Алдан (йылға)
From Wikipedia, the free encyclopedia
Алдан[1] — Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышындағы йылға, Ленаның иң ҙур уң ҡушылдығы. Рәсәйҙә иң күп һыулы йылға-ҡушылдыҡ һәм илдең бөтә йылғалары араһында аҡманың күләме буйынса алтынсы урында тора. Саха Республикаһында аға, һыу йыйыу бассейнына шулай уҡ Хабаровск крайының төньяҡ-көнбайыш өлөшө керә. Йылғаның оҙонлоғо - 2273 км, һыу йыйыу бассейнының майҙаны - 729 мең км²[2].
| Алдан | |
|---|---|
 Алдан йылғаһы Томмот тирәһендә | |
| Характеристика | |
| Оҙонлоғо | 2273 км |
| Һыу сығымы | 5245,85 м³/с (тамағынан 151 км өҫтә) |
| Һыу ағымы | |
| Инеше | |
| · Урынлашыуы | Становый һырты |
| · Координаталар | 56°26′28″ с. ш. 123°46′30″ в. д._type:river&title=%D0%90%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%28%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%93%D0%B0%29%2C+%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%88 HGЯO |
| Тамағы | Лена |
| · Урынлашыуы | 1311 км от устья |
| · Бейеклеге | 72 м |
| · Координаталар | 63°26′25″ с. ш. 129°33′44″ в. д._type:river&title=%D0%90%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD+%28%D0%B9%D1%8B%D0%BB%D2%93%D0%B0%29%2C+%D1%83%D1%81%D1%82%D1%8C%D0%B5 HGЯO |
| Урынлашыуы | |
| Һыу бассейны | Лена → Лаптевтар диңгеҙе |
| Ил |  Рәсәй Федерацияһы |
| Регион | Саха Республикаһы |
| РДҺР | 18030600112117300000011 |
| Алдан Викимилектә | |
.jpg)
Алдан һүҙенең тунгус телендә балыҡты билдәләү өсөн барлыҡҡа килгән тип фаразлана[3]. Икенсе аңлатма: алдан — яҙғы яр шәреһе (эвенк.)[4].
Алдан бассейны мәңге туңлыҡ үҫешкән һәм төп кристаллы тау тоҡомдарҙың тәрән ятмаған зонаһында урынлашҡан. Йылға Становый һыртының төньяҡ битләүендә башлана[5]. Алдан таулығы сиктәрендә һикәлтәләре күп булған ташлы үҙән буйлап аға. Учура һәм Мая йылғаларының тамағы араһында киң үҙән буйлап аға, артабан - тау араһы тигеҙлеге буйлап. Һыубаҫар туғайҙа бик күп күлдәр урынлашҡан. Түбәнге ағымында йылға тармаҡлана[6]. Лена йылғаһына ҡоя.
Йылға ҡар һәм ямғыр һыуҙары менән туйына. Майҙан июлгә тиклем ташҡын күҙәтелә, ул саҡта һыу кимәле 7-10 метрға күтәрелә, ә сығымы секундына 30-48 мең м³/сек. етә. Ташҡын август һәм сентябрь айҙарында ла булыуы мөмкин. Ҡышын һыу сығымы әҙ (йылдыҡынан 4%), февраль-апрелдә, ғәҙәттә, сығым секундына 230-300 м³/сек артмай. Алдан октябрь аҙағында туңа башлай һәм 7 ай буйына боҙ менән ҡаплы була. Боҙ китеү ғәҙәттә май айында башлана. Һыуы химик составы буйынса гидрокарбонат-кальцийлы, эретелгән тоҙҙарҙың максималь миҡдары 0,3 г/л тиклем (ҡышҡы межень осоронда).
Иң ҙур ҡушылдыҡтары: уң яҡтан — Тимптон, Учур, Тыры, Мая, Аллах-Юнь, Томпо, Барайы, Тумара, Джюнекян; һул яҡтан — Амга, Нотора һәм Татта. Йылға 10 саҡрымдан ашыу оҙонлоҡтағы 275 ҡушылдыҡты ҡабул итә. Алдан бассейнында 114 меңдән ашыу һыу ағымы һәм 51 меңдән күберәк күл бар. Йылғаның һыу йыйыу сиктәрендәге күлдәрҙең иң ҙуры - Оло Токо[8].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
