Everest

Everest (ing. Mount Everest), Comolunqma (tib. ཇོ་མོ་གླང་མ), Saqarmatxa (nep. सगरमाथा) və ya Jumulanqma (çin. ənən. 珠穆朗玛, pinyin: Zhumulangma) — Himalay dağlarının Mahalanqur Himal silsiləsində yerləşən, yer kürəsində dəniz səviyyəsindən ən yüksək dağ. Nepal (1 nömrəli əyalət) və Çin (Tibet Muxtar Vilayəti) arasındakı beynəlxalq sərhəd Everestin zirvə nöqtəsindən keçir.^[2]

Everest dağı
ing. Mount Everest, nep. सगरमाथा
Dünyanın ən yüksək nöqtəsi – Comolunqma (Saqarmatxa, Everest)
Ümumi məlumatlar
Dağ sistemi	Himalay
Dağ silsiləsi	Mahalanqur Himal
Mütləq hündürlüyü	8848[1]
İlk fəthi	29 may 1953 (Tensinq Norgey, Edmund Hillari)
Marşrutu	Cənub Aşırımı marşrutu
Yerləşməsi
27°59′17″ şm. e. 86°55′31″ ş. u.HGYO
Ölkələr	Nepal  ÇXR
Everest dağı
Everest dağı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zirvənin mövcud rəsmi yüksəkliyi 1955-ci ildə Çin və Nepal tərəfindən tanınan bir Hindistan araşdırması tərəfindən 8,848 metr (29,029 ft) olaraq qeyd edilmiş və sonradan 1975-ci ildə bir Çin araşdırması ilə təsdiq edilmişdir. 2005-ci ildə Çin 8844.43 m (29.017 ft.) nəticə ilə dağın qaya hündürlüyünü iddia etdi. Rəsmi hündürlüyün qayanın hündürlüyünün (8,844 m, Çin) və ya qarın hündürlüyünün (8,848 m, Nepal) olub olmaması ilə bağlı Çin və Nepal arasında mübahisə davam etdi. 2010-cu ildə hər iki tərəf Everestin hündürlüyünün 8.848 m olması barədə razılığa gəldilər.^[3]

1865-ci ildə, Everest rəsmi ingilis adı Kral Coğrafiya Cəmiyyəti tərəfindən Hindistanın ingilis Generalı Andrev Vaufun tövsiyəsi ilə verildi. Bir neçə fərqli yerli adın olduğu ortaya çıxdığına görə, Vauf Everestin etirazlarına baxmayaraq vəzifədəki sələfi Corc Everestin adını seçdi.^[4]

Everest dağı bir çox alpinisti cəlb edir. Bunlardan bəziləri yüksək təcrübəli alpinistlərdir. Nepalın cənub-şərqində ("standart marşrut" kimi tanınır) və şimali Tibetdə iki əsas alpinist marşrutu var. Standart marşrutda ciddi texniki dırmaşma çətinlikləri olmasa da, Everest yüksəklik xəstəlikləri, güclü külək, habelə uçqun kimi təhlükələri təqdim edir. 2017 tarixinə olan məlumatlara əsasən Everestdə təxminən 300 adam ölmüş, onların çoxunun nəşi dağda qalmışdır.^[5]

