Səfəvi xanədanı

Səfəvilər (az.-əski. صفوی‌لر‎, fars. صفویان‎ səfəviyan) — indiki İran^[1] və Azərbaycan ərazisində hökm sürmüş şah sülaləsi, Səfəvi dövlətinin hökmdarları. XIV əsrin əvvəllərindən etibarən indiki İranın şimalındakı Ərdəbil bölgəsini və 1501–1722 və 1729–1736-cı illərdə indiki İranın bütün ərazisini idarə etdilər.^{[2][3][4][5][6]}

Səfəvilər sülaləsi
صفویان
Şeyx Səfi məqbərəsi
Ölkə	Səfəvilər
Banisi	Şeyx Səfiəddin
Sonuncu hökmdar	Şah III Abbas
Əsası qoyulub	1501
Titullar
Şeyx,Şah,Xan
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İndiki İran, Azərbaycan, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, Türkmənistan və Türkiyənin şərq hissəsindəki varlığını qoruyub saxlayan tarixdə ilk dəfə Şiə Onikiciliyi İranın rəsmi inancı və varisi olduğu dövlətin hakim sülalələri olaraq qəbul etdi.^[6][7]

Bu sülalənin ilk hökmdarı Ərdəbil şəhərində anadan olan I İsmayıl (1501–1524) idi. Şərur yaxınlığında (Naxçıvanda) türkmanlar (Azərbaycan türklərinin əvvəlki adı) Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı Əlvənd Xanı məğlub etdikdən sonra İsmayıl zəfərlə Təbrizə girdi və 1501-ci ilin iyulunda özünü İran şahı elan etdi. Əvvəlcə onun nəzarətində olan ərazilər yalnız Azərbaycanla məhdudlaşsa da, sonrakı 10 il ərzində indiki İranın böyük bir hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirdi və qonşu İraq vilayətləri Bağdad və Mosulu da öz dövlətinə qoşdu.^[1][8]

Yaradılan dövlətə ən çox Dövlət-i Qızılbaş (Qızılbaş dövləti) deyilirdi.^[4][9][5] Qızılbaş səltənəti və Qızılbaş mülkiyyəti adları da istifadə edilmişdir və şah Qızılbaş, padişah titulunu daşıyırdı.^[5]

Təbriz şəhəri Səfəvi dövlətinin paytaxtı oldu; daha sonra paytaxt Qəzvinə, oradan da İsfahana köçürüldü.

Səfəvilər özlərini "şahənşah" (şahlar şahı) adlandırırdılar. Qədim İran padşahlarının işlətdiyi ləqəb. Çünki Səfəvilər özlərini qədim İran şahlarının davamçıları kimi göstərmək istəyirdilər Bununla yanaşı, Şiə İslamı dövlət dini elan edərək ön plana çıxardılar. Səfəvi dövründə şiəlik hakim cərəyan kimi quruldu.

Səfəvi dövlətinin qurulmasını dəstəkləyən İran türkü tayfaları bunlar; Şadlı eli, Şamlı, Əfşar, Qaçar, Çağırqanlı, Qaramustafalu, Təkəli, Bəydili, Humuslu, Ustaclu, Dulqədirlu, Varsak.^[10]

Səfəvi Sülaləsi

Vasili Bartold, Səfəvilərin Fars mənşəli deyil türk mənşəli olduğu qənaətindədir.^[11] Rus tarixçisi Petruşevski də buna bənzər bir fikirdədir; "İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamış və ana dili Azərbaycan dilidir (yəni türkcə)" deyir.^[12]

İsmail Haqqı Uzunçarşılı, Səfəvilərin soyu ilə bağlı yazır ki, "xalis bir türk olan bu ailənin siyasətləri özlərini Sadat-i Hüseyniyyədən olduqlarını göstərdilər."^[13]

Bu mövzuda, bənzər mənbələrdə Saffətü-Səfa'daki verilən məlumatlara əsaslanaraq Şeyx Səfiyəddin Ərdəbili "Türk piri" adlandırılırdı və şeyxin "türk köyündə yaşadığı və türk şagirdlərinə xidmət etmək üçün onlara ağ çörək və bal təqdim etməsi" qeyd olunurdu. Səfi'nin fars olan bir çox müasirləri də 1272-ci ildə onu Türk Piri olaraq adlandırırdılar.^[14][15]

Hakimlər və hökmdarlar

Ərdəbil hakimləri

• Şeyx Səfi (1300–1334)
• Şeyx Sədrəddin Ərdəbili (1334–1391)
• Şeyx Xacə Əlaəddin Əli (1391–1424)
• Şeyx İbrahim (1424–1447)
• Şeyx Cüneyd (1447–1460)
• Şeyx Heydər (1460–1488)
• Şeyx Sultan Əli (1488–1494)
• Şah İsmayıl Xətai (1494–1501)

