Лаос
From Wikipedia, the free encyclopedia
Лао́с (Ҡалып:Lang-lo Патхет Лао йәки Патхет Лау), тулы исем — Лаос Халыҡ-Демократик Респу́бликаһы (Ҡалып:Lang-lo Сатхаланалат Пасатхипатай Пасасон Лао) — Көньяҡ Көнсығыш Азиялағы дәүләт. Баш ҡалаһы — Вьентьян. Көнбайыштан Таиланд, көнсығыштан — Вьетнам, көньяҡтан — Камбоджа, төньяктан — Китаяҙың Юньнань провинцияһы, төньяҡ-көнбайыштан — Мьянма менән сиктәш.
| |||||
| Девиз: «ສັນຕິພາບ ເອກະລາດ ປະຊາທິປະໄຕ ເອກະພາບ ວັດຖະນາຖາວອນ
Тыныслыҡ, независимость, демократия, Берҙәмлек һәм процветание» | |||||
| Гимн: «Pheng Sat Lao» | |||||
 | |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 19 июль 1949 й. ( Франциянан) | ||||
| Рәсми тел | лаос | ||||
| Баш ҡала | Вьентьян | ||||
| Эре ҡалалар | Вьентьян, Паксе, Саваннакхет, Луангпхабанг | ||||
| Идара итеү төрө | социалистик республика | ||||
| Дәүләт дине | буддизм | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 81 236 800 км² 2 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы | 6 500 000 чел. (105) 25 чел./км² | ||||
| КПҮИ (2011) | ▲ 0,524 (уртаса') (138 урын) | ||||
| Валюта | лаосс кипы (=100 атам) (LAK, код 418) | ||||
| Интернет-домены | .la (продан Лос-Анджелесу) | ||||
| Код ISO | LA | ||||
| МОК коды | LAO | ||||
| Телефон коды | +856 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | 7 | ||||
Төбәктең диңгеҙгә сығыу урыны булмаған берҙән-бер дәүләте.
Илдең исеме ил халҡының байтаҡ өлөшөн тәшкил иткән лао халҡының этнонимынан килеп сыҡҡан[1].
XII быуаттан б. э. Хәҙерге Лаос территорияһына Көньяҡ Ҡытайҙан монгол экспансияһы арҡаһында урындағы мон һәм кхмер ҡәбиләләре менән һуғышҡан таи һәм лао ҡәбиләләренең баҫып инеүе башлана. Кхмер империяһына йәки Сукхотаиға номиналь буйһонған таи һәм лао йәшәгән күп һанлы тай кенәзлектәре (мыонгтар) барлыҡҡа килә.
XIV быуатта кхмер короле үҙенең һарай тәрбиәләнеүсеһе Төньяҡ Лаос кенәзлегенән сыҡҡан Фа Нгумды хуплай һәм уға башҡа кенәзлектәрҙе баҫып алыу өсөн ғәскәр бирә. Һөҙөмтәлә Лансанг йәки Лан Санг Хом Кхао дәүләте барлыҡҡа килә, унан Лаос тарихын иҫәпләү ҡабул ителә. Ошо ваҡыттан алып таи һәм лао ҡәбиләләре бүленә; лао ҡәберлектәрен идентификациялау буйынса таиланд һәм лаос тарихсылары араһында бәхәстәр бара.
Лансанга дәүләте ҡолатылғандан һуң Лаос XVIII быуатта Сиамға буйһона, ә 1893 йылда Франция менән Сиам араһындағы килешеүгә ярашлы, Француз Һинд-Ҡытайҙың колониаль территорияһы составына ингәс, Француз Һинд-Ҡытайына күсә.
Икенсе донъя һуғышы ваҡытында Лаос япондар тарафынан баҫып алына, ә 1949 йылда король Сисаванг Вонг етәкселегендәге короллек формаһында бойондороҡһоҙлоҡ ала.
1950-се йылдар аҙағында эске низағтар илдә граждандар һуғышы башланыуына килтерә, һуңынан уға Төньяҡ Вьетнам һәм АҠШ ҡыҫыла. Был осорҙа Лаос Халыҡ-Азатлыҡ Армияһы (Лао Патеты) Төньяҡ Вьетнам ярҙамында илдең көнсығышындағы ҙур территорияны контролдә тота.
