Календарь (лат. calendarium — бурыстар китабы: Боронғо Римда бурыслылар календ көндәрендә, ай башында проценттар түләгән) — күк есемдәренең ваҡыт арауығына нигеҙләнгән ҙур ваҡыт арауығының һаны системаһы: Ҡояш календарында — Ҡояш, Ай — ай календарында, шулай уҡ Ҡояш менән Ай бергә айлы-ҡояшлы календарында. Шулай уҡ календарь — аҙналарға һәм айҙарға бүленгән йылдың көндәр теҙеме, байрамдар билдәләнгән һәм бирелгән йылдың көндәре, аҙналары, айҙары эҙмә-эҙлекле исемлеге, шулай уҡ башҡа төрлө характерҙағы мәғлүмәттәр һаналған ваҡытлы белешмә.
| Календарь | |||
|---|---|---|---|
| Календарь хаҡында мәғлүмәт | |||
| Календарь төрө |
Ҡояш, ай, ай-ҡояш | ||
| Календарь эраһы |
Кәсибәләрҙе өҫтәү |
||
|
| |||
| Башҡа календарҙар | |||
| Армелина · Армянский: древнеармянский, христианский · Ассирийский · Ацтек · Бахаи · Бенгал · Буддийский · Вавилон · Византийский · Вьетнам · Гильбурда · Голоценский · Григориан · Грузин · Дариский · Древнегреческий · Боронғо Мысыр · Боронғо һинд · Боронғо фарсы · Древнеславянский · Йәһүд · Зороастрийский · Индийский · Инки · Иран · Ирланд · Мосолман · Кельт · Ҡытай · Конта · Копт · Малай · Майя · Масон · Миньго · Непал · Новоюлианский · Пролептический: юлианский, григориан · Рим · Румийский · Симметрик · Советский · Стабильный · Тамил · Тайский: лунный, солнечный · Тибет · Трёхсезонный · Тыва · Төркмән · Французский · Хакас · Ханаанейский · Хараппский · Чучхе · Швед · Шумер · Эфиопский · Юлиан · Ява · Япон | |||
| Григориан стилендә | 2024 MMXXIV |
| Юлиан стилендә | 2023 — 2024 ( 14 ғинуар) |
| Рим нигеҙләнгән көндән | 2776 — 2777 ( 4 майҙан) |
| Константинополь эраһы | 7532 — 7533 ( 14 сентябрҙән) |
| Йәһүд календары |
5784 — 5785 ה'תשפ"ד — ה'תשפ"ה |
| Мосолман календары | 1446 — 1447 |
| Боронғо әрмән календары | 1473 ԹՎ ՌՆՀԳ |
| Ҡытай календары | 4720 — 4721 癸卯 — 甲辰 чёрный заяц — синий дракон |
| Эфиопа календары | 2016 — 2017 |
| Боронғо һинд календары | |
| - Викрам самват | 2080 — 2081 |
| - Шака самват | 1946 — 1947 |
| Иран календары | 1402 — 1403 |
Тәүге календарҙар циклик һәм фаразланған һауа торошоноң үҙгәреүе шарттарында ашығыс ихтыяж булараҡ барлыҡҡа килгән. Набта-Плайҙа (хәҙерге Мысыр территорияһы) яҡынса беҙҙең эраға тиклем 5 мең йыл, малсыларҙың ярым күсмә ҡәбиләләре булдырылған, бәлки, йыл башында беренсе йыл һайын үткәрелә торған «календарь түңәрәге» Сириус йондоҙоноң барлыҡҡа килеүе менән билдәләнгәндер. Был календарь ҡәбиләләрҙе ямғырҙар миҙгеленең ҡасан башланыуын һәм тамамланыуын көтөргә ярҙам иткән, был сүллек районын мал көтөү өсөн яраҡлы сәскә атҡан саваннаға әйләндергән. Шул уҡ ваҡытта хәҙерге Германия территорияһында Гозек түңәрәге төҙөлә, уның нигеҙен ҡышҡы ҡояш торошо тәшкил итә[1].
Боронғо Мысыр календарында Сириустыңың бер-бер артлы ике гелиакик ҡояш нурҙары араһындағы ваҡыт арауығы йыл. Боронғо Мысыр календарының барлыҡҡа килеүенә Нилдың ошо уҡ ваҡыт арауығынан һуң яҡынса йыл менән бер үк ваҡыт арауығында ташыуы сәбәпсе була. Әгәр уңдырыштарын ваҡытында йыйып алмаһалар, уны юғалтҡандар, Һәм уңдырышлы тупраҡ килтергәндәр. Ошо сәбәптәр арҡаһында, хужалыҡ алып барыу уңышлы булһын өсөн, Нилдың ташыуын ярайһы уҡ теүәллек менән күҙалларға кәрәк була.
Һәр милләт тарихи ваҡиғалар менән танышыуҙың үҙ ысулдары менән файҙаланған. Ҡайһы берәүҙәр донъя барлыҡҡа килгән ваҡыттан һынарға тырышҡан: Йәһүдтәр йыл иҫәпләүҙә б.э.т. 3761 йылдан, Александрия хронологияһы б.э.т. 5493 йылдың 25 майынан, Римлылар Рим нигеҙләнгән ваҡыт б.э.т. 753 йылдан башлап һанаған. Парфяния, Вифиния, Селевкия кешелере яңы батша тәхеткә ултырған көндән, Мысырҙа һәр яңы династия башлаған көндән һынағандар. Һәр донъя дине үҙ календарына нигеҙ һалған: Византия календары буйынса, 2021 йылдың 14 сентябренән, григориан календары буйынса 7530 йыл — «донъяның барлыҡҡа килеүенән», мосолман календарында — 1443 һижрәт йылы (2021 йылдың 10 авгусынан), будда календары буйынса Нирвана дәүеренең 2564 йылына барып тоташа, Бахай календары буйынса — 177 йыл.
Бер йыл иҫәбенән икенсеһенә күсеү йылдың төрлө оҙайлығы һәм төрлө системаларҙа йыл башының төрлө даталары арҡаһында билдәле бер ҡыйынлыҡтар тыуҙыра.
1 ғинуарҙан йыл иҫәбе Римда Юлий Цезарь тарафынан б.э.т. 45 йылда индерелә (Юлиан календары)[2]. Русьта 1492 йылдан башлап йыл башы 1 март түгел, ә 1 сентябрь тип иҫәпләнә башлай.
Юлиан календары буйынса йылдың уртаса оҙонлоғо 365,25 тәүлек тәшкил итә: ябай йылдар 365 көн дауам итә, дүрт йылға бер тапҡыр (кәбисә йылына) — 366 көн.
Юлиан календарының үҫеше булып Григориан календары тора (яңы стиль). Рим Папаһы Григорий XIII ваҡытында 1582 йылдың 15 октябрендә юлиан календары урынына индерелә (иҫке стиль). Григорий XIII үткәргән һәм католик илдәрҙең күпселегендә танылған реформа ике өлөштән тора:
1) Христиан Пасхаһын иҫәпләү ҡағиҙәләрен билдәләгән Беренсе Вселенск соборы (325 йыл) ваҡытынан алып йыйылған 10 көнлөк хата бөтөрөлә. Рим Папаһы Григорий XIII юлиан календары индерелгәндән бирле тупланған хатаны төҙәткән тигән яңылыш фекер бар. Әммә ул саҡта 12 көн булыр ине. Реформаның маҡсаты икенсе була: Пасхалия булдырған Никей соборы ваҡытындағы кеүек ысын көн тигеҙләнеше датаһын (Пасха сиген) 21 мартҡа тиклем «кире ҡайтарыу»,
2) Киләсәккә ҡояш иҫәпләүҙәре менән теүәлерәк тап килеүҙе тәьмин итеү өсөн төҙәтмә индерелә, йәғни һәр 400 йылдан өс кәбисә йылын алып ташларға кәрәк була. Шулай итеп, хата бер көндә 3333 йылдан һуң ғына туплана. Дүрт быуат эсендә өс кәбисә йылын алып ташлауға түбәндәге ҡағиҙәғә өлгәшелә. Әгәр йыл һаны ике нуль менән тамамланмаһа, йыл һаны дүрт һанына бүленһә кәбисә йылы тип һанала (мәҫәлән, 1996, 2004, 2008). Әгәр йыл ике нуль менән тамамланһа, ундағы йөҙҙәр һаны дүрткә бүленһә (мәҫәлән, 1600, 2000, 2400 йыл) булғанда ғына кәбисә йылы була. Башҡа бөтә осраҡтарҙа ла йыл кәбисә йылы түгел тип һанала (1900 һәм 2100 йылдар). Ике нуль менән тамамланған йылдың «кәбисә йылын» билдәләү ҡағиҙәһе — Юлиан календары менән сағыштырғанда Григориан календарының айырылып торған һыҙаттарының береһе.
