк Британиянан бойондороҡһоҙлоҡ ала. Бер нисә йыл үткәндән һуң илдә граждандар һуғышы башлана. Биафра дәүләтен тергеҙеү граждандар һуғышына сәбәпсе була. Нигерияға сәйәси тотороҡһоҙлоҡ хас.
Нигерия дини мәҙәниәт буйынса ике өлөшкә: мосолман төньяғына һәм христианлыҡ көньяғына бүленә. Урындағы дини ышаныуҙарҙы аралаш ҡулланылар.
Нигерияны Африканың гиганты тип атайҙар, был исем илдә күп һанлы халыҡ йәшәгәнлектән һәм сәнәғәт күләме буйынса бирелгән.
Нигерия территорияһының майҙаны 923 768 км² тәшкил итә: был күрһәткес буйынса ул төбәктә 3-сө урында, Африкала 14-се урында һәм донъяла 31-се урында. Халҡы һаны буйынса бөтә Африка илдәрен уҙып китә: мәғлүмәттәр буйынса 2020 йылға донъяла етенсе булып, халыҡ һаны 210 млн кеше тәшкил итә. Баш ҡалаһы — Абуджа, шулай уҡ ил составына Африканың иң ҙур ҡалаһы Лагос та инә (1991 йылдың 12 декабренә тиклем баш ҡала булған).
Федератив дәүләт, президент республикаһы. 2019 йылдың 23 февралендә уҙған сираттағы президент һайлауҙары һөҙөмтәләре буйынса Мөхәммәт Бохари дәүләт башлығы итеп яңынан һайлана: уның икенсе президент срогы 2019 йылдың 29 майында үтә. Киләһе 4 йылға вице-президент вазифаһын йәнә Йеми Осинбаджо ала.
Был дәүләткә 36 штат һәм федераль баш ҡала округы керә, улар, үҙ сиратында, урындағы идараның 774 территорияһына бүленә.
Нигеҙҙә нефть һәм башҡа тәбиғи ресурстарының ҙур булған запасы булған аграр ил, нефть экспортлаусы илдәр ойошмаһы ағзаһы. 2019 йылға һатып алыу паритеты һәләте буйынса эске тулайым продукт 1,169 триллион доллар тәшкил итә (Африкала 1-се урында, донъяла 24-се урын), йән башына — 5,967 доллар (донъяла 13-се урында). Аҡса берәмеге — Нигерия найраһы.
Илдең бойондороҡһоҙлоғо 1960 йылдың 1 октябрендә иғлан ителә. 1912—1960 йылдарҙа Бөйөк Британияның колонияһы була. Элегерәк ике өлөшкә —1900 йылдың 1 ғинуарында ойошторолған Төньяҡ һәм Көньяҡ Нигерияға бүленгән була.
«Нигерия» топонимы шул уҡ исемдәге гидронимдан — Нигер йылғаһы исеменән барлыҡҡа килгән. «Нигерия» топонимы, сәйәси-административ атамалар (Төньяҡ Нигерия һәм Көньяҡ Нигерия) элементы булараҡ, 1900 йылдан, ил исеме — Британия Нигерияһы сифатында 1914 йылдан ҡулланыла[2].
Нигерия Көнбайыш Африкала Гвинея ҡултығы яры буйында урынлашҡан һәм 923 768 км² майҙанды биләй[3], территорияһы буйынса донъяла 32-се урында һәм Африкала 14-се урында тора. Дәүләт сигенең дөйөм оҙонлоғо 4047 км тәшкил итә: көнбайышта — Бенин менән (773 км), төньяҡта — Нигер менән (1497 км), төньяҡ-көнсығышта — Чад менән (87 км), көнсығышта — Камерун менән (1690 км) сиктәш; яр буйы һыҙығы 853 км[3].
Илдең иң юғары нөктәһе — Чаппал-Вадди тауы (2419 м)[3], ул Тараба штатында, Нигерия-Камерун сигенә яҡын урынлашҡан.
Нигер һәм Бенуэ йылғалары илде ике өлөшкә бүлә: көньяҡ өлөштә Диңгеҙ буйы тигеҙлеге урынлашҡан, ә төньяҡ өлөшөндә бейек булмаған яҫы таулыҡтар өҫтөнлөк итә. Илдең ҙур өлөшөн Диңгеҙ буйы тигеҙлеге биләй, ул башлыса йылға ташылдыҡтарынан барлыҡҡа килгән. Көнбайышта яр буйы буйлап ҡомло морондар урынлашҡан, улар бер-береһе һәм Гвинея ҡултығы менән тоташа.