Лаоста хәрби ғәмәлдәр туранан-тура Вьетнам һуғышы менән бәйле була, сөнки ил территорияһы буйлап Хо Ши Мин һуҡмағының байтаҡ өлөшө үтә, уның буйынса Төньяҡ Вьетндарға үҙенең ғәскәрҙәрен көньяҡҡа йүнәлтә. Һуғыш ваҡытында Лаосҡа 250—260 миллион бомба ташлана.[2] Газета The New York Times былай тип яҙа: 1964 йылдан 1973 йылға тиклем кәм тигәндә ике миллион тонна бомба ташлана, һәр лаослыға тонна тиерлек ташлана. Бомбардировкалар донъяуи халыҡҡа, тәбиғәткә һәм ил хужалығына ҙур зыян килтерә. Халыҡ-ара ойошмалар статистикаһына ярашлы, 80 миллион бомба шартлай һәм әлеге ваҡытҡа тиклем меңдәрсә кеше йәрәхәтләнеү йәки һәләк булыуына сәбәп булып тора.[3]
Вьетнам һуғышы тамамланғандан һуң АҠШ Һинд-Ҡытайҙа хәрби эшмәкәрлеген туҡтата. Лаостағы һуғыштар 1973 йылдың февралендә Вьентьяна килешеүенә ҡул ҡуйыу менән тамамлана. Килешеүҙе боҙоп, Патет-Лао көстәре 1975 йылдың яҙында һөжүм башлайҙар һәм августа Вьентьянды оккупациялайҙар. Бер нисә ай эсендә коалицион хөкүмәт структураһы һаҡланып ҡала, Патет-Лао уртаса сәйәсәт алып бара, әммә 1975 йылдың декабрендә илдәге тулы власты үҙ ҡулына ала. 1975 йылдың 2 декабрендә король Саванг Ватана баш тартырға мәжбүр була. Хөкүмәтте Лаос халыҡ революцион партияһының Генераль секретары Канон Фомвихан етәкләй, ул илдең де-факто хакимы була. СССР һәм Вьетнам ярҙамы менән Лаос Халыҡ Демократик Республикаһы ойошторола. 1975 йылда[4] уҡ Лаос властары социалистик үҫеш юлына күсеү тураһында иғлан итә. Илдә үҙәк планлаштырыу индерелә, коллективлаштырыу һәм национализация башлана. Үҙгәртеп ҡороуҙарҙың теоретик нигеҙе булып 1972 йылда тәҡдим иткән Касон Фомвихандың социализмға «капиталистик стадияны урап үтеү» тураһындағы диссертацияһы тора.[5] Асылда, илдә граждандар һуғышы дауам итә: хөкүмәткә ҡаршы партизан көрәшен антикоммунистик баш күтәреүселәр Нео Хом, Ван Пао һәм Па Хао Хэ етәкселегендәге Чао Фа һәм ELOL ХЭ Хэ хмонг хәрәкәттәре алып бара.[6]
1970 йылдар аҙағында уҡ ЛХДП (Лаос Халыҡ Демократик Парияһы) властары үҙ сәйәсәтен үҙгәртә башлай. 1986 йылда «яңы иҡтисади механизмға» күсеүе тураһында иғлан ителә, ә 1988 йылда «Инвестицияларға булышлыҡ итеү тураһында» закон һәм сит ил инвестициялары тураһында закон ҡабул ителә. «Шен таакан май» сәйәсәтенең йөкмәткеһе өс пункт менән билдәләнә: дәүләт секторын хосусилаштырыу һәм үҙгәртеп ҡороу, сит ил инвестицияларын алға этәреү һәм дәүләт контроле аҫтындағы баҙарға күсеү. Лаостағы артабанғы үҙгәртеп ҡороуҙар Дой Мойҙың Вьетнамдағы сәйәсәтенә һәм Дэн Сяопиндың ҠХР-ҙағы реформаларына оҡшаш була. 1980-се йылдар аҙағы — 