Lənkəran qəzası

Lənkəran qəzası (rus. Ленкоранский уезд) — Rusiya imperiyası (Kaspi vilayəti, Şamaxı və Bakı quberniyaları tərkibində), Azərbaycan Demokratik Respublikası və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Lənkəran şəhəri idi.

Lənkəran qəzası
Qəzanın gerbi Quberniyanın gerbi
Ölkə	Rusiya İmperiyası
Quberniya	Bakı quberniyası
Mərkəzi	Lənkəran
Yaradılıb	1840
Ləğv edilib	1929
Sahəsi	5,4 min km²
Əhalisi	79,258 (1859-1864) 130,987 (1897) 208,479 (1926)
Xəritə

Tarixi

Hələ çar I Nikolayın dövründə (1825–1855) həyata keçirilmiş 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə Talış əyalətinin əsasında yaradılmışdı. Lənkəran qəzası 1841–46 illərdə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil idi. 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanla Şamaxı quberniyası təşkil edildikdə, onun tərkibinə qatılmışdı (1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra mərkəzi Bakıya köçürüldüyündən Bakı quberniyası adlandırılmışdı). Qəzanın mərkəzi Lənkəran şəhəri idi. Qəza Səbican, Lənkəran, Ərkivan məntəqələrindən və Muğan pristavlığından ibarət idi. Burada qəza idarəçi sistemi fəaliyyət göstərirdi.

Qafqaz təqviminin (1917 məlumatına görə, qəzanın ərazisi 4726,88 kv.verst idi. Lənkəran qəzasında yaşayan 185 518 nəfər əhalinin 183 583 nəfəri yerli sakinlər, 1935 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar, 96 904 nəfəri kişi, 88 614 nəfəri qadın idi. Qəza əhalisinin 170 min nəfərə qədəri müsəlman idi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Lənkəran qəzasının əhalisinin tərkibində rusların sayı artmışdı. Həmin məlumata görə, qəzada 16 206 nəfər rus qeydiyyata alınmışdı (onların 6974 nəfəri pravoslav, 9232 nəfəri sektant idi). Lənkəran şəhərində ümumi olaraq 17 801 nəfər yaşayırdı. Qəzanın təsərrüfat həyatında taxılçılıq, çəltikçilik, balıqçılıq əsas yer tuturdu.

Fevral inqilabından (1917) sonra Lənkəranda sovetlər yarandı. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş Bakı Soveti quberniyaya daxil olan qəzaların, o cümlədən Lənkəran qəzasının zor gücünə sovetləşdirilməsinə çalışırdı. 1918-ci il aprelin 12-də Bakı Soveti Lənkərana 280 nəfərlik silahlı dəstə göndərdi və aprelin 14-də qəzada sovet hakimiyyətinin qurulması elan olundu, lakin 1918-ci il avqustun 4-də Lənkəran qəzasında sovet hakimiyyəti süqut etdi. Burada sağ eserlərlə "Muğan Müvəqqəti hərbi diktaturası və ya "Beşlər diktaturası" yaradıldı. "Muğan hökuməti" antiazərbaycan siyasəti yeridir, denikinçilərin Cənubi Qafqazda ağalığını təmin etməyə çalışırdı. Bolşeviklər də Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirməyə cidd-cəhd göstərirdilər. Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsi Lənkəranda gizli radiostansiya təşkil etmiş, sovet hakimiyyəti tərəfdarlarına hərbi və maddi kömək göstərmişdi. "Muğan hökuməti" 1919-cu il aprelin 25-də yıxıldı, Muğan Sovet Respublikası (1919-cu il 25 aprel — 27 iyul) quruldu. Muğan Sovet Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımaqdan imtina etdi. Bəzi sosialist tədbirlərinə baxmayaraq, Muğan Sovet Respublikası xalq arasında nüfuz qazana bilmədi və iyulun 27-də süquta uğradı. Lənkəran qəzasında hakimiyyət Muğan qüvvələrinin əlinə keçdi. Ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpasına xüsusi önəm verən Cümhuriyyət Hökuməti Lənkəran qəzasında öz hakimiyyətinin qurulması uğrunda fəal mübarizəyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi dəstə təşkil olundu. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov iyulun 23-də Lənkəran qəzasının sakinlərinə müraciət imzaladı. Müraciətdə deyilirdi: "Vətəndaşlar! Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin iradəsi ilə mən Lənkəran qəzasına dəstə göndərirəm. Vətəndaş müharibəsinə birdəfəlik son qoymaq, qayda-qanun yaratmaq, sizi dinc əhaliyə əzab verən zorakı dəstələrdən və qatillərdən azad etmək işi bu dəstəyə tapşırılıb. Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan qəzada məskunlaşmış bütün millətlərə ədalətli münasibət bəsləyən Azərbaycan qoşunları sizin yanınıza qanunçuluğun daşıyıcısı kimi gəlirlər… Bununla bərabər, məlum edirəm ki, sovetlər, komitələr və ya "Muğan respublikası" adı altında hər hansı özbaşına təşkilatın yaradılmasına yol verilməyəcəkdir…".