Диңгеҙ буйы тигеҙлегенән төьяҡтараҡ ил территорияһы ҙур булмаған яҫы таулыҡҡа — Нигер йылғаһынан көнбайышҡа ҡарай Йоруба яйлаһына һәм көнсығышҡа ҡарай Уди яйлаһына күсә. Артабан Төньяҡ яҫы таулығы урынлашҡан, уның бейеклеге 400—600 м алып 1000 м тиклем үҙгәрә.
Иң бейек нөктә Төньяҡ яйланың үҙәк өлөшө — Джос яйлаһы, иң юғары нөктәһе уның — Шере тауы (1735 м). Төньяҡ-көнбайышта Төньяҡ яҫы таулығы Сокото тигеҙлегенә, төньяҡ-көнсығышта Борн тигеҙлегенә күсә.
Көнбайыш Африкала Британия колонияһы булған Нигерия 1960 йылдың 1 октябрендә бойондороҡһоҙлоҡ ала. Бойондороҡһоҙ Нигерияның беренсе хөкүмәте Нигерия һәм Камерун Милли советы (НСНК) һәм Төньяҡ халыҡ конгресы (СНК) партиялары коалицияһына нигеҙләнә, СНК-ның вәкиле премьер министр Абубакар Тафава Балева була. 1963 йылда, Нигерияны республика тип иғлан иткәндән һуң, президент вазифаһын Ннамди Азикиве (Нигерия граждандарының Милли советы (НСНГ) вәкиле) ала. Обафеми Аволово етәкселегендәге Хәрәкәт төркөмө оппозицияны тәшкил итә. Төбәк хөкүмәттәрен: Төньяҡта — Төньяҡ халыҡ конгресы лидеры Ахмаду Белло,Көнбайышта — Хәрәкәт төркөмөнән С. Акинтола һәм Көнсығышта — Нигерия граждандарының Милли советы вәкиле М. Окпара етәкләй. 1963 йылда Көнбайыш Нигерияның көнсығыш территорияһында дүртенсе өлкә ойошторола, Урта Көнбайыш өлкәһе. 1964 йылда уҙған һайлауҙарҙа был төбәктә еңеүҙе Нигерия граждандарының Милли советы яулай.
1966 йылдың ғинуарында игбо төркөмө офицерҙары хәрби түңкәрелеш ҡыла. «Беренсе республианың» ҡыҫҡа осоро тамамлана. Хәрбиҙәр Нигерияла провинцияларға бүленгән унитар дәүләт урынлаштырырға маташа. Төньяҡ Нигерия мосолмандары түңкәрелеште үҙҙәренең мәнфәғәттәренә янау тип ҡабул итә, һәм бөтә ил буйлап этник-ара бәрелештәр башлана. Июль аҙағында төньяҡ һалдаттарынан торған хәрби частар яңы хәрби түңкәрелеш яһай. Подполковник (һуңғараҡ генерал), Якубу Говон 1966 йылдан алып 1975 йылға тиклем хакимлыҡ итә).
Төньяҡта игбо халҡын эҙәрлекләүҙәр башлана, меңләгән кеше үлтерелә, был игбо халҡының көнсығышҡа күпләп ҡасыуына, уларҙың Биафра дәүләте төҙөргә маташыуына һәм 1967—1970 йылғы граждандар һуғышына килтерә. Ил ҡабаттан федератив системалыға әйләнә.
1967—1970 йылдарҙағы Граждандар һуғышы
Илдең сәйәси партиялары 1966—1978, 1984—1989 һәм 1993—1998 осорҙарҙа тыйыу аҫтында була. 1975 йылда Сувонды Мортала Мөхәммәт етәкселегендәге бер төркөм офицерҙар Говон власын ҡолата. Мортала үҙенең коррупцияға һәм тәртипһеҙлеккә ҡарата түҙеп торғоһоҙ мөнәсәбәте менән билдәле була; үҙе халыҡҡа еткергән һәм йәмғиәттә кире күренештәргә ҡаршы көрәш программаһын лайыҡлы һөҙөмтәләр менән тамамлар ине, ләкин Мөхәммәт үҙе 1976 йылдың февралендә полковник Бука Сука Димка ойошторған сираттағы уңышһыҙ низағ һөҙөмтәһендә үлтерелә. Уны алмаштырған Олусегун Обасанджо, баштан уйланылғанса, власты граждандар хөкүмәтенә тапшыра. Хөкүмәтте был вазифаға бик шикле шарттарҙа һайланған Шеху Шагари етәкләй.
1979 йылда «икенсе республикаға» башланғыс биргән яңы конституция ҡабул ителә.