Everest zirvəsinə çatmaq üçün ilk qeydə alınan səyləri İngiltərə alpinistləri etdi. Nepal o vaxt əcnəbilərin ölkəyə gəlməsinə icazə vermədiyi üçün ingilislər Tibet tərəfdən şimal silsiləsi yolunda bir neçə dəfə cəhdlər etdilər. 1921-ci ildə İngilislər tərəfindən edilən ilk kəşf ekspedisiyasında onlar 7,000 metr (22,970 ft) hündürlüyə çatmağı bacardılar. 1922-ci ildə ekspedisiya insanın ilk dəfə 8,000 metr (26,247 ft)-dən yuxarı qalxdığını qeyd edərək şimal silsiləsi yolunu 8,320 metr (27,300 ft)-ə qədər çatdırdılar. Şimal silsiləsindən enən yolda baş verən uçqun nəticəsində 7 alpinist həyatını itirdi. 1924-cü il ekspedisiyası bu günə qədər Everestdəki ən böyük sirlərdən biri ilə nəticələndi: Corc Mallori və Andrev İrvin 8 iyun tarixində son zirvə cəhdini etdilər, lakin bir daha geri qayıtmadılar. Bu hadisə ilk olaraq onların zirvəyə çatıb-çatmaması haqqında mübahisələrə səbəb oldu. O gün onlar dağın yüksəkliyində görüldü, lakin buludlar arasında görünməz oldular və Mallorinin cəsədi 1999-cu ildə 8,155 metr (26,755 ft) yüksəklikdə tapılana qədər də bir daha görünmədilər. Tensing Norgey və Edmund Hilaryi, cənub-şərq silsiləsi marşrutundan istifadə edərək 1953-cü ildə Everest'ə ilk rəsmi yüksəliş etdilər. Norgey əvvəlki il, 1952-ci il İsveçrə ekspedisiyasının üzvü olaraq 8,595 metr (28,199 ft) hündürlüyə çatmışdı. Vang Fuzhou, Qonpo və Qu Yinhua adlı Çin alpinistlər qrupu 25 may 1960-cı ildə şimal silsiləsindən zirvəyə qalxan ilk insanlar oldular.^[6][7]

Erkən müşahidələr

1802-ci ildə ingilislər dünyanın ən yüksək dağlarının yerlərini, yüksəkliklərini və adlarını hazırlamaq üçün Hindistanda Böyük Triqonometrik Tədqiqata başladılar. Hindistanın cənubundan başlayaraq, araşdırma qrupları hər biri 500 kiloqram (1,100 funt) ağırlığında olan nəhəng teodolitlərdən istifadə edərək şimala doğru irəlilədilər. 1830-cu illərə qədər Himalay dağətəyi ərazilərinə çatdılar, lakin Nepal siyasi təcavüz şübhələri səbəbindən ingilislərin ölkəyə girməsinə icazə vermək istəmədi. Tədqiqatçıların Nepala girmək üçün bir neçə tələbi rədd edildi.^[8]

İngilislər, Nepalın cənub bölgəsindən Himalaya paralel olan Terai bölgəsindən müşahidələrini davam etdirməyə məcbur oldular. Leysan yağış və malyariya səbəbindən Teraidəki vəziyyət çətin idi. Üç sorğu əməkdaşı malyariyadan öldü, digər iki nəfər isə səhhətləri pozulduğu üçün təqaüdə çıxmalı oldular.^[8]

Buna baxmayaraq, 1847-ci ildə İngilislər araşdırmanı davam etdirərək Himalay zirvələrini müşahidə məntəqələrindən 240 kilometr (150 mil) uzağa qədər ətraflı araşdırmalara başladılar. İlin son üç ayında hava şəraiti məhdudlaşdı. Noyabr 1847-ci ildə Hindistanın İngilis Surveyor Generalı Andrev Vauf, Himalayın şərqindəki Savajpore stansiyasından bir neçə araşdırma etdi. Kançencaqra o zaman dünyanın ən yüksək zirvəsi hesab olunurdu. Vauf, Kançencaqradan təxminən 230 kilometr (140 mil) uzaqda bir zirvəni qeyd etdi və Vaufun tabeçiliyindən olan Con Armstronq da zirvəni qərbdən gördü və zirvəni "b" adlandırdı. Daha sonra Vauf yazırdı ki, müşahidələr "b" zirvəsinin Kançencaqradan yüksək olduğunu göstərdi, lakin müşahidələrin çox böyük məsafədən aparılması nəzərə alaraq yoxlama üçün daha yaxın müşahidələr tələb olundu. Növbəti il, Vauf "b" zirvəsini daha yaxından izləmək üçün Teraiyə sorğu göndərdi, lakin buludlar onun cəhdlərini qarşısını aldı.^[8]

Everest

Everest, Dünya

1849-cu ildə Vauf, Ceyms Nikolsonu ölçmələr etmək üçün bölgəyə göndərdi. Nikolson ən böyük teodoliti götürdü və ən yaxını zirvədən 174 kilometr (108 mil) uzaqda olan beş fərqli yerdən 30-dan çox müşahidə apararaq şərqə doğru irəlilədi.^[8]

