Испа́ния (исп. España), рәсми исеме — Испа́ния Короллеге (исп. һәм галис. Reino de España, кат. Regne d'Espanya, баск. Espainiako Erresuma, окс. Reialme d'Espanha, Asturian: Reinu d'España) — Европаның көньяҡ-көнбайышындағы дәүләт, баш ҡалаһы Мадрид. Испания Пиреней ярымутрауының ҙур өлөшөн биләй.
Ҡыҫҡа факттар
Испания Короллеге
Reino de España
| 
|
| Флаг
|
|
|
| Девиз: «Plus Ultra)» |
| Гимн: «Marcha Real»
|
 Испания йәшел төҫ менән күрһәтелгән:
— Европала асыҡ йәшел һәм һоро
— Европа союзында асыҡ йәшел төҫтә |
| Нигеҙләнгән
| 1469 йыл
1515 йыл (берҙәм монархия) |
| Нигеҙләнгән
| 1469 йыл
1515 йыл (берҙәм монархия) |
| Рәсми телдәр
| испан [1] |
| Баш ҡала
| Мадрид |
| Эре ҡалалар
| Мадрид, Барселона, Валенсия, Севилья |
| Идара итеү төрө
| Конституцион монархия |
Король
Хөкүмәт рәйесе
| Филип VI
Мариано Рахой
|
Территория
• Бөтәһе
• % һыу өҫтө
| 50
504 782 км²
1,04 |
Халыҡ
• Һаны (2016)
• Халыҡ тығыҙлығы
|
46 524 943 чел. (29)
92,19 чел./км² |
ЭТП
• Бөтәһе (2008)
• Бер кешегә |
1,622 трлн.[2] долл. (9)
35557[2] долл. |
| Этнохороним |
испанлылар |
| Валюта |
евро (€) (EUR, код 978) [3] |
| Интернет-домен |
.es [4] |
| Код ISO |
ES |
| МОК коды |
ESP |
| Телефон коды |
+34 |
| Сәғәт бүлкәте |
+1, йәй +2 |
Аран, баск, каталан, галисий — региональ телдәр До 1999 — Испанская песетаһы. Шулай уҡ Европа союзы ағзаһы булараҡ .eu.
|
Ябырға
Ҡайһы бер юрауҙар буйынса, «Испания» һүҙе финикия телендәге «и-шпаним» һүҙенән алынған һәм «ҡуянлы яр» тигән мәғәнәне бирә.
Майҙаны 504 645 км, ҙурлығы буйынса Европала, Рәсәй, Украина, Франциянан һуң дүртенсе урында. Испанияның диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге 650 м. Европалағы иң таулы илдәрҙең береһе.
Сиктәш илдәр:
- Пиреней ярымутрауының көнбайышынан Португалия;
- Пиреней ярымутрауының көньяғына Британия биләмәһе Гибралтар;
- Төньяҡ Африкалағы Марокко (ярыманклавы Сеута һәм Мелилья);
- Франция һәм Андорра төньяҡтан.
Испанияның административ бүленеше буйынса — илдең составына 17 автономиялы берләшмә һәм 2 автономиялы ҡала инә.
Испанияның тарихын бер нисә дәүергә бүлергә була:
- Рим империяһына тиклем. Ул заман б.э.т. 3-2 мең йыллығында булған Тартесс цивилизацияһы менән бәйле. Тартесс дәүләтенән Финикияға металл килтерелгән. Шул уҡ ваҡытта финикиялылар Пиреней ярымутрауында колониялар төҙөп өлгөргән. Шахталарҙың ресурстары бөткәс, Тартесс цивилизацияһы ла бөлгөнлөккә төшә. Шул уҡ ваҡытта Испанияның көнсығышында иберия ырыуҙары күсеп ултыра башлай. Уларҙың телдәре һәм мәҙәниәте тартесстарға туған булмаһа ла, тартесстар уйлап сығарған имләне ҡулланғандар. Б.э.т. 1 мең йыллыҡта хәҙерге Испания территорияһына кельттар үтеп инә башлаған. Ибериялылар һәм кельттар аралашыуынан яңы кельтиберия культураһы барлыҡҡа килә. Шул осор кельтиберия мәҙәниәте хәҙерге ғалимдарға күп һорауҙар ҡалдырған. Финикияның Испания илдәренә баш булыуы б.э.т 210 йылына тиклем даам иткән.