1983 йылда коррупция һәм деспотизмда батҡан Шагари хакимиәтен хәрбиҙәрҙең яңы төркөмө алып ташлай, һәм аҙаҡ, тиҫтә ярым йылдар дауамында, өҙлөкһөҙ тиерлек ил менән етәкселек итә. 1993 йылда һайлауҙар үтә, әммә унда еңгән этник Йоруба халҡы вөкиле Мошуду Абиолеға, төньяҡ этностар вәкиле булған хәрбиҙәр власты биреүҙән баш тарта.
«Дүртенсе республика»
1998 йылда, илдең хәрби диктаторы Сани Абачаны президентлыҡҡа тәҡдим итеүгә әҙерлек ваҡытында, Абача вафат була, ә уны алмаштырған Абдусалам Абубакар власты шулай ҙа граждандарға тапшыра, Президент һайлауҙарында отставкалағы генерал, христиандар общинаһы вәкиле Олусегун Обасанджо еңеп сыға. Конфессия-ара консенсуҡа өлгәшелә, уға ярашлы президент вазифаһында мосолман һәм христиандар общинаһы вөкилдәре бер-береһен алмаштыра. Обасанджо үҙенең вазифаһында ике срок була, һәм, өсөнсө срокҡа ҡалыу өсөн, төрлө манипуляциялар юлы менән конституцияға үҙгәрештәр индерергә маташа, әммә уңышҡа ирешмәй. 2007 йылда уның кешеһе — мосолман Умару Яр-Адуа яңы президент була.
2003 йылда Плато штатында тәртипһеҙлектәр ҡабына[4].
2006 йылда Нигерияла хаус мосолмандары һәм христиандар араһында община-ара көс ҡулланыу акттары була. Февраль айында бәрелештәрҙә йөҙҙән ашыу кеше һәләк була[5]. Сентябрҙә Джигава штатында дини-ара бәрелештәр тоҡана [6].
2008 йылдың ноябрендә Джос ҡалаһында мосолмандар һәм христиандар араһында ҡабаттан тәртипһеҙлектәр була, уның ҡорбандары 300 кешегә етә. Тәртипһеҙлектәрҙең әбәбе — урындағы һайлауҙарҙа хаус халҡының мәнфәғәттәрен ҡайғыртыусы мосолман партияһының еңеүе[7]. Алда һайланған президент Умару Яр-Адуа Сәғүд Ғәрәбстанында оҙайлы дауаланыу курсы үткәнлектән, 2010 йылдың 13 ғинуарында Нигерия федераль суды илдең вице-президенты Гудлак Джонатанға президент вәкәләтен тапшыра. 2010 йылдың 9 февралендә Нигерия Сенаты вәкәләт тапшырылыуын раҫлай.
2010 йылдың мартында Джонатан алдағы президенттан ҡалған министрҙар кабинетын тарҡата һәм яңы министрҙар тәғәйенләй башлай, был Умару Яр-Адуа яҡлылар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра[8].
2010 йылдың мартында Плато штатында мосолмандар һәм христиандар араһындағы ҡанлы бәрелештәр һөҙөмтәһендә 500-ҙән ашыу кеше һәләк була[9].
Февраль айында сит илдә дауаланып ҡайтҡан президент Умару Яр-Адуа 2010 йылдың 5 майында 58 йәшендә Нигерияның баш ҡалаһындағы үҙ виллаһында вафат була[10].
2010 йылдың 6 майында Нигерияның яңы президенты Гудлак Джонатан идара итә. Ул был вазифала алдағы килеүсенең срогы сыҡҡанға тиклем ҡала. 2011 йылдың 16 апрелендә Нигерияла президент һайлауҙары үтә, унда ғәмәлдәге президент Джонатан еңеп сыға[11].
2015 йылдың мартында президент һайлауҙарында Мөхәммәт Бухари еңә. 2015 йылдың 29 майында Мөхәммәт Бухари Нигерияның яңы президенты сифатында ант итә.
2000 йылдарҙың беренсе яртыһынан һәм хәҙерге көнгә тиклем Нигерия һәм күрше илдәр территорияһында террористик ислам «Боко Харам» төркөмө эш итә, ул шәриғәт нормаларын ҡабул итеү һәм «Көнбайыш атрибуттарын» бөтөрөү өсөн сығыш яһай (донъяуи белем алыу, һайлауҙар һ.б.).
Формаль рәүештә Нигерия күп партиялы республика, әммә ысынында Халыҡ демократик партияһы (People’s Democratic Party — PDP) властың бөтә тиерлек рычагтарын контролдә тота[12]. Economist Intelligence Unit ярашлы ил 2018 йылда демократия индексы буйынса гибрид режим булараҡ классификациялана[13].
Закондар сығарыу хакимиәте
Ике палаталы Милли ассамблея йыйылыш, the National Assembly)[14].