Nikolson müşahidələrinə əsaslanaraq lazımi hesablamaları aparmaq üçün Qanq çayı yaxınlığındakı Patnaya geri çəkildi. Onun məlumatları "b" zirvəsi üçün orta hesabla 9,200 metr (30,200 ft) yüksəklik verdi, lakin o, yüksəklikləri təhrif edən işıq sınmasını nəzərə almadı. Bununla birlikdə verdiyi məlumat "b" zirvəsinin Kançencaqradan daha yüksək olduğunu açıq şəkildə göstərdi. Nikolson malyariya xəstəliyinə tutuldu və hesablamalarını başa vurmadan evə qayıtdı. Vaufun köməkçilərindən biri olan Mixayel Hennesi Roma rəqəmlərinə əsaslanaraq zirvələri adlandırdı. Artıq "b" zirvəsi XV zirvə adı ilə tanınırdı.^[8]

Everestin 3D modeli

1852-ci ildə, Hindistanlı riyaziyyatçı və benqaldan olan tədqiqatçı Radhanas Sikdar, Nikolsonun ölçmələrinə əsaslanaraq və trigonometrik hesablamalardan istifadə edərək Everesti dünyanın ən yüksək zirvəsi olaraq təyin etdi.^[9] XV zirvənin ən yüksək dağ olması haqqında rəsmi bir elan hesablamalar dəfələrlə təsdiqləndiyindən bir neçə il gecikdi. 1854-cü ildə Vauf, Nikolsonun məlumatları üzərində işləməyə başladı və işçiləri ilə birlikdə, təxminən iki il müşahidələrində geniş məsafələrdəki işığı, barometrik təzyiq və temperatur problemlərini nəzərə alaraq hesaplamaları dəqiqləşdirməyə çalışdı. Nəhayət, 1856-cı ilin martında tapıntılarını Kəlküttədəki müavinə bir məktubla elan etdi. Vauf məktubunda Kançencaqranın 28,156 fut (8,582 m), XV zirvənin isə 29,002 fut (8,840 m) hündürlüyündə olduğunu bildiriridi. Vauf XV zirvənin dünyanın ən yüksək zirvəsi olduğu qənaətinə gəlmişdi.^[8] Zirvənin hündürlüyü (futla ölçülür) tam 29,000 fut (8,800 m) olaraq hesablandı, lakin bu yuvarlaq ədəd idi, zirvənin hündürlüyü dəqiq rəqəmlə 29,002 fut (8,840 m) olaraq qeyd edilmişdi.^[10] Vauf bəzən "Everest dağının başına iki ayaq qoyan ilk adam" olduğuna inanır.^[11]

Adı

Everest adı ilk dəfə 1856-cı ildə bu danışıqda irəli sürüldü və 1857-ci ildə təsdiqlənib nəşr edildi

Müşahidələr, mümkünsə yerli adları qorumaq istəsə də (məsələn, Kançencaqra və Dhaulagiri ), Vauf, ümumiyyətlə istifadə edilən yerli bir ad tapa bilmədiyini qeyd etdi. Vaufun yerli bir ad axtarmasına Nepal və Tibetin xaricilər qarşısında qoyduğu şərtlər mane oldu.^[12] 1733-cü ildə Parisdə Fransa coğrafiyaşünası Jan Batiste Danvilin tərtib etdiyi xəritə nəşr edildi və xəritədə zirvə tibet dilindəki Comolunqma kimi adlandırıldı.^[13]