Səfəvi hökmdarları

• Şah İsmayıl Xətai (1501–1524)
• I Şah Təhmasib (1524–1576)
• II Şah İsmayıl (1576–1577)
• Şahbanu Pərixan bəyim (1577–1578)
• I Məhəmməd (1578–1587)
• I Şah Abbas (1587–1629)
• I Şah Səfi (1629–1642)
• II Şah Abbas (1642–1667)
• Şah Süleyman Səfəvi (1667–1694)
• Sultan Hüseyn (1694–1722)
• II Şah Təhmasib (1722–1732)
• III Şah Abbas (Abbas Mirzə) (1732–1736)
• Şahbanu Raziyə bəyim (1736–1749)
• II Şah Süleyman (1749–1750)
• III Şah İsmayıl (1750–1773)
• II Məhəmməd (1773–1796)

Səfəvilər sülaləsinin şəcərəsi

Firuz şah Zərrin Koulə

Avaad

Qütbəddin Məhəmməd

Səlahəddin Rəşid

Qütbəddin Əbu Bəkr

Basil of Trebizond

İrene

Şeyx Zahid Gilani

Əminəddin Cəbrail

III Aleksios

Teodora Kantakouzen

Bibi Fatimə

Şeyx Səfi 1252–1334

I Konstantin (Gürcüstan) 1369–1412

III Manuel 1364–1417

Şeyx Sədrəddin Ərdəbili

I Aleksandr (Gürcüstan) 1386–1446

IV Aleksios 1382–1429

Qara Yuluq Osman bəy

Şeyx Xacə Əlaəddin Əli

Baqrationi şəhzadəsi 1415–1438

IV İohan 1403–1459

Cəlaləddin Əli bəy

Şeyx İbrahim

Aleksios 1455–1463

Teodora

Uzun Həsən 1423–1378

Xədicə Xatun

Şeyx Cüneyd

Aləmşah bəyim Əli Mirzə Səfəvinin anası & Həlimə - Marta/Katerina Şah İsmayılın anası

Şeyx Heydər

Şeyx Sultan Əli Hakimiyyəti: 1488–1494 & Şah İsmayıl 17 iyul 1487 – 23 may 1524 R. 1502–1524

İbrahim ya da Şah İsmayıl

I Şah Təhmasib 22 February 1514 – 14 May 1576 R. 1524–1576

II Şah İsmayıl 1537–1577 R. 1576–1577

Məhəmməd Xudabəndə 1532–1595 R. 1577–1587

I Şah Abbas January 27 1571 – January 19 1629 R. 1587–1629

Səfi Mirzə doğ. 1587 öld. 1615 Vəliəhd şəhzadə 1587–1615

İmamqulu Mirzə Vəliəhd şəhzadə 1627 öld. 1627

I Şah Səfi 1611 – 12 May 1624 R. 1629–1642

II Şah Abbas 31 dekabr 1632 – 25 oktyabr 1666 R. 1642–1666

I Süleyman (II Şah Səfi) 1659 – 29 iyul 1694 R. 1666–1694

Sultan Hüseyn 1669 – 25 aprel 1726 R. 1694–1722

II Şah Süleyman R. 1749–1750

II Şah Təhmasib 1704–1740 R. 1722–1732

III Şah Abbas 1731–1740 R. 1732–1736

Həmçinin bax

• Səfəvilər
• Səfəvilər sülaləsinin şəcərəsi
• Səfəviyyə ordeni rəhbərləri və Səfəvi sülaləsindən olan şahların siyahısı
• Səfəvilik
• Qızılbaş

İstinadlar

1. https://www.britannica.com/topic/Safavid-dynasty Arxivləşdirilib 2015-04-30 at the Wayback Machine Ṣafavid dynasty
2. книга BLACK SHEEP, WHITE SHEEP AND RED-HEADS. A historical sketch of the Shahsavan of Azarbaijan Richard Tapper. Iran. Journal of the British Institute of Persian Studies London The British Academy 1966 IV 63
3. 2000 III 100
4. История Ирана с древнейших времён до конца 18 в. Н.В.Пигулевская Л. 1958 255
5. "Roger Savory. Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press, 1980, p. 34. ISBN 0521224837". 2022-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-27.
6. R. M. Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd edition
7. Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, I. B. Tauris (Mart 30, 2006)
8. BLACK SHEEP, WHITE SHEEP AND RED-HEADS. A historical sketch of the Shahsavan of Azarbaijan Richard Tapper. Iran. Journal of the British Institute of Persian Studies| London The British Academy 1966 IV 63
9. История Востока Восточная Литература 2000 III 100
10. Golden, Türk halkları Tar. Giriş. Çeviren, Osman Karatay Ankara 2002, s. 321
11. W. Barthold, Soçineniya, C. II, bölüm I, Moskova, 1963, s. 748.
12. Petruşevski’den naklen, Efendiyev, s. 33
13. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1998, s. 225
14. Âlem-i Ârâ-yi Safevî, s. 11.
15. Heyət, C. "Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü", Varlıq, Tehran 1992, s. 9–12.