Үрге палата — Сенат (109 урын). Сенаторҙар 36 мандатлы һәм бер мандатлы округтарҙа күпселектең мажоритар системаһы буйынса һайлана. Сенат рәйесе сенаторҙар араһынан тура булмаған тауыш биреү юлы менән һайлана.
Түбәнге палата — Вәкилдәр палатаһы (360 урын). Депутаттар күпселеккә ҡарата мажоритар система буйынса һайлана. Барлыҡ депутаттарҙың вәкаләттәре ваҡыты — 4 йыл.
Сенатта 73 урын һәм Вәкилдәр палатаһында 213 урын президент мәнфәғәтендәге Халыҡ демократик партияһы контролендә эш итә. Бөтә халыҡ партияһының (консерваторҙар) — уға ярашлы 28 һәм 95 урын.
Башҡарма хакимиәт
Президент илдең башлығы һәм ҡораллы көстәрҙең баш командующийы. Дөйөм тура тауыш биреү юлы менән 4 йылға һайлана һәм рәттән ике сроктан да артмаған вазифа биләй ала. 2006 йылдың майында Сенат президентҡа өсөнсө срокҡа һайланыу мөмкинлеген бирә торған конституция төҙәтмәләрен раҫлауҙан баш тарта.
Ҡораллы көстәр
Ҡоро ер көстәре — 100 мең кеше; һигеҙ дивизия (2 механизацияланған, 3 моторлы, 2 ҡатнаш, 1 танк), шулай уҡ гвардия бригадаһы (баш ҡалала урынлашҡан).
Хәрби-һауа көстәре — 10 мең кеше. (сит ил эксперттары фекере буйынса хәрби һәләткә эйә түгел).
Хәрби-диңгеҙ көстәре — 8 мең кеше; 1 фрегат, 1 корвет, 2 ракета катеры, 3 патруль судноһы.
Тышҡы сәйәсәт
1960 йылдың 7 октябрендә Нигерия БМО-ға ҡабул ителә[15] һәм шунан алып Африка өсөн Иҡтисад комиссияһы һәм бөтә тиерлек төбәк булмаған махсуслашҡан агентлыҡтарҙың ағзаһы булып тора. Милләттәр дуҫлығы, 77 төркөмө, Африка союзы, Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы ағзаһы. 1971 йылдың июненән Нигерия Нефть экспортлаусы илдәр ойошмаһына (ОПЕК) инә. Нигерия шулай уҡ бер нисә төбәк ойошмаларҙа — Нигер бассейны буйынса комиссияла һәм Чад күле буйынса комиссияла тора[16]. Халыҡ-ара Африка, Кариб бассейны һәм Тымыҡ океан илдәре ойошмаһына инә.
Нигерия территорияһы 36 штатҡа һәм бер федераль баш ҡала территорияһына бүленә (Federal Capital Territory), улар, үҙ сиратында, 774 урындағы идара территорияларына бүленә (Local Government Area, LGA)[13].
1960 йылда бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң Нигерия этник-дини принцип буйынса өс өлкәнән тора: Төньяҡ (үҙәге — Кадуна, төп халҡы — хауса), Көнбайыш (үҙәге — Ибадан, төп халҡы — йоруба) һәм Көнсығыш] (үҙәге — Энугу, төп халҡы — игбо, эдо (бини) һәм ибибио). 1963 йылда Көнбайыш өлкәһенең ике провинцияһынан Урта Көнбайыш өлкәһе төҙөлә. 1967 йылда өлкәләр тарҡатыла һәм 12 штат менән алмаштырыла, улар туранан-тура федераль хөкүмәткә буйһона (тик элекке Урта Көнбайыш өлкә бүленеүҙән ҡотолоп ҡала). 1976 йылда тағы 9 штат, шулай уҡ федераль баш ҡала территорияһы ойошторола (хәҙер Абуджа). 1987 йылда 2 яңы штат, 1991 йылда — 9, 1996 йылда 6 штат төҙөлә[13].
Нигерия кәм тигәндә алты ҡала (Лагос, Кано, Ибадан, Кадуна, Порт-Харкорт һәм Бенин-Сити) бер миллиондан артыҡ халыҡҡа эйә. Лагоста 10 миллион кеше йәшәй, Африкала һәм донъяла иң ҙур ҡала һанала.
Нигерия халҡының һаны — 210 млн ашыу кеше тәшкил итә (2020 йылға ҡарата баһа, донъяла 7-се урын)[17]. Фараздар буйынса 2050 йылға халыҡ 392 миллион кешегә тиклем артасаҡ, һәм ил был күрһәткес буйынса бишенсе буласаҡ[18].