1990 йылдар башында колхоздар ғәмәлдә тарҡатыла: крәҫтиән берҙән-бер хужаһы эшкәртелгән участкаларҙы оҙайлы ваҡытҡа (ҡайһы саҡта ғүмер буйы) файҙаланыу хоҡуғына эйә була, мираҫҡа алыу һәм уны залогҡа һалыу хоҡуғына эйә була. Бәләкәй һәм урта эшҡыуарлыҡты әүҙем дәртләндереү башланды. Лаостың үҙенсәлеге булып был осорҙа эре сәнәғәт объекттарын (сит ил инвестициялары өсөн төҙөлгән объекттарҙан тыш) төҙөүҙе тыйыу тора. Ҡайһы бер предприятиелар хосусилаштырылған. 1990 йылдар башында шәхси банктар һәм предприятиелар булдырыу рөхсәт ителә. 1990 йылда илдә ирекле иҡтисади зоналар булдырыла. Артабан «шенсе такан май» сәйәсәте дауам итә — 2003 йылда закон сит ил инвестицияларын национализацияламаҫҡа гарантия бирә.[7][8][7][9][9][10]
Ҡыҫҡа ваҡытлы сик буйы конфликтынан һуң Таиланд менән дуҫтарса мөнәсәбәттәр урынлаштырыла, ә 1990-сы йылдарҙа АҠШ менән мөнәсәбәттәр яйға һалына һәм башҡа илдәр һәм халыҡ-ара ойошмалар менән мөнәсәбәттәр урынлаша.
Лаоста бер партиялы система, ил менән коммунистик типтағы Лаос Халыҡ-революцион партияһы (НРПЛ) идара итә. Лаос президенты парламент тарафынан биш йылға һайлана. Хөкүмәтте премьер-министр Лаос етәкләй, ул Милли йыйылыш тарафынан раҫланғанда президент тарафынан тәғәйенләнә. Хөкүмәт сәйәсәте партия тарафынан туғыҙ ағзанан торған Политбюро һәм 49 ағзанан торған Үҙәк Комитеты аша билдәләнә.
Лаос парламентына (Милли Ассамблея) һайлау тәртибен билдәләгән яңы конституция 1991[11] йылда ҡабул ителә. Лаос парламенә һайлауҙың бер партиялы системаһына ҡарамаҫтан, 2016 йылдағы тауыш биреүҙә 149 мандатҡа 211 кандидат дәғүә итә.[12]
36 йыл дауамында НРПЛ-ды етәкләгән Кейсон Фомвихандың вафатынан һуң, ә илде 16 йыл, йәғни үҙенең вафатына тиклем, Лаоста Ҡытай дәүләт режимына яҡын урынлаша, унда партия һәм дәүләт лидеры үҙ вазифаларында сикләнгән ваҡыт (хәҙерге ваҡытта 10 йыл самаһы) ҡала, шунан һуң отставкаға китә һәм НРП етәкселегенең башҡа ағзаһы менән алмаша.
Революциянан һуң Лао Патеты 1975 йылдың декабрендә Лаостың тышҡы сәйәсәтен Көнбайышҡа ҡаршы тороу тип атарға мөмкин. 1975 йылда Лаостың 43 ил менән генә дипломатик мөнәсәбәттәре була.[13]
Лаос үҙен совет блогы менән ассоциациялай һәм СССР менән тығыҙ бәйләнеш тота; бынан тыш, 1977 йылда Вьетнам менән дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыла, был Ҡытай Халыҡ Республикаһы менән хеҙмәттәшлекте ҡатмарлаштыра. Күп йылдар дауамында Лаос менән көнбайыш Таиландтың оҙайлы мөнәсәбәттәре була, улар 1987 йыл дауамында дуҫлыҡ сиктәрендәге ҡораллы бәрелештәрҙе күрһәтеүҙең хәрби күрһәткестәренә күтәрелә.
