Иҫке Сибай
Рәсәйҙең Башҡортостан Республикаһы Баймаҡ районындағы ауыл From Wikipedia, the free encyclopedia
Иҫке Сибай (рус. Старый Сибай) — Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районындағы ауыл. Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Сибай ауыл Советы үҙәге. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 2746 кеше булған[5]. ОКАТО коды — 80206843001.
| Иҫке Сибай | |
| Нигеҙләү датаһы | 1663 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәге | Сибай ауыл советы[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Сибай ауыл советы һәм Йылайыр кантоны |
| Халыҡ һаны |
2209 кеше (2002)[2], 2446 кеше (2009)[2], 2746 кеше (2010)[3], 3477 кеше (2021)[4] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 544 метр |
| Почта индексы | 453642 |
| Урындағы телефон коды | 34751 |
 | |
 Иҫке Сибай Викимилектә | |
Иҫке Сибайға XVIII быуаттың беренсе сирегендә хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Күгәрсен районындағы Биктимер (Санъяп) ауылынан күсеп килеүселәр нигеҙ һалған. Ауылға атама тәүге күсенеүсе Сибай Тәнекәев исеменән бирелгән. Беренсе исеме — Атайсал. 1798 йылдан — Сибай, 1850 йылдан — Иҫке Сибай.
Батыршаның яҙыуынса, 1755 йылда Атайсал исемле тау һәм ауыл булған. Был атамалар 1727 йылдан билдәле булған. ХVIII быуаттың аҙағынан ауыл Сибай исемен йөрөтә. 1834 һәм 1859 йылдарҙағы ревизиялар буйынса Атайсалдың нәҫел исемдәре күрһәтелгән: Сибай, Айсыуаҡ, Биктимер, Бакдәүләт, шулай уҡ Сибайҙың ете улының исемдәре. Бакдәүләт Ырыҫаҡов — 1745 йылғы, Биктимер Мотаев-1756 йылғы, Айсыуаҡ Мотаев — 1750 йылғы. Сибайҙың улдары: Итбай — 1775 йылғы (уның улы Баймырҙа), Ҡотлогилде — 1776 йылғы (уның улдары Урыҫтан, Иҙрис, Әбделфатих), Тоҡман — 1778 йылғы (уның улдары Батырша, Солтанмәхмүт, Солтанғәли, Нәҙерша, Дәүләтша, Булат), Амангилде — 1785 йылғы, Иҫәнгилде — 1786 йылғы (уның улдары — Арыҫланғәли, Карейғәли, Мөхәмәтғәли), Дәүләтҡол — 1787 йылғы (уның улдары Солтангәрәй, Шәһит, Йыһангир), Утарбай — 1791 йылғы (уның улдары Вәлит, Шәһиәхмәт, Ҡотлоәхмәт, Шәрәфетдин, Шәһәрғәзи. Балаларҙың йәше Сибайҙың ХVIII быуаттың икенсе яртыһында йәшәгән дәлилләй. Ырыҫтандың алты балаһы була: Мортаза-1832 йылғы, Ильяс — 1839 йылғы (уның улы — Рустанов Мөхәмәтғәли Ильяс улы (1889—1943), Күсәрхан — 1842 йылғы, Мөхәмәтдин — 1846 йылғы, игеҙәктәр — Бүләрхан һәм Вилдан 1848 йылғылар[6].
ХIХ быуаттың беренсе яртыһында хәрби-феодал иҙеүҙең көсәйеүе халыҡтың ризаһыҙлығын тыуҙыра. Быны Сибай ауылынан бер нисә кешенең һөрөлөү факттары һөйләй. Мәҫәлән, Иҫәнгилде һәм Утарбай Сибаевтар 1832 йылда Себергә һөрөләләр. Быға тиклем Иҫәнгилденең улы Кәрейғәли «хаталары өсөн» мәңгелеккә һалдатҡа бирелә. Пермь өйәҙенә Дәүләтҡол Сибаевты бер йылға оҙаталар, Екатеринбург һәм Красноуфимск өйәҙҙәренә — Алтынһыу Теүәлбаевты, Рахманғол Әбделмәмбәтовты һәм Ноғоман Ишьяровты оҙаталар[6].