Төп күрһәткестәр[3]:
- Йыллыҡ артым — 2,53 %;
- Тыуым — бер ҡатын-ҡыҙға 4,72тыуым;
- Сабыйҙар үлеме — 1000 балаға 59,8 (донъяла 12-се урын);
- Әсә үлеме —1000 әсәгә 9,17 (донъяла 4-се урын);
- Уртаса ғүмер оҙонлоғо — дөйөм алғанда 60,4 йәш (ир-аттар өсөн 58,6 йәш, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн 62,3 йәш);
- СПИД менән зарарланыу — 1,3 % (2019 йыл баһаһы, донъяла 4-се урын).
Этник составы: 200—400 ашыу абориген халҡы һәм ҡәбиләләре[19]. Халыҡтар: хауса — 30 %, йоруба — 15,5 %, игбо (ибо) һәм иджо — 17 %, фулани — 6 %, канури — 2,4 %, Тив — 2,4 %, ибибио — 1,8 %, башҡалар — 24,8 % (2018 йылға ҡарата)[3].
Халыҡтың грамоталылығы 15 йәштән өлкәндәрҙең — 62 % (71,3 ир-аттар, 52,7 ҡатын-ҡыҙҙар, 2018 йыл баһаһы)[3]. Илдә 8 сентябрҙә билдәләнә торған махсус байрам — Грамоталылыҡ көнө үткәрелә[20].
Телдәр
Нигерияның рәсми теле булып инглиз теле тора[3], халыҡ араһында шулай уҡ эдо, эфик, фула, хауса, идома, игбо, канури, йоруба телдәре йөрөй[21]. Нигерияла барлығы 527 тел иҫәпләнә, уларҙың 512-һе йәнле һөйләш телдәре, 2 тел икенсе тел, тел йөрөтөүселәрһеҙ, 11 — үле телдәр[21]. Нигерияның үле телдәре араһында — аява, баса-гумна, холма, ауйокава, гамо-нинги, кпати, мава, куби һәм тешенава[22].
Урындағы телдәр башлыса аралашыу өсөн һәм киң мәғлүмәт сараларында ҡулланыла, ҡайһы берҙәре мәктәптәрҙә уҡытыла. Ил халҡының күпселеге ике йәки бер нисә телгә эйә[22].
Нигерияның төрлө телдәре өсөн 1980 йылда латин алфавиты нигеҙендә паннигерия алфавиты төҙөлә (дөйөм алғанда латин алфавиты ил территорияһында XIX быуат аҙағынан ҡулланыла)[23].
Дини составы
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ислам в Нигерии, Католицизм в Нигерии һәм Протестантизм в Нигерии
2018 йылға ҡарата мәғлүмәттәр буйынса диндарҙар һаны: мосолмандар — 53,6 %, христиандар — 45,9 %, башҡа дини һәи дини булмағандар — 6 % тирәһе[3]. Мосолмандар араһында дини берҙәмлек юҡ, дини-хоҡуҡи маликит мәктәбенең сөнни йүнәлешендәге ислам күберәк таралған[24]. 1999 йылдан Нигерияның 12 штатында шәриғәт ҡанундары эш итә: 9 — тулыһынса, тағы 3-штатта — мосолмандарҙың аҙ йәшәгән урынында[25].
Христианлыҡ илдең көньяғында һәм көнсығышында таралған. Уны йоруба, игбо, бини, иджо ибибио халыҡтары тота, аннанг (инг.)баш., эфик һ.б. Иң ҙур христиан конфессиялары англикандар (20 %), католиктар (10,6 %) һәм илленселәр (15,3 %)[3].
2010 йылға ҡарата урындағы традицион динде Нигерияның 13 млн халҡы тотҡан, башлыса былар илдең үҙәк һәм көньяҡ райондары ҡәбиләләре[26], уларҙың һаны туҡтауһыҙ кәмей, хәҙер, башҡа диндәр менән бергә илдең 5 % халҡын тәшкил итә. Башҡа дини төркөмдәр араһында бахаи, буддистар һәм йәһүдтәр[3].
Атеизм һәм дин булмағанлыҡ киң таралмаған — шәриғәт менән штаттарҙа тулыһынса тыйылған, илдең көньяғында хупланмай, әммә клерикализмды хөкөм итеү ҡабул ителә[27].