Иҫке һәм яңы стилдәр араһындағы айырма XVI—XVII быуаттарҙа 10 тәүлек, XVIII быуатта 11 тәүлек, XIX быуатта 12 тәүлек тәшкил итә. XX—XXI быуаттарҙа айырма 13 тәүлек тәшкил итә. 2100 йылдың 15 мартынан айырма 14 тәүлек тәшкил итә.
Русь һәм Рәсәйҙә календарь тарихы
Боронғо Русь йылды дүрт миҙгелгә бүлгән. Ай һәм ҡояш календарын ҡулланғандар, унда һәр 19 йыл һайын ете ай өҫтөгәндәр. Аҙна ете көн дауам иткән.
988 йылда христианлыҡ урынлаштырылғандан һуң Византия календары буйынса «донъяны барлыҡҡа килтергәндән» алып йылдар иҫәбе һаҡлана башлай, дөрөҫөрәге, «Әҙәмдең барлыҡҡа килеүенән» — 1 марттан Византия вариантын ҡабул итеү — беҙҙең эраға тиклем 5508 йыл, әммә ҡайһы бер тайпылыштар менән. Византияла йыл 1 сентябрҙә башлана. Руста, боронғо йола буйынса, яҙ йыл башы тип һаналған, шуға күрә йыл 1 марттан башланған.
Иван III мәлендә 1492 йылда (7000 йылда «донъя барлыҡҡа килгәндән» алып), йыл башы 1 сентябргә күсерелә. Рәсәйҙә беренсе баҫма сиркәү календары 1581 йылдың 5 майында Иван Федоров тарафынан эшләнгән..
Рәсәйҙә ғәмәлдә булған «донъяны булдырыу» йыл иҫәбен 1700 йылдың 1 ғинуарынан Петр I тарафынан Христос Раштыуаһы меннән алмаштырыла. Императорҙың 7208 йылдың 19 декабрендәге указы менән «донъяны булдырыуҙан» (1699 йылдың 19 (29) декабре)[3], 7208 йылдың 31 декабренән һуң «донъяны барлыҡҡа килтереүҙән» 1700 йылдың 1 (11) ғинуарында Христос Раштыуаһынан һуң, «… һәм буласаҡ ғинуарҙың 1-се көнөндә 1700 йылдың яңы йылы һәм быуаттың яңы быуаты киләсәк…». 1708 йылдың 28 декабрендә беренсе граждан календары сығарыла.
Йыл иҫәбенең 1492 йылдан алып 1700 йылға тиклемге осорҙағы ике системаһының айырмаһы — 1 ғинуарҙан 31 авгусҡа тиклемге осорға 5508 йыл була, ә1 сентябрҙән 31 декабргә тиклем — 5509 йыл, яңы йыл иҫке йыл иҫәбе буйынса сентябрҙән килә. (7208 йылдың 1 сентябрендә «донъяны булдырыу» = 1699 йылдың 1 сентябрендә Христос раштыуаһы. 7208 − 1699 = 5509 йыл. Ә 7208 йылдың 1 ғинуарынан «донъяны булдырыу» = 1700 йылдың 1 ғинуарынан Христос раштыуаһы. 7208 − 1700 = 5508).
Совет Рәсәйендә Григориан календары 1918 йылдың 14 февралендә индерелә. 1930 йылдан 1940 йылға тиклем совет революцион календары ҡулланыла.
Тәүлек
Тәүлек — ваҡыт үлсәү берәмеге, Ерҙең үҙ күсәре тирәләй яҡынса ваҡыт әйләнеүенә тигеҙ.
Ғәҙәттә тәүлектәрҙә ҡояш тәүлегенә астрономик төшөнсә күҙ уңында тотола. Көндәлек тормошта тәүлек йыш ҡына көн тип атайҙар. Улар 24 сәғәт дауам итә.
Аҙна
Аҙна — көндән ҙурыраҡ һәм айҙан кәмерәк ваҡыт берәмеге. Ете көнлөк аҙна константа түгел: мәҫәлән, Ҡытайҙа Шан эпохаһында ритуаль аҙна 10 көндән торған.
Ете көнлөк аҙна тәүге тапҡыр Боронғо Көнсығышта (Вавилонда) ҡулланыла.[4]. Беренсе быуатта Римда ҡулланыла башлай, унан бөтә Көнбайыш Европаға тарала.
Хәҙерге календарҙарҙың күпселегендә, шул иҫәптән Григориан календарында һәм йәһүдилек-христианлыҡ ваҡыты иҫәбенә нигеҙләнмәгән календарҙа, аҙнаға 7 көн инә, был уны теүәл көндәр һанын үҙ эсенә алған иң ҙур дөйөм ваҡыт берәмеге итә. Аҙнаның туранан-тура астрономик нигеҙе юҡ, ул ваҡыт берәмеге булараҡ киң ҡулланыла.
Боронғо мысырҙар ун көнлөк аҙна (декада) менән ҡулланғандар.
Боронғо майялар араһында аҙна 13 көндән тора; шулай уҡ 20 көнлөк аҙна ҡулланғандар (икеһе лә Цолькин календарында).
Европа колонизацияһы һәм артабанғы глобалләшеү арҡаһында 7 көнлөк аҙна бөтә ерҙә лә, хатта элек ундай ваҡыт берәмеге булмаған мәҙәниәттәрҙә лә ҡулланыла башлай.
Һәр дата һәр ваҡыт йыл һайын аҙнаның бер көнөнә тура килһен өсөн эшләнгән календарҙар ҙа бар. Аҙнаны йылдан бойондороҡло итһәң, шул уҡ ваҡытта йылына бер нисә көн бер аҙнаға ла ҡарамаһа быға өлгәшергә мөмкин. Мәҫәлән, даими календарь проекттарында 52 аҙнаға 1 йәки 2 көн ҡушыла, һәм француз революцион календары 10 көнлөк 36 аҙнанан һәм 5 йәки 6 өҫтәмә көндән тора. Йылдыңда аҙнаға бәйле булыуы мөмкин, шуға күрә элекке Исландия календарында 52 йәки 53 аҙна була. Аҙнаның классик көндәре: дүшәмбе, шишәмбе, шаршамбы, кесаҙна, йома, шәмбе, йәкшәмбе.
Ай
Ай — Айҙың Ер тирәләй әйләнеүе менән бәйле ваҡыт берәмеге.
Айлы айҙар күп календарҙарҙың нигеҙе булып тора. Ҡаҙыныу эштәре һөҙөмтәһендә тикшеренеүселәр, кешеләр көндәрҙе Ай фазаларына ярашлы, кәм тигәндә палеолиттан һанай, тигән һығымтаға килгәндәр.
Иҫәпләү уңайлығы бер ай эсендә тотош бер нисә көн талап иткәнлектән, ай әйләнеүе периодының төрлө осорҙары — 27,2-29,6 тәүлек тәшкил итә һәм бөтөн көндә иҫәпләп булмай, календарҙар элек-электән айлыҡ оҙонлоҡтарын сиратлаштырып һәм/йәки өҫтәмә көндәр индереп, дөрөҫлөктө ҡапларға тырышҡан.
Йәһүдтәр, мосолмандар, ҡытайҙар, индустар һәм башҡалар ҡулланған ай һәм айлы-ҡояшлы календарҙарында ай оҙайлығы 29 йәки 30 көн тәшкил итә. Ҡайһы бер календарҙарҙа ай башы ысын астрономик яңы ай тулған көнөнә тура килә, икенселәрендә ай башы туранан-тура күҙәтеүҙәр менән билдәләнә.