Совет блогы тарҡалғандан һәм Вьетнам яғынан ярҙам кәмегәндән һуң, Лаос төбәк бәйләнештәрен әүҙем үҫтерә башлай. Шул уҡ ваҡытта ЛХДР өс күршеһе араһында баланслау сәйәсәтен үткәрә: Таилан, Ҡытай һәм Вьётнам. Был сәйәсәт бер күршелектең ниндәй тонинлынан бер яҡлы бойондороҡһоҙлоғонан ҡотолорға мөмкинлек бирә, сөнки социалистик Ҡытай һәм Бьетнам граждандары - дәғүәселәре. Мәҫәлән, Вьеткаларҙың ҙур ла, Вьерҙәрҙең ҙур проекттары Вьетраның ҙур төркөмдәре ВР-ға ҡушылып, В39, Вьетнаның ҙур проекттары менән Вьетнәләштең 2008 йылдарында Вьетрҙағылар В2 өлөшөндә В2 КР-ға тура киләләр.[14][14][15]
Халыҡ-ара изоляциянан сығыуы Австралия, Франция, Япония, Швеция һәм Һиндостан кеүек илдәр менән мөнәсәбәттәрҙең үҫеше һәм киңәйеүенә килтерә. Һөҙөмтәлә, 2005 йылда Лаос 122 дәүләт менән дипломатик мөнәсәбәттәрҙә була. Лаостың тышҡы сәйәсәтенең мөһим үҙенсәлеге булып сит ил ярҙамын һәм төрлө илдәрҙән әүҙем йәлеп итеү тора. Мәҫәлән, 2005 йылда Япония ЛХДР-ына ташҡындан зыян күргәндәрҙең аҙыҡ-түлек һатып алыу өсөн 300 миллион иена күләмендә ярҙам күрһәтә, 594 миллион иена бурысын төшөрөп ҡалдыра, шулай уҡ бер нисә башланғыс мәктәпте республикаға күсерә. Көньяҡ Корея шул уҡ йылда Лаосҡа мәктәптәр өсөн ҡорамалдар бүләк итә, Бруней Вьентьянда наркомандарҙы дауалау үҙәге төҙөүгә грант бүлә, ә Сингапур 1993 йылдан юлдарҙы төҙөүгә һәм модернизациялауға аҡса бирә. Бынан тыш, Лаос БМО һәм ФАО яғынан ярҙам ала. 2006 йылда ил наркотикһыҙ тип иғлан ителә.[16][17][18][19]
2004 йылда Америка Ҡушма Штаттары менән сауҙа мөнәсәбәттәре яйға һалына. 2006 йылда фискаль йылда АҠШ ярҙамы сифатында Лаосҡа 13,4 миллион доллар (ҡорал, һаулыҡ һаҡлау, мәғариф, иҡтисади үҫеште юҡ итеү) бирә. 2004 йылда АҠШ президенты Джордж Буш Лаос менән сауҙа бәйләнештәрен киңәйтеү тураһындағы законға ҡул ҡуя. Ике яҡлы сауҙа килешеүе 2005 йылдың февралендә көсөнә инә. Ул саҡта АҠШ-ҡа Лаос экспорты өлөшө арта, әммә башҡа илдәргә ҡарата был һан һаман да әҙ булып ҡала. Ике яҡлы сауҙа 2006 йылда 15,7 миллион АҠШ доллары күләмендәге әйләнешкә етә, ә 2003 йылда был күрһәткес 8,9 миллион АҠШ доллары тәшкил итә.
1997 йылдың июлендә Лаос АСЕАН-ҡа инә, ә 2013 йылда Бөтә донъя сауҙа ойошмаһына[20] ҡабул ителә.
2013 йылда Демократик Республика халҡы һаны 6,77 миллион кеше тәшкил итә; ҡала халҡының өлөшө 33 %; 2010—2015 йылдарҙа халыҡтың үҫеше 1,3 % тәшкил итәсәк, көтөлгән ғүмер оҙайлығы ир-егеттәр өсөн 66 йыл һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн 69 йыл тәшкил итәсәк.[21]
Уртаса фараз буйынса, 2100 йылға ил халҡы 11,6 миллион кеше тәшкил итә.
Халыҡтың байтаҡ өлөшө Меконг йылғаһы буйында һәм, атап әйткәндә, баш ҡала янында тупланған. Илдең төньяғында һәм көнсығышында таулы райондарҙа халыҡ аҙ. Илгә кереүселәрҙең 95 проценты Таиланд сиге буйлап йәшәй.