Нигерияла дини бәрелештәр
Дини бәрелештәр мосолман һәм христиандар кеүек төрлө дини төркөмдәр вәкилдәре араһында бара. Нигерия хөкүмәте күпләп үлтерештәрҙе булдырмау өсөн даими ғәскәр һәм полицияларҙы ебәреп тора[28]. 2015 йылдың ғинуарында Бороно штатында радикаль ислам «Боко харам» ойошмаһы боевиктары тарафынан илдең бөтә территорияһына шәриғәт индереү буйынса Нигерияның төньяғында дини нигеҙҙә ун алты ҡаланы һәм ауылды юҡ итеү һәм күпләп үлтереү сериялары була[29]. Был ойошманың боевиктары шулай уҡ бер нисә тапҡыр кешеләрҙе, шул иҫәптән мәктәптәрҙән бәлиғ булмаған балаларҙы урлай, иң күбе Чибоктан 276 уҡыусы ҡыҙҙы урлау була[30].
Дөйөм характеристика
Аҡса берәмеге — Нигерия найраһы, ил территорияһында Нигерия фунтын алмаштырып, әйләнешкә 1973 йылдың 1 ғинуарында индерелә[31].
Нефткә бай булған Нигерия оҙаҡ ваҡыт сәйәси тотороҡһоҙлоҡтан, коррупциянан, үҫешмәгән инфраструктуранан һәм иҡтисад менән насар идара итеүҙән интегә. Нигерияның элекке хәрби хакимдары илде, 95 % валюта килеме биргән һәм дәүләт бюджетының 80 % килем өлөшөн тәьмин иткән нефть секторынан, уның тулы бойондороҡлоғонан ҡотҡарыу өсөн иҡтисадты диверсификациялай алмай. Ошоноң менән бәйле граждандар хөкүмәте яңы сараларға, башлыса илдең эре нефть эшкәртеү предприятиеларын приватизациялауға мәжбүр була, күп тауарҙарға, шул иҫәптән нефть продукттарына, уларҙы билдәләүҙең баҙар механизмына ышанып, хаҡты көйләүҙе алып ташлай[32]. Хөкүмәт илдә шулай уҡ шәхси сектор тарафынан инфраструктураны үҫтереүҙе дәртләндерә, айырым иғтибар агросәнәғәт секторына бирелә[33]. 2019 йылға бойондороҡлоҡ бер аҙ кәмей, ләкин экспорт кереме 80 % ашыу тәшкил итә[3].
Йән башына ЭТП 2019 йылда — 5,967 мең доллар (донъяла 144-се урын)[34]. ЭТП күләме буйынса Африканың иң ҙур иҡтисады булып ҡала[35]. Шулай ҙа ЦРУ мәғлүмәттәре буйынса 2010 йылға халыҡтың 70 % ярлылыҡ сигендә йәшәй. Өҫтәүенә бюджет ресурстар дефицитынан интегә[3]. Баһалар буйынса, төньяҡ-көнсығыш төбәктәрҙә 75 % халыҡ фәҡирлектән түбәнерәк кимәлдә йәшәй (был яҡынса илдең көньяк төбәктәре күрһәткестәренән ике тапҡыр артып китә)[36]. Ауыл хужалығында 70 % эшләй, сәнәғәттә 10 %, хеҙмәт күрһәтеү өлкәһендә 20 %, шул уҡ ваҡытта ЭТП 56,4 % хеҙмәт күрһәтеүҙән, 22,5 % — сәнәғәттән һәм 21,1 % — ауыл хужалығынан тора[3]
Инфляция кимәле 2019 йылда 11,3 % тәшкил итә[3].
Ауыл хужалығы
Какао, арахис, кукуруз, дөгө, сорго, тары, кассава (тапиока), ямс, каучук, персик, нектарин, слива, һары сейә, сейә, цитрус, помидор, ҡыяр, борос һәм башҡа йәшелсә һәм емеш-еләктәр культивациялана. Алмағас, груша үҫентеләре әүҙем ултыртыла. Мал үрсетелә: һарыҡ, кәзәләр, сусҡалар; балыҡсылыҡ үҫешкән.
Сәнәғәт
Нефть, газа, күмер, аҡ ҡурғаш, колумбит сығарыла; пальма майы, мамыҡ, резина, ағас материалдары етештереү; тире эшкәртеү, текстиль етештереү; цемент һәм башҡа төҙөлөш материалдары; аҙыҡ-түлек сәнәғәте; аяҡ кейеме етештереү; химия продукцияһы һәм ашламалар; алюминий етештереү.
Нефть сәнәғәте
Нефть Нигерияла 1901 йылда табыла[37]. Нефть ятҡылыҡтарын эшкәртеү 1956 йылда башлана, 1960 йылдарҙа нефть илдең төп иҡтисады була[38].