Григориан һәм Юлиан календарҙары Ай фазаларының үҙгәреүенә бәйле булмаған айҙың билдәләнгән оҙонлоғон ҡуллана.
Йыл
Йыл — ғәҙәти ваҡыт берәмеге, ул тарихи яҡтан миҙгелдәрҙең берҙәм циклын күҙҙә тотҡан (яҙ, йәй, көҙ, ҡыш). Күпселек илдәрҙә йылдың календарь оҙонлоғо — 365 йәки 366 көн. Хәҙерге ваҡытта йыл шулай уҡ планеталар системаһындағы йондоҙҙар тирәләй, атап әйткәндә, Ерҙең Ҡояш тирәләй хәрәкәте, планеталар әйләнешенең ваҡытлы характеристика булараҡ ҡулланыла.
Григориан һәм Юлиан календарҙарында календарь йыл кәбисәһеҙ йылдарҙа — 365 тәүлек, кәбисә йылында — 366 тәүлек. Йылдың уртаса оҙонлоғо — Григориан календарында — 365,2425 тәүлек, Юлиан календары буйынса — 365,25 тәүлек.
Ислам календарында календарь йыл 353, 354 йәки 355 тәүлек — 12 ай тәшкил итә. Йылдың уртаса оҙонлоғо — 354,37 көн, был тропик йыл менән сағыштырғанда кәмерәк, шуға күрә мосолман байрамдары миҙгелдәр буйынса «йөрөй».
Йәһүд календарында календарь йыл 353, 354, йәки ябай йылда 355 тәүлек һәм кәбисә йылында 383, 384 йәки 385 көн тәшкил итә. Йылдың уртаса оҙонлоғо — 365,2468 тәүлек, был тропик йылға яҡын.
Быуат
Быуат — 100 йылға тиң ваҡыт берәмеге. Ун быуат мең йыллыҡты тәшкил итә.
Григориан календары буйынса беҙҙең эраның I быуаты 1 ғинуарҙа башлана һәм 100 йылдың 31 декабрендә тамамлана. II быуат 101 йылда, III быуат 201 йылда башлана һәм башҡалар. Быуаттың һуңғы йылы ошо быуаттың һанынан башлана (мәҫәлән, 2000 йыл — XX быуаттың һуңғы йылы). Григориан календарында «нуль быуаты» юҡ: беҙҙең эраға тиклем I быуаттан һуң беҙҙең эраның I быуаты башлана.
| 200 | 199 | ... | 102 | 101 | 100 | 99 | ... | 2 | 1 | 1 | 2 | ... | 99 | 100 | 101 | 102 | ... | 199 | 200 |
| Беҙҙең эраға тиклем II быуат | Беҙҙең эраға тиклем I быуат | Беҙҙең эраның I быуаты | Беҙҙең эраның II быуаты | ||||||||||||||||
Календарҙың төп берәмектәре — тәүлек, ай, йыл. Уларҙың үҙ-ара килешеп эш итеүе һөҙөмтәһендә өс календарь системаһы барлыҡҡа килә: Ай фазалары менән яраштырылған ай календарҙары; йыл һәм ай Ай фазалары һәм Ерҙең Ҡояш тирәләй хәрәкәте менән яраштырылған айлы-ҡояшлы календарҙар; һәм ҡояш календарҙары, уларҙа йыл Ерҙең Ҡояш тирәләй хәрәкәте менән генә яраштырыла.
Ай календары
Синодик айҙың оҙайлығы уртаса 29,53059 тәүлек тәшкил итә. Шуға күрә календарьҙа ай 29 йәки 30 көн була. Ай календарында йыл оҙонлоғо 12 ай тәшкил итә. Ошоға ярашлы, айҙың оҙайлығы 12 × 29,53059 = 354,36708 тәүлек тәшкил итә. Календарь йыл 354 көн — ябай йыл, йәки 355 көн — кәбисә йылы булырға мөмкин. Календарь йылының уртаса оҙонлоғон һәм ай йылының оҙонлоғон тигеҙләү өсөн кәбисәләрҙе ҡуйыу ялғау системаһы кәрәк.
Ай календары Ҡояштың йыллыҡ хәрәкәтенә бәйләнмәгән, шуға күрә йыл һайын ай календары ҡояш календарына ҡарата 365,24222-354,36708 = 10,87514 көнгә күсә. Яҡынса 34 ҡояш йылында бер өҫтәмә ай йылы йыйыла.
Айҙың үҙгәреүсән фазалары — иң еңел күҙәтелгән күк күренештәренең береһе. Шуға ла ай календары менән күп халыҡтар ҡулланған. Ваҡыт үтеү менән ай календары халыҡтың ихтыяжын ҡәнәғәтләндереүҙән туҡтай, сөнки ауыл хужалығы эштәре миҙгелдәр алмашыныуы, йәғни Ҡояш хәрәкәтенә бәйле. Шуға күрә ай календарҙары, һирәк иҫкәрмәләр менән (мәҫәлән, Мосолман календары) мотлаҡ айлы-ҡояшлы, йәки ҡояш календарҙары менән алмаштырыла.
Ай календарының уңайһыҙлығына шуны ла индерергә кәрәк: синодик айҙың оҙайлығы өҙлөкһөҙ 29d6h15m-ҙан 29d19h12m-ға тиклем үҙгәреп тора. Бының сәбәбе булып Айҙың орбитала ярайһы уҡ ҡатмарлы хәрәкәте тора.
Ай календарҙарында ай башы неоменияға — йәш Айҙың беренсе тапҡыр ҡояш нурҙарында барлыҡҡа килеүе. Ай башынан айырмалы рәүештә, был ваҡиғаны күҙәтеүе еңел. Неомания яңы ай башынан 2-3 көнгә артта ҡала. Әйткәндәй, был ваҡыт арауығы йыл миҙгеленә, күҙәтеүсенең киңлегенә һәм синодик айының ағымдағы оҙайлығына ҡарап үҙгәрә. Шуның арҡаһында төрлө илдәрҙә бер үк календарҙы һаҡлау мөмкин түгел.
Айлы-ҡояшлы календарь
Синодик айҙың оҙайлығы уртаса 29,53059, ә тропик йыл — 365,24220 көн. Тропик йыл 12,36827 синодик айҙы үҙ эсенә ала. Тимәк, календарь йыл 12 (ғәҙәти йыл) йәки 13 календарь айҙарынан торорға мөмкин. Календарь йылының уртаса оҙонлоғо тропик йыл оҙонлоғона яҡын булһын өсөн өҫтәмә айҙар ҡуйыу системаһы кәрәк.
Ай башы, ай календарындағы кеүек, айды-ҡояшлы календарында неоменияға тура килә, йәғни йәш Айҙың беренсе тапҡыр Ҡояш нурҙарында барлыҡҡа килеүе.
Ҡояш календары
Тропик йыл оҙайлығы — 365,24220 тәүлек. Ҡояш календарында календарь йыл 365 көн (нормаль йыл) йәки 366 көн (кәбисә йылы) булырға тейеш. Календарь йылының уртаса оҙонлоғон тропик йылы оҙонлоғона яҡынайтыу өсөн кәбисәләр ҡуйылған.
Юлиан календарына кәбисәләрҙе 4 йылға бер 1 көн йышлыҡ менән индереү яһала. Шул уҡ ваҡытта календарь йылының уртаса оҙайлығы — 365,25 тәүлек. Юлиан календарының уртаса оҙонлоғо тропик календарынан 0,00780 тәүлеккә күберәк булғанлыҡтан, 128 йыл эсендә 1 көнлөк хата йыйыла һәм көн тигеҙләнеше артҡа күсә.
