Йыландар

Йыландар (лат. Serpentes) — тәңкәле һөйрәлеүселәр отрядына ҡараған төркөм. Йыландар Антарктиданан һәм бер нисә ҙур утрауҙан башҡа бөтә ҡитғаларҙа , Ирландия һәм Яңы Зеландия кеүек, һәм Атлантик океандың һәм Тымыҡ океандың үҙәк өлөшөндәге күп кенә ваҡ утрауҙарҙа йәшәй^[1]. Ҡайһы бер йыландар ағыулы, әммә ағыуһыҙ йыландарҙың төрҙәре күберәк. Ағыулылары ағыуҙы тәү сиратта үҙ-үҙеңде яҡлау өсөн түгел, ә һунарҙа (ҡорбанды үлтереү өсөн) ҡуллана. Ҡайһы бер төрҙәрҙең ағыуы кешене үлтерерлек көскә эйә. Ағыуһыҙ йыландар йә йыртҡысты тере килеш йота (туҙбаш йылан), йәки уны үлтерәләр (быуалар) (быуар йылан). Ерҙә йәшәүсе иң ҙур билдәле йыландар — селтәр питон һәм һыу анакондаһы. Иң бәләкәй йыландарҙың оҙонлоғо 10 сантиметрҙан артмай^[2]. Йыландарҙың күбеһенең ҙурлығы бер метрҙан артмай^[3].

Йылан бите бында йүнәтелә. Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Йылан (мәғәнәләр).

Йыландар
[[Файл: |265px|]]
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Супер-класс:  Дүрт аяҡлылар Класс:  Һөйрәлеүселәр Суб-класс:  Диапсидтар Инфракласс:  Лепидозавроморфтар Супер-отряд:  Лепидозаврҙар Отряд:  Тәңкәлеләр Ярым отряд:  Змеи
Халыҡ-ара фәнни исеме
Serpentes Linnaeus, 1758
Бүлендек таксондар
Тексты ҡарағыҙ
Ареал
Геохронология млн. лет Период Эра Эон 2,588 Чет-ный Ка Ф а н е р о з о й 23,03 Неоген 65,5 Палеоген 145,5 Мел М е з о з о й 199,6 Юра 251 Триас 299 Пермь П а л е о з о й 359,2 Карбон 416 Девон 443,7 Силур 488,3 Ордовик 542 Кембрий 4570 Докембрий ◄ Наше время ◄ Мел-палеогеновое вымирание ◄ Триасовое вымирание ◄ Массовое пермское вымирание ◄ Девонское вымирание ◄ Ордовик-силурское вымирание ◄ Кембрийский взрыв
Викитөркөмдә Систематика рәсем эҙләү рәсемдәр

Йыландарҙы өйрәнеү менән серпентология шөғөлләнә.

Эволюция

Йыландар кеҫәрткеләрҙән сыҡҡан һәм монофилетик төркөм булып тора^{[комм. 1]}. Молекуляр мәғлүмәттәр буйынса, хәҙерге кеҫәрткеләр араһында уларҙың иң яҡын туғандары игуана формаһындағы һәм спинл формаһындағы кеҫәрткеләр. Ҡайһы бер морфологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, уларға мосозаврҙар инә, һәм улар йыландарҙың туғандаш төркөмө.

Иң боронғо билдәле (2014 йылға) йыландарҙың ҡаҙылма ҡалдыҡтары Англияның урта юра ятҡылыҡтарында табыла (яҡынса 167 миллион йыл элек). Үрге крит ҡалдыҡтары сағыштырмаса күп булып китә.

Йыландар эволюцияһы юғары консерватив көйләү өлкәһендә һиҙелерлек үҙгәрештәр менән оҙатыла, Sonic heghog генын сағылдырыу өсөн яуаплы. Көсәйткес эсендә алмаштырыу һәм юйыу һөҙөмтәһендә транскрипция факторын бәйләүсе сайттар «боҙолған» йәки юғалған, һәм SHH гены башҡа умыртҡалыларҙың барыһы ла булған яралғы райондарында ҡабыҙылыуҙан туҡтай^[4].