Vauf, yerli adların çox olduğu üçün bir adın digərlərinin hamısından üstün olmasının çətin olacağını iddia etdi və buna görə də XV zirvəyə Hindistanın Surveyor Generalı kimi sələfi olan britaniyalı tədqiqatçı Ser Corc Everestin adını verməyə qərar verdi.^[4][8][14] Everestin özü Vaufun təklif etdiyi ada qarşı çıxdı və 1857-ci ildə Kral Coğrafiya Cəmiyyətinə bildirdi ki, "Everest" sözü hind dilində yazıla və tələffüz oluna bilməz. Vaufun təklif olunan adı etirazlara baxmayaraq üstünlük təşkil etdi və 1865-ci ildə Kral Coğrafiya Cəmiyyəti rəsmi olaraq Everest dağını dünyanın ən yüksək dağının adı olaraq qəbul etdi.^[8] Everest sözünün müasir tələffüzü ( /ˈɛvərɪst )^[15] Ser Corcun soyadının tələffüzündən (/ˈiːvrɪst/) fərqli idi.^[16]

Tibet dilində dağın rəsmi adı "Müqəddəs Ana" mənasını verən Qomolanqma ཇོ་མོ་གླང་མ [ t͡ɕʰòmòlɑ́ŋmɑ̀] olaraq qəbul edilib. Dağ eyni zamanda Comolunqma, Gomo-qlanq-ma və Gomo Lanqma adı ilə də məşhurdur.^{[17][18][19][20]} Rəsmi Çin tərcümələrində dağın adı Zumulanqma Fenq 珠穆朗玛峰 olaraq qeyd edilir. Bu ad bəzən Şenqmu Fenq 聖母峰 (s.圣母峰) olaraq da istifadə edilir. 2002-ci ildə, Çin Xalq Gündəlik qəzeti, yerli rəsmi formaya əsaslanaraq, dağın "Qomolanqma" dağı^[21] adlandırılmasını tələb edərək "Everest dağı" nın ingilis dilində istifadəsinə qarşı iddia qaldıran bir məqalə dərc etdi. Məqalədə zirvənin tibetlilərə bəlli olduğu və çinlilər tərəfindən ən azı 1719-cu ildən bəri "Qomolangma" kimi təsvir olunduğu üçün zirvəni ingilis müstəmləkəçilərinin "ilk kəşf etmədikləri" iddia edildi.

1960-cı illərin əvvəllərində Nepal hökuməti dağın Nepalca adını Sagarmatha və ya Sagar-Matha^[22] (सागर-मथ्था — "səma ilahəsi"^[23]) olaraq qəbul etmişdir.^[24]

Müşahidələr

Lhotze və Everest

Zirvənin 8,848 metr (29,029 ft) kimi verilən hündürlüyünü Nepal və Çin rəsmi olaraq tanıyır.^[25] Nepal, 2015-ci ilin aprelində Nepal zəlzələsinin dağın hündürlüyünə təsir edib-etmədiyini təyin etmək üçün 2019-cu ildə yeni bir araşdırma planlaşdırır.

20-ci əsr

8,848 metr (29,029 ft) yüksəkliyi ilk dəfə 1955-ci ildə bir hind tədqiqatı ilə təyin olundu; dağlara yaxınlaşıldı, həmçinin teodolitlərdən istifadə edildi. Daha sonra 1975-ci ildə Çin 8,848.13 metr (29,029.30 ft) yüksəkiliyini qeyd etdi.^[26] Hər iki halda qayanın başı deyil, qar qapağı ölçüldü. 1999-cu ilin may ayında Bradford Vaşborn tərəfindən idarə olunan Amerika Everest Ekspedisiyası bir GPS qurğusunu ən yüksək səviyyəyə qaldırdı. Bir qaya başının yüksəkliyi bu cihaz vasitəsilə 8,850 metr (29,035 ft) , qar və buz yüksəkliyi isə 1 metr (3 ft) daha yüksək olaraq qeyd edildi.^[27] Nepal tərəfindən rəsmi olaraq tanınmasa da,^[28] bu rəqəm geniş sitat gətirilir. Geoid qeyri-müəyyənliyi həm 1999, həm də 2005-ci ildə aparılan araşdırmaların düzgünlüyünə şübhə yaradır.