Юлиан календары күп тапҡыр яҡшыртыла. Яңы календарь Юлиан календарынан теүәлерәк һәм бер аҙ айырылырға тейеш була. Григориан календарында кәбисәләр эҙмә-эҙлелеге үҙгәрешһеҙ ҡала: быуаттар һаны ҡалдыҡһыҙ 4-кә бүленгән быуат йылдары ғына кәбисә йылдары, тигән ҡағиҙә өҫтәлә. 400 йыл эсендә 97 кәбисә көнө ҡуйыла, ә йылдың уртаса оҙонлоғо — 365,2425 тәүлек. Бер көнлөк хата яҡынса 3300 йыл эсендә туплана.
Юлиан календарын камиллаштырыуҙың тағы бер варианты булып Яңы Юлиан календары торған. Был календарҙа кәбисәләрҙең эҙмә-эҙлелеге Юлиан календарындағы кеүек, әммә өҫтәмә ҡағиҙә индерелә, уға ярашлы Яңы Юлиан календарында 900 йылға бер 7 көн алып ташлана. Быуат йылын 900-гә бүлгәндә 2 йәки 6 ҡалдыҡ булып ҡалһа кәбисә йылы тип атала. Календарь циклы — 900 йылдан тора, уның барышында 218 кәбисә көнө тип ҡуйылған. Календарь йылының уртаса оҙонлоғо — 365,24222 тәүлек, был яҡынса 50 000 йыл эсендә 1 көн хата бирә.
Шумер календары
Вавилон календары
Иран календары
Иран календары йәки Ҡояшлы һижрәт— астрономик ҡояш календары, Иранда һәм Афғанстанда рәсми календарь сифатында ҡулланыла. Календарь Ғүмәр Хәйәм ҡатнашлығында эшләнә һәм шул ваҡыттан алып бер нисә тапҡыр аныҡлана. Һижрәт йыл иҫәбен алып бара (Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең Мәккәнән Мәҙинәгә 622 йылда күсенеүе), әммә классик Мосолман календарынан айырмалы рәүештә ҡояшлы (тропик) йылына нигеҙләнә, шуға ла уның айҙары һәр ваҡыт бер миҙгелгә тура килә. Йыл башы — тәһран ваҡыты (52.5°E йәки UTC+3:30) меридианына астрономик күҙәтеүҙәр менән билдәләнгән көн менән төн тигеҙләнеше (Науруз, яҙ байрамы)[5].
Мысыр календары
Нил үҙәнендә календарь төҙөлә, ул Мысыр цивилизацияһы менән бергә яҡынса 4 мең йыл йәшәй. Был календарҙың килеп сығышы тропик күк йөҙөнөң сағыу йондоҙо Сириус менән бәйле. Боронғо мысырҙарҙың Ҡояш календары — бөтә Иҫке донъя һәм әлегәсә йыл иҫәбе нигеҙендә ята.
Сириустың (Сотис) ике гелиакик күтәрелеше араһындағы ваҡыт арауығы Боронғо Мысырҙа йәйге ҡояш торошо менән тап килә һәм Нилды һыу баҫҡанға тиклем — 365,25 тәүлек була. Әммә йыл дауамында мысырҙар 365 көн тип ҡуя. Шулай итеп, һәр 4 йыл һайын миҙгел күренештәре календарҙан 1 көнгә алда барған. Кәбисә йылдары булмаған осраҡта Яңы йыл бөтә миҙгелдәрҙә лә 1460 йыл (365×4) йыл дауамында үтә һәм башланғыс датаға әйләнеп ҡайта. 1460 йылдағы осор саутик осор, цикл йәки Бөйөк Сотис йылы тип атала.
Беҙҙең эраға тиклем 25 йылда Юлиан календары менән синхронлаштырылған Александрий календары булдырылған, әммә айҙарҙың шул уҡ исемдәрен һаҡлай, йыл аҙағында һәр дүртенсе йыл һайын бер көн өҫтәлә. Урындағы сиркәүҙәр ҡулланған копт һәм эфиоп календарҙары Боронғо Мысыр календарына ҡарай. Мысыр календарының структураһын француз революцион календары үҙләштергән.
Йәһүд календары
Йәһүд календары — Израилдең дини һәм рәсми донъяуи календары. Календарь Ҡояш-айлы календарына ҡарай. Йылдар, иудаизмға ярашлы, беҙҙең эраға тиклем 3761 йылда булған Йыһандың барлыҡҡа килеүе башланғандан алып иҫәпләнә. Ваҡыт Ай фазаларына ҡарап иҫәпләнә. Шуға күрә айҙар оҙайлығы — 29 йәки 30 көн. 12 ай ҡояш йылынан 11 көн артта ҡалғанлыҡтан, һәр 2-се йәки 3-сө йыл һайын 13-сө ай өҫтәлә.
Ҡытай календары
Ҡытай календары календарҙың ике төрөнән тора: ҡояшлы-айлы һәм ҡояш.
Ҡояшлы-айлы циклик календары беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡ уртаһында төҙөлгән. Календарҙа алтмыш йыллыҡ цикл ҡулланыла. Ул — 10 йыл («күк төптәре») һәм 12 йыл («ер тармаҡтары») циклдарының берләшеүе. Был тура килеүҙәрҙең яртыһы ҡулланылмай, шуға күрә календарь циклы 10×12/2 = 60 йылдан һуң ҡабатлана. Циклдағы йылды ике иероглиф, «күк төбө», «ер тармағы» күрһәтә. Ҡайһы саҡта «ер тармағы» ғына күрһәтелә. Календарҙа йыл башы Григориан календарындағы датаға түгел, ә астрономик күренешкә (яңы айға) бәйле. Календарь ҡулланылған территорияның оҙонлоғона бәйле, төрлө урындарҙа Яңы йылды Григориан календарының төрлө көндәрендә билдәләргә була. Календарь бер нисә мең йыл дауамында Вьетнамда, Камбоджала, Ҡытайҙа, Кореяла, Монголияла, Японияла һәм Азияның ҡайһы бер башҡа илдәрендә ҡулланыла.
Ҡояш календары (ауыл хужалығы календары) йылды 24 ауыл хужалығы миҙгеленә бүлеүҙе Ҡояштың эклиптикалағы торошо буйынса билдәләй. Миҙгелдәрҙең Ай хәрәкәте менән бер ниндәй ҙә бәйләнеше юҡ.
Римға нигеҙ һалынғандан алып
Condita Urbe Ab (бәйле Conditae аппо Urbis: A йәки AUC.u.c.) — лат. «ҡала барлыҡҡа килгәндән (Рим)», б.э.т. 753 йылда ҡабул ителгән. Ҡайһы бер Рим тарихсылары бер йылды күҙҙә тотҡан йыл иҫәбенең төрө. Хәҙерге тарихсылар был терминды римлеләргә ҡарағанда күпкә йышыраҡ ҡуллана. Рим йылына һылтаныуҙың өҫтөнлөклө ысулы шул йылда хакимлыҡ иткән ике консулдың исемдәрен күрһәтеү була. Римға нигеҙ һалынғандан алып йыл элек уны рим тарихсыларының әҫәрҙәренә бик күп мөхәррирҙәр өҫтәй, был термин ысынбарлыҡҡа ҡарағанда йышыраҡ ҡулланыла. Император идара итеү йылы шулай уҡ йылды билдәләү өсөн ҡулланыла, бигерәк тә Византия империяһында Юстиниан 537 йылда ошондай йыл иҫәбен талабын индергәндән һуң. Термин башлыса немец авторҙары әҫәрҙәрендә, атап әйткәндә, Теодор Моммсендың Рим тарихында осрай.
Япон календары
Япон календары — Ҡытай календарына нигеҙләнгән айлы-ҡояшлы календарь. Япон календары — боронғо календарь системаһы, беҙҙең эраға тиклем 660 йылда, легенда буйынса, император Дзимму япон дәүләтенә нигеҙ һалған. Иҫәпләү системаһы !һҙҡ йылда Японияға нигеҙ һалынғандан алып һәм Икенсе донъя һуғышының аҙағына тиклем ҡулланыла.
Япон календарының икенсе төрө, император идара иткән йылдарын иҫәпләп, беҙҙең көндәргә тиклем киң ҡулланылыуын дауам итә. 2019 йылдың 1 майында, император Нарухито тәхеткә ултырғас, Рейв осоро башлана. 2021 йылдың 1 майына тиклем — Рейв осороноң 2-се йылы, ә 2021 йылдың 1 майына тиклем — Рейв осороноң 3-сө йылы.