1971 йылдан Нигерия нефть экспортлаусы илдәр ойошмаһы ағзаһы була. 2007 йылда донъяла нефтте экспортлау буйынса һигеҙенсе урында тора. 2015 йылда нефть сығарыу 111,3 млн тонна тәшкил итә (көнөнә 2,322 млн баррель, запастары 32,1 миллиард баррель)[39]. Нигерияның нефть экспортлаусы илдәр ойошмаһында квотаһы көнөнә 2,224 млн баррель тәшкил итә. Нигерия был квотаны даими күтәрә һәм уны рәсми күтәреүҙе һорай[40].
Сығарыла торған нефттең 65 % — был көкөрт миҡдары аҙ булған нефть. Төп экспорт сорттары — Bonny Light oil[en][41] һәм Forcados[42].
Нефть сығарыу менән Нигерия милли нефть компанияһының (Nigerian National Petroleum Company, NNPC), ул 1979 йылдан алып нефть сығарыуҙың кәмендә 60%-ын контролдә тота[43], һәм әйләнә-тирә мөхит бысраныу һәм ил иҡтисадына ҙур зыян килеү арҡаһында штрафтарға даими рәүештә эләккән[44] трансмилли Shell копорацияһының берлектәге предприятиелары шөғөлләнә.
Дөйөм алғанда нефть секторы Нигерияға кәмендә 14 % ЭТП бирә[36].
XXI быуат башынан сит ил компаниялары эшмәкәрлегенә хөкүмәттеке булмаған МЕНД, Бакасси егеттәре, Африка Эгбесу егеттәре кеүек ҡораллы формированиелары, Нигерҙың сит ил хеҙмәткәрҙәрен (экспаттарын) шартлатыуҙы һәм уларҙы аманатҡа алыуҙы тормошҡа ашырыусы ирекле халыҡ отрядтары ҡамасаулай[45][46]. 2009 йылда, донъя рецессияһы фонында Нигерия боевиктарының нефть сығарыу ҡоролмаларына һөжүм итеүе донъя нефть баҙары хаҡтарына һиҙелерлек йоғонто яһай, тип хәбәр ителә[47].
Транспорт һәм коммуникациялар
2003 йылдың сентябрендә Плесецк космодрыманан (Рәсәй) Халыҡ-ара Ер мониторингында — Disaster Monitoring Constellation ҡатнашыу өсөн Нигерияның яһалма юлдашы «NigeriaSat-1» ебәрелә. Нигерия континентта (после Көньяҡ Африка Республикаһынан һәм Алжирҙан һуң) үҙ йыһан аппаратына эйә булған өсөнсө ил була[48].
Нигерияла (башҡа Африканан сағыштырмаса) тимер юлы һәм автомобиль транспорты яҡшы үҫешкән[49].
Элемтә
Элемтә шәп үҫешә, илдә мобиль элемтәнең 73 миллион абоненты бар.
Туризм
Туризм — ил бюджетының мөһим өлөштәренең береһе. Илдә тропик урмандар, саванналар, шарлауыҡтар, мәҙәни һәм тарихи әһәмиәткә эйә булған күп объекттар бар[50]. Ләкин илдең бер нисә төбәге электр энергияһы, юлдарҙың насар булыуы, эсәр һыуҙың етешмәүе арҡаһында яфа сигә[51].
Тышҡы сауҙа
2019 йылда экспорт 53,6 млрд доллар тәшкил итә (алдағы йылға ҡарағанда 18 % аҙыраҡ). Импорт — 47,37 млрд доллар (2018 йылға ҡарағанда 10,1 % күберәк)[52].
Экспорттың төп әйберҙәре-нефть һәм нефть продукттары (87 %, 46 млрд доллар), суднолар, кәмәләр һәм йөҙә торған конструкциялар (5,93 %, 3,18 млрд доллар), ауыл хужалығы продукттары, шул иҫәптән какао һәм тәмәке (1,4 %, 827 млн доллар)[52]. Экспортлана торған нефть күләме импортлана торған нефть күләменән ныҡ артып китә, шулай уҡ Нигерия нефть экспортлаусы илдәр ойошмаһында даими -ҙ квотаһын арттыра һәм даими уны арттырыуҙы һорай[53]. Импорт башлыса йәҙрә реакторҙарынан һәм яғыулыҡтан (18,9 %, 8,97 млрд доллар), минераль яғыулыҡтан, нефтте индереп (15,5 %, 7,37 млрд доллар), транспорт сараларынан (11,8 %, 5,62 млрд доллар), электромашиналарҙан (7,83 %, 3,71 млрд доллар) һәм үлсәү, офтальмология һәм башҡа теүәл приборҙарҙан тора (7,08 %, 3,35 млрд доллар)[52].