- Рим империяһы заманы. Б.э.т. 210 йылында Рим ғәскәрҙәре Пиренея ярымутрауын яуланын башлай. Оҙаҡ быуаттар барған Перенеяны яулап алыу һуғышын Рим дәүләте беҙҙең эраның 19-сы йылында ғына тамамлай. Яулап алынған Пиренея халыҡтары рим ассимиляцияһына эләгәлә юҡҡа сыға. Римдың Испания провинцияһы империяның Италиянан һуң торған төп провинция һымаҡ һаналған. Унда сауҙа, ауыл хужалығы, сәнәғәт ныҡ үҙгәргән булған. Оло Плиний яҙыуы буйынса хәҙерге Испания территорияһында 360 ҡала һаналған.
- Вестготтар заманы V быуаттың башында Испания территорияһына аландар, вестготтар һәм башҡа варвар ырыуҙары инеп үҙенең илдәрен төҙөй башлайҙар. Әммә яңы властарҙың сәйәсәте, эске талашыуҙар берҙәм милләт төҙөй алмаған. 589 йылда вестготтар короле христианлыҡ диненә күсә, ә VII быуатта йәһүдтәр һәм башҡа диндәргә ҡараған әҙәмдәр ҡыуыла башлай.
- Мосолмандар заманы-Реконкиста. 711 йылда вестготтарҙың бер биләмәһе төньяҡ Африканан бербер һәм ғәрәптәрҙе ярҙамға саҡыра. Тариҡ ибн Зийәттең Ғәрәптәр әрме корпусы 711 йылда Херес-де-ла-Фронтера эргәһендәге яуҙа еңеп вестготтар дәүләтен юҡҡа сығара. Шул уҡ йылдан 719 йылға тиклем бөтә Испания территорияһы Омейяд хәлифәтенең составында инә. Ә ҡалған вестготтар хәҙерге Испанияның төньяҡ-көнбайшына китәлә бер нисә короллекте барлыҡҡа китерә. 755 йылда Кордова Әмирлегенә әйләнә лә 929 йылда хәлифәт статусын ала. Әммә хәлифәт статусы илдең бөтөүенән яҡламай. 976 йылдан башлап илде үҙ-ара талашыуҙар, ҡыҫҡа ваҡытлы илдәр килеп сыға башлай. Шул арала христианлыҡ яҡлыларҙың көстәре арта — улар бер нисә берҙәм дәүләт төҙөй алған. Леон, Наварра корллектәре аша яңы Испан иленең фундаменты һалына. Ә мосолмандар дәүләтлеге аҙаҡы илкәйе Гренада әмирлеге менән 1492 йылда юҡҡа киткән. Испандарҙың шул үҙаллы дәүләтен ҡайтарыу замандары — Реконкиста тигән атама бирелгән.
- Испанияның алтын заманы. 1492 — 1659 йй. Ул заман Бөйөк географик асыуҙар ваҡыты менән бәйле. Ул заманда Испания колониялар яулап ала. Уның ҡулына яңы асылған Америка ҡитғаһынан иң күп колония эләгә.
- XVII б. — 1976 й. XVII быуатта Испанияның бөйөк ил статусын юғалта. Ул банкротлыҡ, династияларҙың алмаштырыуы (XVIII—XIX бб.) күрә, XIX быуатта колонияларын юғалта башлай, граждандар һуғыштары уҙа, 1873-1874 й. ҡыҫҡа ваҡыт Испанияла республика була . Әйтергә кәрәк Испания 1936 йылға тиклем тыныслыҡ күрмәгән. 1975 й. тиклем — Франко эпохаһы. Франко режимы фашизмға яҡын бер партиялы авторитаризм формалағы ил төҙөгән. 1939—1945 й. Испания һуғыштан ситтә торған. Әммә Ленинград блокадаһында Германия армияһы яғында Испаниянан «Күк дивизия»(División Azul) ҡатнашҡан . 1947 й. Ф.Франко Испан короллеген реставрациялау тураһында иғлан итә, әммә яңы королдең исемен 1969 й. тиклем әйтмәй. 1969 йылда Фр. Франко Хуан-Карлос де Бурбонды яңы испан короле итеп иғлан итә. Хуан-Карлос де Бурбон
- 1976 й. — хәҙерге ваҡыт. Франко үлгәс кенә Хуан-Карлос власты үҙенең ҡулында ала. 2014 й. Хуан-Карлос власты үҙенең улы Филипп VI-ға бирә. Хуан-Карлос ваҡытында демократик реформалар үткәрелгән, 1982 й. яңы Конституция рөсхәт ителә.[1][2][3]