Индуизм календары
Индуизм календары — хәҙерге Һиндостанда таралған календарҙар. Улар иҫәбенә Викрам-самват, Сак дәүере, Кали-Юга, Һиндостандың Берҙәм милли календары һәм башҡалар инә.
Хәҙерге Һиндостан территорияһында боронғо заманда бик күп ҡәбиләләр һәм милләттәр барлыҡҡа килгән, улар оҙаҡ айырылғандар. Һинд кенәзлектәренең бер-береһенән оҙаҡҡа һуҙылыуы уларҙың һәр береһенең тиерлек урындағы календарь системаһына эйә булыуына килтерә. Һуңғы ваҡытҡа тиклем илдә бер нисә рәсми граждан календары һәм утыҙға яҡын урындағы календарь ҡулланылған, мәҫәлән, төрлө дини байрамдар һәм йолалар ваҡытын билдәләү өсөн ҡулланылғандар. Улар араһында ҡояш, ай һәм айлы-ҡояшлы календарҙарын табырға мөмкин.
Индуизм календарҙары ҡулланыла:
- Кали-Юга — б.э.т. 3102 йылдың 18 февраленән;
- Нирвана дәүере — б.э.т. 543 йылдан;
- Викрам-самват— Беҙҙең эраға тиклем 57 йылдан;
- Гаурабда — 1486 йылдан;
- Фазли дәүере — 1550 йылдың 10 сентябренән;
- Һиндостандың берҙәм милли календары — 1957 йылдың 22 мартынан.
Ацтек календары
Ацтек календары — Мезоамерика халыҡтары ҡулланған ваҡытты үлсәү системаһы. Был система тәүге тапҡыр майяларҙа, бәлки, эпиольмектарҙа яҡынса 2500 йыл элек барлыҡҡа килгәндер һәм артабан Үҙәк Мексика мәҙәниәттәре һәм халыҡтары, шул иҫәптән майялар, сапотектар һәм ацтектар араһында тарала.
Ацтектарҙың ике календары булған. Ҡояш ауыл хужалығы оҙонлоғо 365 көн — шиупоуалли майялар араһындағы хаабҡа тап килә. 260 көнлөк тональпоуалли йолаһы майяларҙағы цолькинына тап килә. Шиупоуалли һәм тональпоуалли 52 йылға бер тап килә һәм «быуат» тип атала. Йөҙ «быуат» үҙ сиратында «Ҡояш» тип аталған 5200 йыллыҡ дәүерҙе тәшкил итә. Был система буйынса әлеге ваҡытта беҙ «Ҡояш» — Тонатиу аллаһы булған Дүрт ер тетрәүенең бишенсе дәүерендә йәшәйбеҙ.
Календарь йылы плеядаларҙың көнсығыш офоҡ өҫтөндә ҡояш сығыр алдынан тәүге тапҡыр барлыҡҡа килеүенән башлана.
Майя календары
Майя календары — Колумбияға тиклемге Үҙәк Америкала майя цивилизацияһы тарафынан булдырылған календарҙар системаһы. Был календарҙы Үҙәк Американың башҡа халыҡтары — ацтектар, тольтектар һ. б. ҡулланған.
Ғалимдар фекеренсә, майя календары Григориан календарындағы түбәндәге даталарҙан йылдар һанын һаҡлай ала:
Ислам календары
Ислам календары — исламда дини байрамдар үткәреү датаһын билдәләү өсөн ҡулланылған ай календары, шулай уҡ Пакистан, Бангладеш һәм башҡа мосолман илдәрендә рәсми календарь. Ислам календары Ғәрәп хәлифәлеге Үмәр I хәлифәһе тарафынан индерелгән. Йыл иҫәбе Һижрәттән (б. э. 16 июль 622 йыл — Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең Мәккәнән Мәҙинәгә күсенеү датаһы.
Айҙар 29 йәки 30 көндән тора. Яңы айҙың беренсе көнө — астрономик яңы айҙан һуң беренсе көн, унда ҡояш байығандан һуң бер аҙҙан Айҙың урағын күрергә мөмкин була.
Ай йылын ун ике ай тәшкил итә, яҡынса баһалар буйынса ул 354 көнгә тиң. Айҙың ысын оҙайлығы 29,5 көн түгел, ә бер ни тиклем оҙағыраҡ булғанлыҡтан, айҙың оҙайлығы 354 көн түгел, ә 354,367 көн тәшкил итә. Был бөтөн һан булмағанға күрә, кәбисә йылдары проблемаһы килеп тыуа, йәғни 354 көн, ә оҙаҡҡа һуҙылыу йылдарын үҙ эсенә алған ябай йылдарҙың алмашыныуы — һәр береһе 355 көн. Мосолман дини байрамдары көндәре йыл һайын Григориан календарына ҡарата күсерелә.
Боронғо грек календары
Боронғо грек календары — айлы-ҡояшлы календарь, унда йыл 29 һәм 30 көнлөк 12 ай айҙан тора. Бер йылда 354 көн була — өҫтәмә ай, яҡынса 3 йылға бер тапҡыр ҡуйыла. Календарь яйға һалынған һайын 8 йыллыҡ цикл индерелә, унда ай 3-сө, 5-се һәм 8-се йылдарҙа өҫтәмә ай ҡуйыла (Афинала уны Солонға б.э.т. 594 йылда өҫтәп яҙалар); б. э. т. 432 йылда астроном Метон 7 айлыҡ теүәлерәк 19 йыллыҡ цикл тәҡдим итә, әммә был цикл бик әкрен ҡулланыла һәм бер ҡасан да тулыһынса тамырланмай.
Һәр ҡаланың үҙ календары булған, айҙарҙың үҙ исемдәре булған, һәм исемдәр йыш ҡына ошо айҙа үткән байрамдарҙан барлыҡҡа килгән.
Теоретик йәһәттән ай яңы айҙа башланырға тейеш булған, әммә ғәмәлдә ул һәр ваҡыт килеп сыҡмай, шуға күрә «гражданлыҡ яңы айы» менән «ай яңы айын» айырырға кәрәк була.
Йыл башы ла төрлө була: Афина календары буйынса йыл йәйге ҡояш торошонан һуң беренсе яңы айҙа башлана, беотий мәғлүмәттәре буйынса, ҡышҡы ҡояш торошонан һуң Фивала ҡулланыла.
Нума Помпилий календары
Нума Помпилий (беҙҙең эраға тиклем 753—673 йылдар) календарҙа ҙур реформа үткәрә, уның нигеҙендә юлиан календары индерелә. Уға тиклем римлеләр йылды март айынан башлап ун айға бүлә һәм декабрҙә тамамлана. Яңы календарға ярашлы, Янус һәм Феба аллалары хөрмәтенә ике яңы ай — ғинуар һәм февраль айҙары индерелә. Шулай итеп, Нума Помпилий индергән календарь ун ике айҙан тора:
- март (31 көн),
- апрель (29 көн),
- май (31 көн),
- июнь (29 көн),
- квинтилис (31 көн),
- секстилис (29 көн),
- сентябрь (29 көн),
- октябрь (31 көн),
- ноябрь (29 көн),
- декабрь (29 көн),
- ғинуар (29 көн),
- февраль (28 көн)
Һуңынан квинтилиус һәм секстилиус Юлий Цезарь һәм Октавиан Август хөрмәтенә июль һәм август тип үҙгәртелә.
Юлий календары
Юлий календары — Созиген етәкселегендәге Искәндәриә астрономдары төркөмө тарафынан эшләнгән һәм Юлий Цезарь тарафынан беҙҙең эраға тиклем 45 ғинуарҙа индерелгән ҡояш календары.
Юлий календары Рим календарын алмаштыра һәм эллинистик Мысырҙың астрономик мәҙәниәтендә нигеҙләнә.