1955-ci ildə Beynəlxalq Himalay Ekspedisiyasının bir hissəsi olaraq Lhotzenin Kumbu bölgəsinin, o cümlədən Everest dağının cənub tərəfinin də daxil olduğu ətraflı fotoqrammetrik xəritəsi çəkildi. Everest bölgəsinin daha da detallı bir topoqrafik xəritəsi 1980-ci illərin sonlarında geniş hava fotoqrafiyasından istifadə edərək Bradford Vaşbornun rəhbərliyi altında hazırlanmışdır.^[29]

21-ci əsr

9 oktyabr 2005-ci ildə, bir neçə ay ölçmə və hesablamalardan sonra Çin Elmlər Akademiyası və Dövlət Tədqiqat və Xəritəçəkmə Bürosu Everestin yüksəkliyini 0.21 metr (8.3 düym) ± dəqiqliyi ilə 8,844.43 metr (29,017.16 ft) olaraq rəsmi elan etdi. Çin iddia etdi ki, bu bu günə qədər ən doğru və dəqiq ölçüdür.^[30] Bu hündürlük onu əhatə edən qar və buza deyil qayanın ən yüksək nöqtəsinə əsaslanır.^[26] Qar və buzun qalınlığı zaman keçdikcə dəyişir, buna görə də, qar örtüyünün dəqiq hündürlüyünü müəyyənləşdirmək mümkün olmur.
Bölgədə yerləşən tektonik plitələnin hərəkətləri nəticəsində zirvənin daim hündürləşdiyi və şimal-şərqə doğru irəlilədiyi düşünülür. İlk hesaplamalar görə zirvənin ildə 4 millimetr (0.16 düym) yüksəldiyini və 3–6 millimetr (0.12–0.24 düym) şimal-şərqə doğru irəlilədiyini göstərir.^[27][31] Lakin başqa bir hesablamaya görə zirvə şimal-şərqə doğru ildə daha çox: ( 27 millimetr (1.1 düym) irəliləyir.^[32] Bu hesaplamaya görə zirvə nəyinki yüksəlir, hətta il ərzində getdikcə kiçilir.^[33]

Müqayisələr

Everestin Olimp dağı (Mars) və Havay adalarının ölçüləri ilə müqayisəsi.

Everest zirvəsi yer səthinin dəniz səviyyəsindən ən yüksək məsafəyə çatdığı nöqtədir. Bəzi digər dağların bəzən "yer üzündəki ən yüksək dağlar" olduğu iddia edilir. Havaydakı Mauna Kea, orta okean bazasından ölçülərsə (nisbi hündürlüyü ilə) ən hündür dağdır.^{[qeyd 1]} Dağ orta okean bazasından ölçüldükdə 10,200 metr (33,465 ft) hündürlüyündədir. Lakin dağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 4,205 metr (13,796 ft)-dir.

Mauna Kea

Yerləşdiyi yayladan nisbi hündürlüyü ilə, Alyaskada yerləşən Mak-Kinley dağı kimi də tanınan Denali, Everestdən də hündürdür.^{[qeyd 1]} Dəniz səviyyəsindən cəmi 6,190 metr (20,308 ft) yüksəklikdə olmasına baxmayaraq, Denali 300–900 metr (980–2,950 ft) yüksəkliyə malik bir maili düzənlikdə yerləşir. Bu da ona yayladan 5,300–5,900 metr (17,400–19,400 ft) aralığında bir nisbi hündürlük verir .^[34][35] Müqayisə üçün Everest üçün yayladan nisbi hündürlük 4,200 metr (13,800 ft) göstərilir. Dağın 5,200 metr (17,100 ft)-i cənub tərəfində, 3,650–4,650 metr (11,980–15,260 ft) hündürlüyü isə Tibet yaylasındadır.^[29]

Ekvadordakı Chimboraso zirvəsinin hündürlüyü 2,168 metr (7,113 ft) olsa da yerin mərkəzindən ölçüldüyündə 6,384.4 kilometr (3,967.1 mil) hündürlüyü ilə Everestdən, 6,382.3 kilometr (3,965.8 mil)-dən daha yüksəkdir. Çünki yer ekvatorda böyüyür.^[36]

Geologiyası

Everestin şimal yamacı

Geoloqlar Everest dağını əhatə edən relyefdə 3 əsas geoloji formalaşma tapmışdır: "Şimal Aşırımı", "Qomolanqma formalaşması" və "Ronqbuk buzlağı"^[37][38]