Төҙөлөш үҙенсәлектәре

Leptotyphlops кәрләһе АҠШ-тың 25 центында (24,3 мм)

Тышҡы күренеше

Кәүҙәһе оҙонса, ослоҡтар булмай. Кәүҙә оҙонлоғо 7 см-ҙан 10 метрға тиклем.

Аяҡһыҙ кеҫәрткеләрҙән йыландар яңаҡтарҙың һул һәм уң өлөштәренең күсмә бәйләнеше, хәрәкәтсән ҡабаҡ, ҡолаҡ һәм ҡулбаш быуыны булмауы менән айырыла. (был табышты бөтәүләй йоторға мөмкинлек бирә). хәрәкәтсән ҡабаҡ, ҡолаҡ һәм ҡулбаш быуыны булмауы.

Тиреһе

Йыландың кәүҙәһе тәңкәле тире менән ҡапланған. Халыҡ ышаныуҙарына ҡаршы (йыландарҙың ҡорт менән буталыу ихтималлығы арҡаһында), йылан тиреһе ҡоро, дымлы һәм лайлалы түгел. Йыландарҙың күпселек төрҙәрендә ҡарынсыҡтың ҡабырғаһындағы тире айырым һәм өҫкә нығыраҡ йәбештереү өсөн яраҡлаштырыла, был хәрәкәтте еңеләйтә. Йыландың күҙ ҡабаҡтары үтә күренмәле тәңкәләрҙән ғибәрәт һәм даими ябыҡ булып ҡала. Йылан тиреһен алмаштырыуын таҙартыу йәки иретеү тип атайҙар. Йыландарҙа тире бер үк ваҡытта һәм бер ҡатламда үҙгәрә^[5]. Йылан тиреһе дискрет түгел, ә тиренең өҫкө ҡатламын — эпидермис — һалыу ойоҡто эстән әйләндереүҙе хәтерләтә^[6]. Баш, арҡа һәм эсендәге тәңкәләрҙең формаһы һәм һаны йыш ҡына был төргә хас һәм таксономик маҡсаттарҙа идентификациялау процесында ҡулланыла. Тәңкәләр, нигеҙҙә, тәнендә урынлашыуына ҡарап атала. Үҫешеү кимәле юғары булған («алдынғы») йыландарҙа (Caenophidia) умыртҡа һөйәгенә бер нисә арҡа тәңкәләренең киң һыҙаттары тап килә, был йыландың умыртҡаһын асмайынса һанарға мөмкинлек бирә. Йыландың күҙҙәре махсус үтә тәңкә (Брилле) менән ҡаплана. Шулай итеп, йоҡо ваҡытында ла уларҙың күҙҙәре ысынлап та һәр ваҡыт асыҡ ҡала. Әммә уларҙы тән ҡулсалары ҡаплай ала.

Ҡауын һалыу

[[Файл:Nerodia sipedon shedding.JPG|thumb|right|Төньяҡ Америка туҙбаш йыланы (Nerodia sipedon) тиреһен алмаштыра. Йыландың ҡауын һалыуы (таҙартыу) процесы бер нисә мәсьәләне хәл итә. Беренсенән, йылан тиреһенең иҫке, туҙған күҙәнәктәрен алмаштыра. Икенсенән, күпмелер ваҡыт паразиттарҙан, мәҫәлән, талпандарҙан ҡотолорға мөмкинлек бирә. Өсөнсөнән, ҡайһы бер хайуандарҙың (мәҫәлән, бөжәктәрҙең) формалашыуы уларҙың үҫеүенә мөмкинлек бирә. Әммә йыландар осрағында ҡауын һалыуҙың әһәмиәте бәхәсле^[6][7].