Юлий календары буйынса йыл 1 ғинуарҙан башлана, сөнки тап ошо көндә беҙҙең эраға тиклем 153 йылдан комициялар һайлаған консулдар вазифаға инә. Юлий календарында ғәҙәти йыл 365 көндән тора һәм 12 айға бүленә. Һәр 4 йыл һайын кәбисә йылы иғлан ителә, унда бер көн өҫтәлә — 29 февраль. Юлиан йылының уртаса оҙайлығы 365,25 көн тәшкил итә, был тропик йыл оҙонлоғонан 11 минутҡа оҙағыраҡ.
Боронғо Русь биләмәһендә календарь «Тыныслыҡ түңәрәге», «Сиркәү түңәрәге», индикт һәм «Бөйөк индикт» булараҡ билдәле булған[8].
Григорий календары
Григориан календары — Ҡояш тирәләй Ерҙең циклик әйләнеше нигеҙендә ҡояш календары; бер циклдың оҙайлығы 365,2425 көн дауам итә; 400 йылға 97 кәбисә йылын үҙ эсенә ала[9].
Юлий календары урынына яңы календарҙы ҡабул итеүҙең сәбәбе булып яҙғылыҡ көн менән төн тигеҙләнешенең Юлиан календарына ҡарата яйлап үҙгәреүе тора, уға ярашлы Пасха датаһы билдәләнә, пасха тулы айҙарының астрономик айҙар менән тап килмәүе.
Григорий календары Рим папаһы Григорий XIII тарафынан католик илдәрҙә 1582 йылдың 4 октябрендә иҫке Юлий календары урынына индерелә: кесаҙнанан һуң икенсе көндө, 4 октябрҙә, йома, 15 октябрҙә була.
1582 йылда Испания, Италия, Португалия, Речь Посполитая (Бөйөк Литва кенәзлеге һәм Польша), Франция, Лотарингия григориан календарына күсә.
Григориан һәм Юлий календарҙары араһындағы айырма Австрия һәм Рәсәй армияһының 1805 йылдағы берлектәге ғәмәлдәрендә хата тыуҙырған тип иҫәпләнә, был Аустерлицта союздаштарҙы тар-мар итеүҙә ҙур роль уйнай[10].
Рәсәйҙә Григорий календары Халыҡ Комиссарҙары Советы тарафынан 1918 йылдың 26 ғинуарындағы указ менән индерелә, уға ярашлы 1918 йылдың 31 ғинуарынан һуң 14 февралдән һуң килә.
Григорий календарына иң һуңғы күсеүселәрҙең береһе булып 1924 йылда Греция, 1926 йылда Төркиә һәм 1928 йылда Мысыр була[11].
Григорий календары буйынса йыл оҙайлығы 365,2425 көнгә тиң булырға тейеш. Кәбисәһеҙ йыл оҙайлығы — 365 тәүлек, кәбисә йылы — 366.
Кәбисә йылдарын бүлеү:
- 400 һанына ҡалдыҡһыҙ бүленгән йыл — кәбисә;
- ҡалған йылдар — 100 һанына ҡалдыҡһыҙ бүленгән йыл— кәбисәһеҙ йыл;
- ҡалған йылдар — 4 һанына ҡалдыҡһыҙ бүленгән йыл — кәбисә йылы.
Шулай итеп, 1600 һәм 2000 йылдар кәбисә йылдары була, ә 1700, 1800 һәм 1900 йылдар кәбисәһеҙ йылдар булмай.
Григорий стиле буйынса көн менән төн тигеҙләнеше йылы менән сағыштырғанда тәүлегенә бер хата 3300 йыл эсендә йыйыла.
Яңы Юлий календары
Яңы Юлий календары — 1923 йылда Белград университетының математика һәм күк механикаһы профессоры серб астрономы Милутин Миланкович әҙерләгән Юлиан календарының модификацияһы.
Яңы Юлий календары 900 йыллыҡ циклға нигеҙләнгән. Был осорҙа 9 быуаттың кәбисә йылының 7-һе бөтөрөлә. Кәбисә йылдарына ул быуаттар буйына, ҡалған өлөшөндә 900-гә бүлгәндә 200 йәки 600 ҡалдыҡта ҡала. Улар: 200, 600, 1100, 1500, 2000, 2400, 2900, 3300, 3800 һ. б.
Йыл кәбисә йылы тип иҫәпләнә, әгәр:
- а) Уның һаны 4-кә бүленә һәм 100-гә бүленмәй;
- б) уның һаны 900-гә бүленә һәм 200 йәки 600 ҡалдыҡта ҡала.
900 йылға 682 ябай һәм 218 кәбисә йылы тура килә.
Яңы Юлий календарында йылдың уртаса оҙонлоғо — 365,242222 тәүлек. Был тропик йылдың ысын оҙайлығынан (365,2421988 тәүлек) ни бары 0,000023 тәүлеккә, йәки 2 секундтан да кәм түгел. Бер көнлөк айырмалыҡ яҡынса 43 500 йыл эсендә бара.
Әлеге ваҡытта Рус, Иерусалим, Грузин һәм Серб сиркәүҙәре, шулай уҡ Афон монастырҙары Юлиан календарын билдәләнгән байрамдарҙы иҫәпләү өсөн ҡуллана, башҡа бөтә урындағы сиркәүҙәр — Яңы Юлиан, 2800 йылға тиклем был сиркәү тулыһынса григориан менән тап килә[12].
Француз республика календары
Француз республика (революцион) календары Францияла Бөйөк француз инҡилабы ваҡытында 1793 йылдың 5 октябрендәге Милли конвента декреты менән индерелә һәм Наполеон тарафынан 1806 йылдың 1 ғинуарында бөтөрөлә. Был календарь буйынса йылдар иҫәбе 1792 йылдың 22 сентябрендә Беренсе Француз Республикаһына нигеҙ һалыныуҙан башлана. Был көн Республиканың 1-се вандемьеры була (календарь киләһе йылда ғына индерелһә лә). Һәр йыл 30 көнлөк ун ике айға бүленә. Ай ун көнлөк өс тиҫтә йылдан тора, декаданың һуңғы көнө — дәүләт хеҙмәткәрҙәре өсөн ял көнө була. Йыл аҙағында биш, кәбисә йылында — айҙарға индерелмәгән алты көн ҡала. Был көндәрҙең айырым исемдәре булған һәм байрам тип һаналған.
Республика календары Париж коммунаһы ваҡытында тергеҙелә һәм [[1871 йыл]дың 18 мартынан 28 майына тиклем эшләй. Бынан һуң Григориан календары яңынан индерелә.
Йыл башы
Яңы йыл — йыл башы байрамы, күп халыҡтар тарафынан ҡабул ителгән календарға ярашлы билдәләнә, йылдың һуңғы көнөнән киләһе йылдың беренсе көнөнә күсеү мәлендә килә. Яңы йылды байрам итеү йолаһы Месопотамияла беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡта уҡ булған.
Йыл башы 1 ғинуарҙан Рим хакимы Юлий Цезарь тарафынан беҙҙең эраға тиклем 45 йылда булдырыла.[2].
Күпселек илдәр яңы йыл көнөн Григориан календарында йылдың беренсе көнөндә 1 ғинуарҙа билдәләй. Тымыҡ океанда Кирибати утрауҙарында һәр ваҡыт Яңы йылды байрам итеү башлана[13]. Тымыҡ океанда Мидуэй утрауҙарында йәшәүселәр иҫке йылды һуңғыларҙан булып оҙаталар[14].
Иҫке Яңы йыл — Юлиан календары буйынса Яңы йыл байрамы (XX—XXI быуаттарҙа 13 ғинуарҙан 14 ғинуар төнөндә)[15]. Ҡаҙағстанда, Рәсәйҙә, Белоруссияла, Украинала, Ҡырғыҙстанда, Сербияла, Швейцарияла һәм башҡа ҡайһы бер илдәрҙә билдәләнә.
Ҡайһы бер илдәр Яңы йылды ай календары буйынса билдәләй.
Йәһүд календары буйынса йыл башы Песаханан һуң 163 көн үткәс (5 сентябрҙән дә иртәрәк һәм 5 октябрҙән дә һуңға ҡалмай) башлана.