Qolmo Lunqama olaraq da bilinən Qomolanqma formalaşması^[39] zirvədən aşağıya: təxminən 8,600 metr (28,200 ft) dəniz səviyyəsindən yüksəyə qədər irləliləyən sahədir. Bu zona təmamilə tünd boz və ya ağ rəngli qaya yığınlarından, ordovik əhəng, dolomit , gilli çöküntülər və qumdaşından ibarətdir. Geoloqlar ilk növbədə əhəngdaşı içində mikroskopik dəniz lalələri tapdıqlarının bildirdilər.^[40][41] Daha sonra zirvənin yaxınlığındakı əhəng daşı nümunələrinin petroqrafik təhlili onların karbonat qranullarından və trilobitlərin, krinoidlərin və ostrakodların incə parçalanmış qalıqlarından ibarət olmasını aşkar etdi.^[37][38][42]

Everest dağının böyük hissəsi, 7000 ilə 8.600 m (23,000 və 28,200 fut) arasında olan "Şimal Aşırımı" formalaşmasından ibarətdir. Bu formalaşmanın 8,200 to 8,600 metr (26,900 to 28,200 ft) yuxarısını "Sarı Band" təşkil edir. Sarı Band sarımtıl qəhvəyi rəngli aşınmış muskovit, biotit, fillit və tərkibində diopsid, epidot olan Orta Kembri dövründən yaranmış mərmər yataqlarından ibarətdir. Qomolanqma sahəsinə bitişik olan sarı bandın üst beş metri pis şəkildə deformasiyaya uğramışdır. 5–40 sm (2.0–15.7 santimetr) qalınlığında bir brekçiya qatı onu Qomolanqma formasiyasından ayırır.^[37][38][42]

Xumbu buz divarı

7000 m-dən aşağıda Ronqbuk buzlağı Şimal Aşırımı formalaşmasının əsasını təşkil edir. Bura K və CA çöl şpatalarından, şistdən və 1 sm-dən 1500 m-ə qədər qalınlığı olan qranitin çoxsaylı sillər və dayaqları ilə əhatə olunmuş qneyslərindən ibarətdir.^[38][43] Bu qranit qatı Ali Himalay lökoqraniti kimi də tanınan Oliqozen və Miozen intruziv süxurlarının bir hissəsidir.^[44]

Everest dağı Hindistan yarımadasının qondvanadan ayrılaraq Asiya tavası ilə toqquşması zamanı yaranmışdır. Səthi çöküntü və metamorfik qayalardan ibarətdir.^[45][46][47] Hazırkı şərhlər Qomolanqma və Şimal Aşırımı birləşmələrinin Hindistanın kontinental şelfində toplanan dəniz çöküntülərindən ibarət olduğunu iddia edir. Kaynozoy dövründə Hindistanın Asiya ilə toqquşması sonradan cənuba və yuxarıya doğru irəlilədikcə bu təbəqələri deformasiya etdi və metamorfoza ilə nəticələndi.^[48][49] Ronqbuk formalaşmasında süxurların dəyişməsindən əmələ gələn yüksək dərəcəli metamorfik və qranit süxurların ardıcıllığı mövcuddur.^[50] Himalay dağları ildə təxminən 5mm. artır.

Flora və faunası

Himalay dağlarında Yak

Everestdə çox az yerli flora və fauna var. Burada fərqli endemik növlərə rast gəlinir. Everest dağının 6,480 metr (21,260 ft) yüksəkliyində mamır bitir.^[51] Bu mamır növləri ən yüksəkdə bitə bilən bitki növləri ola bilər.^[51] Qumluca bitkisinin 18,000 fut (5,500 m) və bir qədər aşağı bölgələrdə yetişdiyi bilinir.^[52]

Euophrys omnisuperstes cinsində bir hörümçək 6,700 metr (21,982 ft) yüksəkliklərdə tapıldı. Bəlkə də bu dünyada ən yüksək bölgədə daimi sakin olan, mikroskopik olmayan tək növdür. Bu növ kiçik çatlaqlarda məskunlaşır və orada küləklə uçmuş donmuş böcəklərlə qidalanır. Daha yüksəkliklərdə isə mikroskopik həyatın yüksək ehtimalı var.^[53]