1798—1831 йылдарҙа Сибай ауылында 6-сы кантон начальнигының штаб-фатиры урынлаша. 1820 йылға тиклем был вазифала поручик Аҡҡол Биктимеров була, ул кантонда 22 йыл етәкселек итә. Артабан уны улы Абдрахман алыштыра, ул алты йыл кантон башлығы була. Уның урынына бер туған ҡустыһы Фәтҡулла килә, шунан — улы Асатулла. Биктимеровтарҙың ғаиләһе кантон менән 33 йыл дауамында етәкселек итә. Законһыҙ аҡса йыйған өсөн Аҡҡол Биктимеров вазифаһынан бушатыла, әммә оло йәштәге кешегә яза бирелмәй, 1826 йылда 80 йәшендә вафат була. Әммә йорт старшиналары Буранбай Ҡотдосов һәм Ибраһим Айсыуаҡов кантондың бойороҡтарын теүәл үтәгәндәре өсөн Себергә һөрөләләр[6].
Иҫке Сибай ауылында бик күп күренекле кешеләр йәшәгән. Шулар араһында тархан нәҫеленән булған Ибраһим Айсыуаҡов (1776 йылғы). Яҫауыл, с 1807 йылдан — йорт старшинаһы. Ул — 14-се класлы чиновник. Уның атаһы — мулла Айсыуаҡ Мотаев — 1750—1819 йылдарҙа йәшәгән. Ҡартатаһы Мотай Айытҡолов Бөрйән улусының старшинаһы булып хеҙмәт итә. Башҡа уландары — Байгилде, Байдәүләт, Биктимер — улус старшинаһы, пугачевсы. Биктимерҙың улдары — Аҡҡол, Ғәли, Хәсән, Байегет. Ибраһим Айсыуаҡовтың балалары — Мирхәйҙәр (1805 йылғы), уның улы Шаһимәрҙән, икенсе улы — Моратҡол (1809 йылғы), Миртимер (1819 йылғы), Ҡотлоәхмәт (1820 йылғы). Аҡҡол Биктимеровтың улы Абдрахман 1820—1826 йылдарҙа кантон начальнигы була, вафат булыуының сәбәптәре асыҡланмаған. Абдрахман ғәҙел етәксе булмаған, тигән фараз бар. 1855 йылда кантондарҙың һаны Башҡорт ғәскәрҙәренә типтәрҙәрҙе ҡушыу арҡаһында арта. Верхнеурал өйәҙендәге кантон өс кантонға бүленә. 6-сы кантон менән Шаһиәхмәт Сибаев (Сибайҙың ейәне) етәкселек итә. Уның штаб-фатиры хәҙерге Әбйәлил районының Рәхмәт ауылында урынлаша. Ш. Сибаев 1827 йылда тыуған, хеҙмәтен писарь булып эшләй, артабан йорт старшинаһы була, Арал нығытмаһында һәм Форт Петровскийҙа урәдник булып хеҙмәт итә, һуңынан — зауряд-хорунжий. Ике тапҡыр өйләнгән була. Беренсе ҡатыны Ғәмбәрә (зауряд-яҫауыл Үлмәҫбай Юлдыбаевтың ҡыҙы). Икенсе ҡатыны — Фатима (кантон начальнигы Ҡотлоәхмәт Биксуриндың ҡыҙы). Ш. Сибаевтың балалары — улы Шәһәрғәзи һәм ҡыҙы Ғайникамал[6].
«Абдрахман» йыры 1826—1827 йылдарҙа Иҫке Сибай ауылында ижад ителгән, кантон Абдрахманға бағышланған.
«Сибай» йырын Шаһиәхмәт Сибаев тыуған ауылы Атайсалдан (Сибайҙан) йыраҡта булған саҡта ижад иткән, ҡатыны Фатимаға бағышланған[6]. 1857 йылда Иҫке Сибай ауылында йырҙың тәүге ике куплетын Шаһиәхмәт Сибаев үҙе йырлап ишеттерә, ҡалған куплеттары Рәхмәт ауылында яҙыла. Шаһиәхмәт Утарбай улының шиғырҙары күп булған, уларҙың ҡайһы берҙәре һаҡланып ҡалған (Ш. Сибаевтың вариҫы Утарбаев Сабит һүҙҙәренән).
1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы осоронда Сибай ауылы халҡы старшина Биктимер Мотаев етәкселегендә карателдәр менән Йылайыр нығытмаһы тирәһендә һуғыша[7].