Йыландың ҡауын һалыуы бөтә ғүмере буйына дауам итә. Ҡауын һалыр алдынан йылан ашауҙан туҡтай һәм йыш ҡына, тыныс ергә күсеп, йәшенә, тиреһе тышҡы күренеше буйынса йомшаҡ һәм ҡоро була, күҙҙәре тоноҡлоҡлана йәки зәңгәр төҫкә әйләнә. Иҫке тиренең өҫтө йоҡара. Был иҫке тиренең аҫта урынлашҡан яңы тиренән айырылыуына килтерә. Бер нисә көндән һуң күҙҙәре асыла, йылан иҫке тиреһенән «шыуып сыға». Был осраҡта иҫке тире ауыҙ яғынан ярыла, ә йылан, ышҡылыу көсөн ҡулланып борғолана башлай. Күп осраҡта иҫке тирене (таҙартыу) процесы, ойоҡбашты эстән әйләндергәндәге кеүек, тән буйлап (баштан ҡойроғона тиклем) ташлана. Яңы, ҙурыраҡ һәм сағыуыраҡ тире ҡатламы тышҡы яҡта ҡала^[6][8].

Өлкән (олораҡ) йыландар йылына бер-ике тапҡыр ғына тиреһен алмаштыра ала. Әммә үҫеүен дауам иткән йәштәре йылына дүрт тапҡырға тиклем үҙгәрә ала^[8]. Ташланған тире — тышҡы япманың камил эҙе. Һаҡланып ҡалһа, ғәҙәттә йылан төрҙәрен асыҡлау өсөн ҡулланыла ала.[10] Ваҡыт-ваҡыт тиренең яңырыуы аша йылан дауалау һәм медицина символына әүерелә (Асклепий таяғындағы һүрәт)^[9].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рәсәй йыландары исемлеге
• Украина йыландары исемлегенә
• Ҡаҙағстан йыландары исемлеге
• Йылан (мифология)
• Вәғәз менән йылан

Иҫкәрмә

1. Snakes: A Natural History / Ed. by Roland Bauchot. — New York City: NY, USA: Sterling Publishing Co., Inc., 1994. — 220 p. — ISBN 1-4027-3181-7.
2. S. Blair Hedges At the lower size limit in snakes: two new species of threadsnakes (Squamata: Leptotyphlopidae: Leptotyphlops) from the Lesser Antilles (инг.) // Zootaxa : journal. — 2008. — Т. 1841. — С. 1—30.
3. Boback, S. M.; Guyer, C. (2003). «Empirical Evidence for an Optimal Body Size in Snakes». Evolution 57 (2): 345. DOI:[[DOI:10.1554/0014-3820(2003)057[0345:EEFAOB]2.0.CO;2|10.1554/0014-3820(2003)057[0345:EEFAOB]2.0.CO;2]]. ISSN 0014-3820. PMID 12683530. (англ.)
4. Романовская Т. Змеи потеряли ноги из-за выключения гена Sonic hedgehog  (билдәһеҙ). Элементы (3 ноябрь 2016). Дата обращения: 30 декабрь 2016.
5. Smith, Malcolm A. The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma. Vol I, Loricata and Testudines. p. 30.
6. Are snakes slimy? 2006 йыл 3 май архивланған. at Singapore Zoological Garden’s Docent 2012 йыл 11 сентябрь архивланған.. Accessed 14 August 2006.
7. Part III: Scales of Lizards and Snakes at WhoZoo. Accessed 4 December 2008.
8. General Snake Information 2007 йыл 25 ноябрь архивланған. at South Dakota Game, Fish and Parks. Accessed 4 December 2008.
9. Wilcox, Robert A; Whitham, Emma M. The symbol of modern medicine: why one snake is more than two (инг.) // Annals of Internal Medicine : journal. — 2003. — Т. 138. — № 8. — С. 673—677. — PMID 12693891.

Комментарии

1. Вследствие этого кладистика рассматривает змей как подгруппу ящериц.

Һылтанмалар

• • Вяч. Вс. Иванов. Змей 2014 йыл 5 ноябрь архивланған. // Мифы народов мира]
  • Higher Taxa in Extant Reptiles — База рептилий (инг.)
  • Правила поведения со змеями
  • Видео: Половое поведение змей
  • Змей и змея в символике(недоступная ссылка)
  • Самые ядовитые змеи Африки