Dağ qazı, və bu kimi quş növlərinin Cənub Aşırımında 7,920 metr (25,980 ft) yüksəklikdə, bəzi növlərin, məsələn: dağqarğalarının isə daha yüksəklərdə uçduğu göründü.^[54] Sarı dimdikli Alp qarğaları 26,000 fut (7,900 m) yüksəklikdə göründü və dağ qazları Himalay dağlarına köç edir.^[55] 1953-cü ildə Corc Louv (Tensinq və Hillari ekspedisiyasının bir üzvü) Everest zirvəsi üzərində uçan dağ qazlarını gördüyünü söylədi.^[56]

Yaklar tez-tez Everest dırmanması üçün mexaniki çarxların daşınmasına görə istifadə olunur. Qalın xəzləri və iri ciyərləri olan bu heyvanlar 100 kq çəkə bilirlər.^[52] Yaklar Himalay dağlarında yaşayan əhalinin təsərrüfatını təşkil edir.^[57] Bölgədə nəsli kəsilmək üzrə olan qar bəbirləri — İrbislər yaşayır^[58]. Qar bəbirlərinin əsas qidasını Himalay dağ keçiləri təşkil edir. Himalay qara ayısı təxminən 14,000 fut (4,300 m) yüksəklilərə qədər yaşaya bilər. Himalay dağlarında yaşayan qırmızı panda öz cinsinin ən kiçik nümunəsidir.^[59] Bir ekspedisiya, bölgədə dovşankimilərin kiçik bir nümunəsi olan pika və on yeni qarışqa növü də daxil olmaqla təəccüblü növlər tapdı.^[60]

• 
  Qırmızı panda
• 
  Qar bəbiri (İrbis)
• 
  Arenaria (qumluca)

İqlim şəraiti

2008-ci ildə təxminən 8,000 metr (26,247 ft) yüksəklikdə yeni bir hava stansiyası internetə çıxdı.^[61] Stansiyanın 2008-ci ilin ilk məlumatları hava temperaturu −17 °C (1 °F), nisbi rütubət 41,3 faiz, atmosfer təzyiqi 382.1 hPa (38.21 kPa), küləyin istiqaməti 262,8 °, küləyin sürəti 12.8 m / s (28.6 mil, 46.1 km / saat), qlobal günəş radiasiyası 711.9 vatt /m², günəş UB radiasiyası 30.4 Vt / m ² kimi oldu.^[61] Layihə 2011-ci ildə Everest dağının veb kamerasını yerləşdirən Ətraf Mühitin Tədqiqatı üçün Yüksək Hündürlükdə Stansiyalar tərəfindən qurulmuşdur.^[61][62] Günəş enerjisi ilə işləyən hava stansiyası Cənub Aşırımında yerləşir.^[63]

Alpinistlərin üzləşdiyi məsələlərdən biri də yüksək sürətli küləklərin tez-tez olmasıdır.^[64] Everest dağının zirvəsi yuxarı troposferə uzanır və stratosferə nüfuz edir,^[65] buna görədə alpinistlər burda donduran küləklərə məruz qala bilər.^[66] 2004-cü ilin fevral ayında zirvədə küləyin sürəti saatda 280 kilometr kimi qeydə alındı. Everestdə küləklərin orta sürəti saatda 160 kilometrdir.^[64] Bu küləklər Everestdən alpinistlərə güclü zərbə vura bilər. Alpinistlər, adətən Asiya musson mövsümü başlayanda və ya bitdikdə və küləklər daha yüngül olduqda yazda və payızda 7 ilə 10 günlük bir müddətdə dırmanmağı seçirlər. Zirvədəki hava təzyiqi dəniz səviyyəsindəki təyziqin təxminən üçdə birini təşkil edir və Bernoulli'nin prinsipi ilə küləklər təzyiqi daha da aşağı sala bilər və alpinistlərə oksigenin əlavə 14 faiz azalmasına səbəb ola bilər.^[66] Oksigen mövcudluğunun azalması oksigenin digər qazlara nisbətinin azalmasından deyil, ümumi təzyiqin azalmasından irəli gəlir.^[67]

Yaz aylarında Hind mussonu Hind okeanından Everestin cənub tərəfinə isti nəm hava gətirir. Qış dövründə qərbdən və cənub-qərbdən axan reaktiv hava axını cənuba doğru irəliləyir və zirvəyə zərbələr endirir.