1812 йылғы Ватан һуғышында сотниктар Әхтәм Мотаев, Ғәли Мотаев, зауряд-хорунжий Ҡотлозаман Юлдыбаев, рядовой Бикбулат Теүәлбаев көмөш миҙалдар менән бүләкләнәләр[6].
XVIII быуат аҙағында ауылда 30 йортта 180 кеше йәшәй. 8-се ревизия буйынса — 557, 10-сы ревизия буйынса — 758 кеше йәшәгән. Где-то между 1844—1849 йылдар арауығында Ҡамышлы Үҙәк йылғаһында Яңы Сибай ауылы барлыҡҡа килә. 1850 йылда унда 12 кеше йәшәй, 1859 йылда — 15 йортта 88 кеше: Сибаевтар (2 ғаилә), Биктимеровтар (7 ғаилә), ҡалғандары — Килмәковтар, Һарыбатыровтар, Әҙелгәрәевтәр[8]. Иҫке Сибайҙа 1885 йылда 160 йортта 880 кеше йәшәгән. 1920 йылда — 139 йортта 1153 кеше күрһәтелгән. Яңы Сибайҙа — 20 йортта 102 кеше. Яңы ауыл эргәһендә, иҫкеһенән 5 км алыҫлыҡта, Яңы Сибай утары күрһәтелгән, унда 37 йортта 237 кеше йәшәгән[8].
Төп ауылда (Иҫке Сибайҙа) 1834 йылда кантон фельдшеры Mөхәмәтғәли Иҫәнгилдин (Сибаевтар нәҫеленән)[8].
Иҫке Сибай ауылы менән декабрист-шағир Пётр Михайлович Кудряшёвтың (1797—1827) исеме бәйле. Ул башҡорт телен белгән, башҡорт халыҡ ижады һәм тарихы менән ҡыҙыҡһынған. Йыш ҡына Сибай ауылына килер булған, шәхсән кантон Абдрахман Биктемиров менән яҡын аралашҡан, үҙенең тәьҫорттары менән «Отечественные записки» журналы мөхәррире П. П. Свиньин менән бүлешкән. Урындағы мәғлүмәттәргә, риүәйәттәргә таянып, «Абдрахман», «Әбдрәш», «Исхаҡ» повестарын яҙған, «Прощание башкирца с милой», «Песнь башкирца перед сражением», «Песнь башкирца после сражения» һәм башҡа шиғырҙары 6-сы кантонда яҙылған булһа кәрәк. «Абдрахман» повесы ысынбарлыҡҡа нигеҙләнгә әҫәр, төп геройҙары — Абдрахман, Айсыуаҡ ҡарт, Килмәк батыр. Ысынлап та Иҫке Сибайҙа кантон начальнигы Абдрахман Аҡҡолов, Айсыуаҡ Мотаев (1750—1819), Килмәк Сөләймәнов (уның улдары — Күсәбай, Күлибай, Байрамғол, Абдуллатиф) йәшәндәр[8]..
Ауылда мәсет булған. 1900 йылда һыу тирмәне теркәлгән[9].
Ауыл халҡы малсылыҡ һәм игенселек менән шөғөлләнгән.
1893 йылда 96 йортҡа 301 йылҡы малы, 302 һыйыр, 250 һарыҡ, 120 кәзә тура килә. Сәсеүлек майҙаны 27 дисәтинә тәшкил итә.
1929 йылда ауылда Сталин исемендәге эрәлетелгән колхоз ойошторола, һуңынан колхоздарҙы яңынан бүлгәндә Молотов исеме бирелә. Башта Сталин исемендәге колхоз үҙәге Татлыбай ауылында була, уның тәүге рәйесе — Ғәзиз Һунаршин, Сибай руднигы эшсеһе. Икенсе рәйесе — Минһаж Мотаев. Бүленгәндән һуң ауыл Советы үҙәге Иҫке Сибайға күсерелә[7].
1931 йылда бында Сибай машина-трактор станция булдырыла, ул Ирәндек аръяғындағы колхоздарҙы хеҙмәтләндереү өсөн ойошторола. Оҙаҡ йылдар уны Р. Сырлыбаев етәкләй[7].
1957 йылда Иҫке Сибай ауылы «Сибай» совхозының үҙәге булып китә[7].
Ауылда урта мәктәп, китапхана, ауыл мәҙәниәт йорто, хәстәхана, аптека, мәсет, күп һанлы магазиндар бар.