Ҡытай календары буйынса йыл башы ҡышҡы ай циклы аҙағындағы ҡышҡы яңы айға тап килтерелә, ул ҡышҡы ҡояш торошонан һуңғы ваҡытты ала (йәғни 21 декабрҙән һуң икенсе яңы айҙа). Григориан календарында был 21 ғинуар менән 21 февраль араһындағы көндәрҙең береһенә тап килә.
Вьетнам Яңы йылы Ҡытайҙың Яңы йылына тап килә.
Иран календары буйынса йыл башы (Науруз) — 21 йәки 22 март (төнөн 30 эсфандан алып 1 фарвардинаға тиклем), яҙғы көн менән төн тигеҙләнеше көнө.
Рәсәйҙә Яңы йыл
Рәсәйҙә XV быуатҡа тиклем Юлиан календары буйынса йыл март айында (Боронғо Римдағы кеүек) 20 йәки 21 мартта (йылға ҡарап) яҙғы көн менән төн тигеҙләнеше көнөндә башлана[16].
1492 йылдан Яңы йыл 1 сентябрҙә башлана.
1700 йылдан Петр I указы менән Рәсәйҙә, башҡа Европа илдәрендәге кеүек үк, Яңы йыл 1 ғинуарҙа билдәләнә (әммә Юлиан календары буйынса)[17].
Рәсәйҙең Григориан календарына күсеүенән һуң йыл башы Григориан календары буйынса 1 ғинуарға әйләнә.
Эра
Эра — календарь һанай башлаған дата.
Төрлө дәүер башланған даталар исемлеге:
- Антиохия дәүере — б.э.т. 5969 йылдың 1 сентябре (йәки 5517, 5507)
- Грек донъя быуаты — б. э. т. 5598 йылдың 1 сентябре
- Византия дәүере — беҙҙең эраға тиклем 5509 йылдың 1 сентябреАнтиохийская эра — 1 сентября 5969 года до н. э. (или 5517, 5507).
- Константинополь дәүере (боронғо рус) — б.э.т. 1 март 5508
- Болгар дәүере — б. э. т. 5504 йыл
- Александрия дәүере (Панодор дәүере) — б.э.т. 29 август 5493
- Энниан дәүере — беҙҙең эраға тиклем 5492 йылдың 25 марты
- Скалигер дәүере (Юлиан осоро) — б.э.т. 1 ғинуар 4713
- Йәһүд календары дәүере — беҙҙең эраға тиклем 3761 йылдың 7 октябре (иҫке стиль)
- Бишенсе Ҡояш дәүере (майя календары) — б.э.т. 3114 йылдың 11 йәки 13 авгусы
- Кали Юга — б.э.т. 3102 йылдың 18 феврале
- Хайк Патриарх дәүере (боронғо әрмән календары) — беҙҙең эраға тиклем 2492 йылдың 11 авгусы
- Авраам дәүере — беҙҙең эраға тиклем 2015 йылдың 1 октябре
- Олимпиада дәүере — беҙҙең эраға тиклем 776 йылдың 1 июле
- «Римға нигеҙ һалынғандан» дәүер — беҙҙең эраға тиклем 753 йылдың 21 апреле
- Набонассар дәүере — б.э.т. 747 йылдың 26 феврале (иҫке стиль.)
- Шаханхахи дәүере — беҙҙең эраға тиклем 559 йылдың 21 марты
- Нирвана дәүере беҙҙең эраға тиклем 543 йыл була
- Метон циклы — беҙҙең эраға тиклем 432 йылдың 15 июле
- Селевкидтар дәүере — б.э.т. 312 йылдың 1 октябре
- Тирия дәүере — б.э.т. 19 октябрь 125 йыл
- Сидон дәүере — б.э.т. 110 октябрь
- Викрам Самват дәүере — б.э.т. 57 йыл
- Цезарь антиохия дәүере — б.э.т. 48 йылдың 1 сентябре
- Юлиан дәүере — б. э. т. 1 ғинуар 45 йыл
- Август дәүере — б. э. т. 1 август 43 йыл
- Испания дәүере — б. э. т. 38 йылдың 1 ғинуары
- Акциуй дәүере — беҙҙең эраға тиклем 30 ғинуар
- «Христос тыумыштан» дәүере — беҙҙең эраның 1 ғинуары.
- Иерусалимдың емерелеүе — 1 сентябрь 69 йыл сентябрь
- Сака дәүере — 15 март 78 йыл
- Маккаве эраһы — 24 ноябрь 166 йыл
- Диоклетиан дәүере — 29 август 284 йыл
- Әрмән дәүере — 552 йылдың 11 июле
- Мосолман дәүере (Хиджри) — 16 июль 622 йыл
- Фарсы дәүере — 16 июнь 632[18]
- Йәләл-әд-дин дәүере — б. э. т. 1079 йылдың 15 марты (иҫке стиль)
- Ғәҙән ханы дәүере — 13 март 1302 йыл[19].
- Фасли дәүере — 1550 йылдың 10 сентябре[20]
- Григориан дәүере — 15 октябрь 1582
- Республиканың дәүере (француз революцияһы) — 1792 йылдың 22 сентябре
- Баһаи дәүере — 1844 йылдың 24 майы[21].
- Чуче дәүере 1912 йылдың 15 апреле[22]
- ЮНИХ дәүере — 1970 йылдың 1 ғинуарынан.
Кәбисә йылы
Юлиан һәм Григориан календарҙарында кәбисә йылы — оҙайлығы 366 көн тәшкил иткән йыл — нормаль, кәбисәһеҙ йыл оҙайлығынан бер көнгә оҙағыраҡ.
Б. э. т. 45 йылдың 1 ғинуарында Рим диктаторы Гай Юлий Цезарь астрономик йыл яҡынса 365,25 тәүлеккә тиң булған календарь индерә. Был календарь Юлиан календары тип аталған. Алты сәғәтлек тайпылыштарҙы тигеҙләү маҡсатында кәбисә йылы индерелә. Өс йыл 365 көн тип иҫәпләнә, ә һәр йылда февраль айында бер өҫтәмә көн өҫтәлә.
Рим календарында артабанғы календаларға (айҙың беренсе көнөнә), ноналарға (5-се йәки 7-се көн), идаларға (айҙың 13-сө йәки 15-се көнөнә) ҡарата көндәр иҫәпләнә. Шулай итеп, 24 февраль көнө ante diem sextum calendas martii («март календаларына тиклем алтынсы көн») тип билдәләнә. Цезарь февралгә Март календалары алдынан, йәғни 24 февралдең икенсе көнөнә икенсе алтынсы (bis sextus) көнө өҫтәлеүе тураһында ҡарар сығара. Февраль Рим йылының һуңғы айы итеп һайланған. Беренсе кәбисә йылы беҙҙең эраға тиклем 45 йыл була.
Быуаттар аҙағында сиркәү байрамдары менән бәйле яҙғы көн менән төн тигеҙләнеше көнөндә үҙгәреш һиҙелә. XVI быуатҡа яҙғы көн менән төн тигеҙләнеше Пасха көнөн билдәләү өсөн ҡулланылған 21 мартҡа ҡарағанда яҡынса 10 көн алдараҡ була.
Тупланған хатаны ҡаплау һәм киләсәктә бындай үҙгәрешкә юл ҡуймау өсөн 1582 йылда Рим папаһы Григорий XIII календарҙы реформалай. Уртаса календарь йыл ҡояшҡа ярашлы яҡшыраҡ булһын өсөн кәбисә йылдарының ҡағиҙәһен үҙгәртергә ҡарар ителә. Кәбисә йылы элеккесә дүрткә бүленгән була, әммә 100-гә бүленгәндәр өсөн иҫкәрмә яһала. Ошо ваҡыттан алып бындай йылдар кәбисә йылдары тик 400-гә бүленгәндә генә була. Кәбисә йылында өҫтәмә көн индерелә — 29 февраль.
Йәһүд календарында кәбисә йылы — бер көн түгел, ә ай өҫтәлгән йыл була. Йәһүд календары ай айына нигеҙләнгән, шуға күрә астрономик Ҡояш йылынан ун ике айлыҡ йыл яҡынса 11 көнгә артта ҡала. Ай йылдарын Ҡояш йылы менән тиңләштереү өсөн ун өс айлыҡ кәбисә йылы индерелә. 19 йыллыҡ цикл 12 ябай һәм 7 кәбисә йылын үҙ эсенә ала.