Lənkəran əməliyyatı uğurla başa çatdı. Avqustun sonunda Lənkəran dəstəsi qarşıya qoyulan vəzifəni yerinə yetirdi. 1919-cu ilin avqustundan Lənkəran qəzasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin suveren hüquqları bərpa edildi. Aprel işğalından (1920) sonra Cümhuriyyət hakimiyyətinin süqutu nəticəsində 1920-ci il mayın 3-də Lənkəran qəzasında yenidən sovet hakimiyyəti quruldu. Azərbaycanın rayonlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, Lənkəran qəzası 1929-cu ildə ləğv edildi.

Əhalisi

Etnik tərkib, dil və din

1851-ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, Nuxa və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi.^[1] Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu.^[1] Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır.^[1] Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən həqiqi dövlət məsləhətçisi Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu.^[1] Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Lənkəran qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 43.198 nəfər əhali yaşayırdı.^[1]

Lənkəran qəzasının etnik xəritəsi, 1880-ci ildə tərtib edilib.

1859–1864-cü illər kameral təsviri

• Bakı quberniyasının 1859–1864-cü illərə təsadüf edən kameral təsvirinə əsasən:^[2]

• Toplam qəza əhalisi: 79 258 nəfər

• Oturaq əhali: 74 011 nəfər

• Kənd əhalisi: 70 272 nəfər
• Şəhər (Lənkəran) əhalisi: 3 739 nəfər

• milliyyəti göstərilmədən: 3 739 nəfər

• Köçəri əhali: 5 247 nəfər
• Kənd əhalisi və köçəri əhali birlikdə: 75 519 nəfər. Onlardan milliyyətinə görə:

• Talışlar: 35 035 nəfər
• Tatarlar(Azərbaycanlılar): 34 344 nəfər
• Ruslar: 5 534 nəfər
• milliyyəti göstərilmədən: 606 nəfər.

1926-cı il siyahıyaalınması

Lənkəran qəzası əhalisinin milli tərkibi^[3]

Etnik qrup	Bütün qəza	Lənkəran ş.	Sara (ada)	Astara d.	Astarxan-Bazar d.	Boradigah d.	Vəryadüz d.	Lerik d.	Masallı d.	Mistan d.	Prişib d.	Şürük d.
cəmi	208 479	12 078	757	22 882	37 598	28 622	20 742	11 702	27 536	10 835	17 354	18 373
tatar	111 181	9 301	161	2 471	31 248	5 540	20 455	1 315	24 448	3 502	12 048	692
talış	77 261	222	…	18 609	…	21 912	108	10 328	1 885	7 256	18	16 923
rus	13 384	1 869	544	716	3 695	855	77	5	579	12	4 334	698

Dili

1897-ci il siyahıyaalınması

Lənkəran qəzası əhalisinin dili

Dillər	Bütün qəza[4]	Lənkəran ş.[5]
cəmi	130 987	8 733
Azərbaycan dili	84 725	5 600
Talış dili	34 991	973
Rus dili	9 481	1 277
Erməni dili	483	299
Ukrayn dili	243	91
Polyak dili	208	113
Yəhudi dili	207	150
Mordov	169	1
Alman	132	111
Fars	89	34
Türk	82	1
Tat	74	30
Gürcü	17	11
Avar	14	8
Yunan	9	1
Litva	5	…
Belorus	4	1
Ləzgi	4	2
İsveç	2	…
digər	51	30

1926-cı il siyahıyaalınması

Lənkəran qəzası əhalisinin dili^[3]

Dillər	Bütün qəza	Lənkəran ş.	Sara (ada)	Astara d.	Astarxan-Bazar d.	Boradigah d.	Vəryadüz d.	Lerik d.	Masallı d.	Mistan d.	Prişib d.	Şürük d.
cəmi	208 479	12 078	757	22 882	37 598	28 622	20 742	11 702	27 536	10 835	17 354	18 373
Türk	108 715	9 466	180	1 826	32 168	5 743	19 595	65	23 342	3 541	11 978	811
Talış	80 556	204	…	20 018	…	21 812	920	10 794	2 720	7 260	12	16 816
Rus	13 481	1 927	545	732	3 702	858	78	5	580	12	4 344	698
Erməni	498	199	13	23	16	24	…	…	15	1	206	1

Mənbə

1. О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.

Qeydlər

İstinadlar

1. О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.
2. Списки населенных мест Российской Империи. По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказским статистическим комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского. LXV. Бакинская губерния. Списокь населенных мест по сведениямь 1859 по 1864 годь. Кавказскимь стататистическимь комитетомь при Главном управлении наместника кавказского. Составлен главным редактором Комитета Н. Зейдлицем. Тифлись. В Типографии главного управления наместника кавказского. 26 ноября 1870 г./Содержание: Спискок населённых мест Бакинской губернии. стр. 79^{[ölü keçid]}
3. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Ленкоранский уезд (перепись 1926 года) Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine
4. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-Ленкоранский уезд вес Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905
5. Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-город Ленкорань Arxivləşdirilib 2016-11-20 at the Wayback Machine-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905