Халыҡтың этник составы
Халыҡ һаны аҙ булыуға ҡарамаҫтан, Лаоста 70-кә яҡын төрлө ҡәбилә һәм халыҡ йәшәй. Лаостың бөтә күп милләтле халҡы өс төркөмгә бүленә: лао-лум, лао-тенг һәм лао-сунг. Һәр төркөм дөйөм этнолингвистик билдәләр, таралыу урыны һәм йәшәү рәүеше менән берләшкән ҡәбиләләрҙе һәм халыҡтарҙы берләштерә.[22]
- Лао-лум тигеҙлектәрҙә, ҙур йылғалар буйлап һәм ҡалаларҙа йәшәй. Уларҙың иҫәбенә төп лао халҡы һәм уларға туғандаш тау тхайҙары (тхай-ныа, тхай черные, тхай белые, пхутхай, юан) инә, был төркөмгә халыҡтың 67 проценты ҡарай.
- Лао-тенг ҡалҡыулыҡтарҙың армыттарында һәм бейек булмаған тауҙарҙа йәшәй, был категорияға күп ҡәбиләләр ҡарай; дөйөм алғанда, улар халыҡтың 22 процентын тәшкил итә. Уларҙы Лаос халҡы тип иҫәпләйҙәр, байрамдарҙа лаос халҡы уларға үҙҙәренең территорияһында йәшәү хоҡуғы өсөн символик яһаҡ бирәләр. Лао-тенг составына тау мон (кхаму, ламет, путенг һәм башҡалар) һәм тау кхмерҙары (суй, алак, катанг, таой һәм башҡалар инә, улар мон-кхмер ғаиләһенә ҡарай.
- Лао-сунг диңгеҙ кимәленән 1000 метр бейек урындарҙа йәшәй. Был райондар, ғәҙәттә, ҡалаларҙан һәм йылғаларҙан алыҫ урынлашҡан һәм уларҙа алыҫ түгел. Уларҙың өлөшө халыҡтың 10 процентын тәшкил итә. Уларға, атап әйткәндә, мяо (хмонги), яо (мьен), лаху, төлкө, акха халыҡтары инә.
Иң ҙур сит ил төркөмөн вьеттар һәм ҡытайҙар барлыҡҡа килтерә. Кхмерҙар, һиндтар, бирмандар, япондар һәм башҡалар бик аҙ.[22]
Лаоста тай-кадай (тай-лаос), мон-кхмер һәм тибет-бирман төркөмдәре һәм мяо-яо төркөмдәре телдәр таралған. Этнолингвистик билдә буйынса Лаос халҡы 49 этник төркөмгә һәм 90-дан ашыу төркөмсәгә бүленә.
Indochine_française_bpt6k11001779_73.jpg)
Лаос 16 провинцияға (кхвэнг), баш ҡала префектураһына һәм баш ҡала муниципалитетына бүленгән. Провинциялар 11 000 коммунанан торған 140 районға бүленгән.
Лаос Һинд-Ҡытай ярымутрауында урынлашҡан һәм диңгеҙгә сығыу урыны юҡ. Вьетнам аша уны Көньяҡ-Ҡыҙыл диңгеҙҙән 50 километрҙан кәмерәк айыра.
Лаос территорияһы ҡуйы урмандар менән ҡапланған, ландшафт бейек булмаған ҡалҡыулыҡтарҙан һәм тауҙарҙан тора; иң бейек нөктәһе - Биа (2830 м). Меконг йылғаһы Лаос менән Таиланд һәм Мьянма сиге буйлап аға, Вьетнам сиген Truongшон тауҙары бүлешә. Лаос башлыса таулы ил.[22]
Субэкваториаль муссон климаты, йыл ике миҙгелгә бүленеүе менән характерлана: йәйге ямғырлы осор май айынан октябргә тиклем һәм ҡышҡы ҡоро осор ноябрҙән апрелгә тиклем. Ғинуарҙа уртаса температура төньяҡта 15 °C һәм көньяҡта 23 °C. Июлдә бөтә ерҙә лә 28-30 °C.[22]
Лаоста, баш ҡала Вьентьянанан башҡа, бик ҙур ҡалалар юҡ. Башҡа сағыштырмаса ҙур ҡалалар — Луанг Прабанг (50 000), Саваннахет (2005 йылдан, Ҡасон Фомвихан) (70 000) һәм Паксе (90 000 кеше).
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