Экспортты төп ҡулланыусы Һиндостан — 15,4 %, Испания — 9,91 %, Нидерланд — 9,07 %, Гана — 7,46 %, Франция — 6,62 %, Көньяҡ Африка Республикаһы — 5,87 % һәм АҠШ — 5,26 %. Импорттың күп өлөшө ҡытайҙан — 25 %. Һиндостандан — 12 %, АҠШ-тан — 9,87 %, Нидерландтан — 7,37 %, Бельгиянан — 5 % һәм Эсватиниҙан — 3,28 % килә[52].
Илдә сит ил валютаһы алтын резервы — 2017 йылға ҡарата 38,77 млрд доллар[3].
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Наука в Нигерии һәм Праздники Нигерии
Кинематография
Нигерия тулы метражлы фильмдар һаны буйынса, Һиндостандан ғына ҡалышып (1091 фильм) һәм АҠШ-ты уҙып (485 фильм) донъяла икенсе урында тора (2006 йылда 872 фильм)[54]. Нигерия киноиндустрияһын Голливуд аналогияһы буйынса Нолливуд тип йөрөтәләр[55]. Нигерияла тулы метражлы кинотаҫма етештереүҙең уртаса хаҡы 15 000 доллар тирәһе тәшкил итә[55].
Спорт
Күп илдәрҙәге кеүек үк спорттың милли төрө — футбол. Нигерияның Милли футбол командаһы ҙур уңыштарға ирешә: ул алты донъя чемпионатында ҡатнаша (в 1994, 1998, 2002, 2010, 2014 һәм 2018 йылдарҙа), 1980, 1994 һәм 2013 йылдарҙа Африка Кубогын яулай[56]. 1996 йылда Нигерия Олимпия уйындарында, финалда Аргентинаны еңеп, алтын яулай. Бынан тыш, Нигерияның йәштәр йыйылмаһы (20 йәшкә тиклем) 1989 һәм 2005 йылдарҙа донъя чемпионатының көмөш призеры була, ә Нигерияның үҫмерҙәр командаһы (17 йәшкә тиклем) донъя чемпионатында (1985, 1993, 2007, 2013) дүрт тапҡыр еңеү яулай һәм өс тапҡыр финалға барып етә (1987, 2001, 2009). Нигерияның күп футболсылары Европа чемпионаттарында уйнай.
1952 йылдан Нигерия спортсылары Олимпия уйындарында ҡатнаша. 2012 йылға Нигериянан атлеттар 23 миҙал яулай, уларҙың күп өлөшөн еңел атлеттар (13) ала, шул иҫәптән 2 алтын миҙал. Ҡалған миҙалдар футболда, бокста, ауыр атлетикала һәм тхэквондола яулана.
Киң мәғлүмәт саралары
Дәүләт телекомпанияһы NTA (Nigerian Television Authority — «Нигерия телевизион идараһы») үҙ эсенә шул уҡ исемдәге телеканалды ала, дәүләт радиокомпанияһы FRCN (Federal Radio Corporation of Nigeria — «Нигерияның Федераль радиокорпорацияһы»), үҙ эсенә Radio Nigeria радиостанцияһын, төбәк радиостанцияларын ала, ул 1978 йылда NBC (Nigerian Broadcasting Corporation — «Нигерия радиотапшырыуҙар корпорацияһы») һәм BCNN (Broadcasting Corporation of Northern Nigeria, «Төньяҡ Нигерия радиотапшырыуҙар корпорацияһы») берләштереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән.
Эфир ер өҫтө телетапшырыу DVB-T2 форматында башҡарыла[57]
Нигерияла аҡса алыу маҡсатынан сит ил кешеләрен урлау осраҡтары йыш[58].
«Нигерия спамы» йәки «Нигерия хаты» кеүек феномен да киң билдәле — мутлыҡ схемаһы, электрон почта аша бәйләнеш булдыралар һәм ҡорбан тарафынан көтөп тороуға алмашҡа йөҙ йәки мең доллар аҡса алалар. Хәйер, енәйәтсел бизнестың был төрө менән башҡа нация вәкилдәре шөғөллөнһә лә, әммә был баштан тап Нигерияла киң таралған.
2017 йылдан башлап үҙенең яуыз ниәттәре менән танылған SARS полиция подразделениеларының эш итеүҙәренә ҡаршы протестар бара[59][60].
Коррупция
Chatham House мәғлүмәттәре буйынса, 1960 йылда бойондороҡһоҙлоҡ алыу мәленән алып илдән законһыҙ рәүештә $582 млрд доллар аҡса сығарылған. Британия полицияһының Халыҡ-ара коррупцияға ҡаршы көрәш бүлеге (International Corruption Unit) 2006 йылдан 2019 йылға тиклем Нигериянан законһыҙ сығарылған 117 млн аҡсаны конфискациялай[61].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