Пролептик календарь — календарҙың үҙен индергән көндән иртәрәк даталарҙы күрһәтеү өсөн ҡулланылған календарь. Мәҫәлән, беҙҙең дәүергә тиклемге барлыҡ даталарға һылтанып, беҙҙең эраға тиклем 1 ғинуарҙан ғына индерелгән Юлиан календары йышыраҡ ҡулланыла — шуға күрә алдағы даталар пролептик юлиан календары буйынса билдәләнә. Юлиан календары ҡулланылмаған төбәктәрҙә ваҡиғалар пролептик Григориан календары буйынса билдәләнә, ул 1582 йылдың 15 октябрендә Григориан календары барлыҡҡа килгәнгә тиклем ваҡиғаларҙың Григориан календары ҡағиҙәләре буйынса даталаныуын билдәләй.
Баҡсасылыҡ календары баҡсасылар һәм баҡсасылар тарафынан үҫемлектәрҙең ултыртыу датаһын теүәл билдәләү өсөн ҡулланыла. Даталар туранан-тура һауа шарттарына, үҫемлектәрҙең үҙенсәлегенә бәйле.
Мәңгелек календарь — матрица, ул аҙнаның ҡайһы көнөндә ниндәй дата оҙайлы ваҡыт арауығына (ғәҙәттә бер нисә тиҫтә йәки йөҙ йыл) тура килеүен белергә мөмкинлек бирә. Мәңгелек календарҙарҙың күбеһе һайлап алынған йылдың һайланма айына календарь селтәрен булдыра.
Мәңгелек календарҙар аҙна көнөн билдәләү өсөн генә түгел, мәҫәлән, датаһыҙ сиркәү байрамдарын да билдәләү өсөн дә ҡулланыла ала.
Григорий календарының бер нисә етешһеҙлеге бар:
- айҙар оҙонлоғо тигеҙ түгел (28, 29, 30, 31 көн);
- кварталдар тигеҙһеҙ түгел (90, 91, 92 көн);
- ярты йыл тигеҙ түгел (181, 182, 184 көн)[23];
- аҙна көндәре менән айҙағы көндәр һанының тап килмәй;
- һәр яңы йыл аҙнаның икенсе көнөндә башлана;
- астрономик йылдан алда бара (кисектереү көнө 3300 йыл эсендә үтә).
Шуға күрә һуңғы ике быуатта календарь реформаһы буйынса тиҫтәләгән проект тыуған[24]. 1888 йылда француз астрономы Гюстав Армелиндың тәҡдиме иң етди тәҡдимдәрҙең береһе була. Армелин календарында йыл 4 кварталға бүленә, уларҙың һәр береһенең бер айы бар, 31 көн менән, икеһе — 30, аҙнаның бөтә көндәре билдәле бер һандарға бәйләнгән. Бер көн, өҫтәмәһен, 30 декабрҙән һуң индерәләр — был халыҡтарҙың тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ байрамы.1950-се йылдарҙа БМО-ла фекер алышыуҙар уңышһыҙ тамамлана.
| Календары | Нигеҙ һалынған | Эш башланы | Циклы календаре | Кәбисә йылда |
|---|---|---|---|---|
| Египет календары | Билдәһеҙ | Б. э. т. 2770—2767 йылдар | Ҡояш йылы, 12 айҙан 30 көнгә тиклем 365 көн плюс биш өҫтәмә көн | 1461 йылда календарҙың башы, Ҡояш йылынан бер йыл артта ҡалып, Ҡояш циклы башына әйләнеп ҡайта. |
| Ацтек календары | Ольмектар | Беҙҙең эраға тиклем XII быуат | Гражданлыҡ циклы шиупоуалли | 365 көнлөк цикл плюс 6 сәғәт |
| Майя календары | Билдәһеҙ | Билдәһеҙ | Календарь йыл — Хааб | 20 көндән торған 18 айлыҡ цикл плюс 5 көн |
| Инктар
календары |
Манко-КапаАмаут | билдәһеҙ | Ай-ҡояш йылы, | 30 көндән 12 айлыҡ цикл |
| Рим
календары |
Нума Помпилиус | Беҙҙең эра-ға тиклем VIII быуат | Ай йылы, тәүҙә 10 ай, һуңынан 12 ай | Даими булмаған үҙгәрештәр |
| Вавилон календары | билдәһеҙ | Беҙҙең эраға тиклем VI быуат | ||
| Боронғо грек
календары |
Солон | Б. э. т. 594 йыл | Ҡояш йылы | Цикл 8 йыл, цикл-дың 3, 5 һәм 8-се йылында кәбисә айын индереү |
| Боронғо грек
календары |
Метон | Б. э. т. 432 йыл | Ай-ҡояш йылы | 19 циклы йылда — 235 ай ай. Кәбисә— 3, 5, 8, 11, 13, 16 циклы һәм йылдың 19 |
| Боронғо грек
календары |
Каллипт | Б. э. т. 330 йыл | Ай-ҡояш йылы | Метонов циклының камиллашыуы. Циклға 76 йыл, шуларҙың дүртәүһе — кәбисә йылдары |
| Григориан календары | Юлий Цезарь | Беҙҙең эраға тиклем 45 йылдың 1 ғинуарынан. | Йылда 365 көн һәм 6 сәғәт | Кәбисә йыл һәр дүрт йыл һайын |
| Йәһүд календары | Гиллель II | 359 йыл | Ай-ҡояш йылы | 19 йыл циклы, шуларҙың 7-һендә ай өҫтәлә |
| Ислам календары | Мөхәммәт | 622 йылдың 16 июленән | 354 һәм 355 көнлөк Ай йылы | Ғәрәп циклы: 30 йыл, шуларҙың 11-е — кәбисә йылдары. «Төрөк циклы»: 8 йыл, шул иҫәптән 3 кәбисә йыл. Көн ҡояш байығандан һуң башлана. |
| Григориан календары | XIII | Католик илдәрҙә 1582 йылдың 15 октябренән, Германия протестант 1700 йылдың 1 мартынан, 1752 йылдан Англия, 1753 йылдан Швеция, 1873 йылдан Япония, 1916 йылдан Болгария һәм Төркиә, 1918 йылдың 14 февраленән Совет Рәсәйе, 1919 йылдан Румыния, 1923 йылдан Греция, 1949 йылдан Ҡытай | Ҡояшлы йыл 365 йәки 366 көн | 400 йыл циклы, кәбисә йылы, әгәр ул 100-ҙән күп түгел, ә 4-кә күп булһа, кәбисә йылы, һәм 400-гә артҡан йыл |
| Яңы Юлиан
календары |
Миланкович Милутин | Ҡояшлы йыл 365 йәки 366 көн | Цикл 900 йыл, кәбисә йыл, | |
| Руми
календары |
солтан IV Мәхмәт | 1667 | Ҡояш йылы | Кәбисә йыл һәр дүрт йыл һайын |
Календарҙарҙың төҙөлөшө ҡатмарлы булыуға ҡарамаҫтан (йылдың төрлө оҙонлоғонда, айҙа), улар өсөн телдән иҫәпләү ысулдары бар. XIX быуатта Григориан календарының телдән иҫәпләүҙәрен француз Жак Иноди, XX быуатта — француз Морис Дагбер башҡара[25][26].
1990-сы йылдарҙан алып Рәсәй иҫәпсеһе Владимир Кутюков билдәле — «кеше-календарь», ул Юлиан һәм Григориан календарҙарының календарь мәсьәләләрен күҙ уңында тотоп б. э. 1 йылдан алып сикһеҙлеккә тиклем телдән яуабын таба[27][28][29][30][31][32].
Хәҙерге заман иҫәпләгестәре араһында шулай уҡ Юсниер Виера билдәле — куба-америка математигы, феноменаль иҫәпләгес, телдән календарь иҫәпләү өлкәһендә донъя рекордсыһы, календарь мәсьәләләрен Григориан календары буйынса хәл итә.[33][34].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