Ауылда бер нисә һәйкәл бар: В. И. Ленин һәйкәле[10], Салауат Юлаев һәйкәле, Шаһиәхмәт Сибаев бюсы, 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы яугирҙарына арналған обелиск. Сибай биләнендә сәсән Шаһиәхмәт Сибаев тыуыуына 195 йыл тулыу хөрмәтенә «Сибай» йырына һәм уның авторына арнап монумент ҡуйылды.
Башҡортостан Республикаһының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә, Ирәндек һыртында, Ҡарағайлы йылғаһы буйлап урынлашҡан[7].
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 1948 | 932 | 1016 | 47,8 | 52,2 |
| 2002 йыл 9 октябрь | 2209 | 1037 | 1172 | 46,9 | 53,1 |
| 2010 йыл 14 октябрь | 2746 | 1282 | 1464 | 46,7 | 53,3 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
- Абдрахман Аҡҡолов — кантон начальнигы (1820—1826);
- Байегетов Сәғиҙулла Исмәғил улы (3.04.1974), актёр, йырсы, ҡурайсы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы (2004);
- Аҡҡол Биктимеров — кантон начальнигы (1796—1820);
- Биҡҡолов Мөбәрәк Мираҫбай улы (8.03.1956), хәрби хеҙмәткәр, полковник. 2000—2011 йылдарҙа Рәсәй Федерацияһы Федераль именлек хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы етәксеһе урынбаҫары. Почёт ордены кавалеры (2007)[11].
- Заманов Мәсғүт Фәйзрахман улы — СССР-ҙың 5-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1957).
- Сәғит Ишбирҙин — Баймаҡ район Советы рәйесе;
- Ишбирҙин Сәғәҙәт Ғәтиәт улы (1929), педагогик хеҙмәт ветераны, 1953—1957 һәм 1965—1990 йылдарҙа Иҫке Сибай мәктәбе директоры, 1958—1964 йылдарҙа «Сибай» совхозының партком секретары. РСФСР-ҙың (1979) һәм Башҡорт АССР-ының (1971) атҡаҙанған уҡытыусыһы[12].
- Күсәбаев Буранбай — дәүләт һәм партия эшмәкәре;
- Һиҙиәт Күсәбаев — Баймаҡ район Советы рәйесе;
- Риф Ҡәйепҡолов — ҡурайсы, төрлө республика бәйгеләре еңеүсеһе.
- Биктимер Мотаев — 1773—1775 йылдарҙағы крәҫтиәндәр һуышында ҡатнашыусы;
- Мотаев Исхаҡ — геолог, Яңы Сибай мәғдән ятҡылығын асыусы[7];
- Рысҡужина Флүрә Йәғәфәр ҡыҙы — РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы;
- Мотаһар Сибаев — ауыл Советының беренсе рәйесе;
- Сөләймәнов Әһлей Фазлый улы (12.04.1925—17.11.2002), уҡытыусы-музыкант, скрипкасы, ҡурайсы. Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1985). Иҫке Сибай сәнғәт мәктәбе уның исемен йөрөтә;
- Хөснулла Хәмитов — партия һәм профсоз эшмәкәре;
- Әбүбәкеров Фәрит Хәммәт улы (3.03.1933), уҡытыусы, билдәле шахматсы. СССР мәғарифы алдынғыһы, РСФСР-ҙың Халыҡ мәғарифы алдынғыһы;
- Яҡупов Ғилман Ғирфан улы — КПСС-тың Баймаҡ район комитеты секретары, Социалистик Хеҙмәт Геройы;
- 2015 йылдың ноябрендә ауылда республикала тәүге тапҡыр «Сибай» халыҡ йырын башҡарыусылар конкурсы үткәрелде[13]. Киләсәктә ул өс йылға бер ойоштороласаҡ.
Ауылдың урта өлөшө. Мәктәп. Алыҫта - карьер, Сибай ҡалаһы.
Иҫке Сибай ауылының икенсе яҡ осо. Яңы йорттар.
Ике ҡатлы йорттар.
Ауылдың иң оҙон урамы - Совет урамы.
Ауыл мәсете.
Ҡаракүбәк яғы. Тау битләүендә - боронғо зыярат.
Иҫке Сибай ауылының бер өлөшө. Бәләкәй күпер.
Быуаға яҡын ауыл осо.
Айсыуаҡ тауы.
Айсыуаҡ тауындағы таштар.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