Atmosfer təyziqinin müqayisəsi

Müqayisələr	Təyziq (kPa)
Olimp dağının zirvəsində	0.03
Mars (ortalama)	0.6
Hellas çökəkliyi (Mars)	1.16
Armstronq sərhədi	6.25
Everest zirvəsi	33.7[68]
Dəniz səviyyəsində	101.3
Ölü dəniz səviyyəsində	106.7[69]
Veneranın səthində	9,200[70]

Tədqiqatların tarixi

Everest dağı dünyanın ən yüksək dağı olduğu üçün diqqət çəkdi və dırmaşma cəhdlərinə səbəb oldu. Bir neçə onillik ərzində dağa qalxma ekspedisiyalarında bir sıra dırmaşma yolları qurulmuşdur. Qədim zamanlarda insanların dağa qalxıb-çıxmadığı məlum deyil. İlk dəfə 1924-cü ildə buraya çinlilər qalxmış ola bilər.

Baxış

Everest üçün ilk həvəskar ekspedisiya 1953-cü ilə təsadüf etdi və alpinistlər tərəfindən maraq artdı.^[71] Ekspedisiyaların səylərinə və diqqətlərinə baxmayaraq, 1987-ci ilə qədər yalnız 200 nəfər toplanmışdı.^[71] Ticarət dövrünün 90-cı illərinə qədər norma olan peşəkar alpinistlərin və böyük milli ekspedisiyaların ciddi cəhdləri üçün də Everest on illər boyu çətin bir qalxma olaraq qaldı.^[72]

2012-ci ilin mart ayına qədər Everestə 223 ölümlə nəticələnən 5.566 cəhd edildi.^[73] Digər dağların daha uzun və dik olmasına baxmayaraq , Everest o qədər yüksəkdir ki, alpinistləri güclü külək vura bilər. Alpinistlər saatda 320 kilometr sürətli küləklərlə üzləşə bilərlər.^[74] İlin müəyyən vaxtlarında hava axını şimala doğru hərəkət edir və dağda nisbi sakitlik dövrləri təmin edir.^[75] Everest dağında alpinistlərin üzləşdikləri təhlükələrə çovğun və uçqun da daxildir.^[75]

2013-cü ilə qədər Himalay Məlumat Bazasında 4.422 fərqli adam tərəfindən 6.871 zirvə cəhdi qeyd edildi.^[76]

Erkən cəhdlər

1885-ci ildə Alp Klubunun prezidenti Klinton Tomas Dent, "Qar xəttinin üstündəki" kitabında Everest dağına qalxmağın mümkün olduğunu qeyd etdi.^[77]

1921 İngiltərə Ensiklopediyası. Soldan sağa: oturanlardan birinci Corc Mallori, üçüncü isə Qay Bullokdur.

Dağa Şimali Aşırımı boyunca qalxmaq Corc Mallori və Qay Bullok tərəfindən 1921-ci ildə yenidən başlanan İngiltərə Ekspedisiyasında təklif edildi. Bu dağa qalxmaq üçün ciddi təchiz olunmamış kəşfiyyat ekspedisiyası idi. Mallorinin rəhbərliyi ilə onlar 7,005 metr (22,982 ft) hündürlüyə qədər çıxmağı bacardılar və bununla Everestin 7,005 metr (22,982 ft) hündürlüyünə ayaq basan ilk Avropa oldu. Mallori buradan yuxarıya bir marşrut hazırladı, lakin ekspedisiya üzvləri daha yuxarı çıxmaq üçün böyük vəzifəyə hazır deyildi.

İngilislər 1922-ci il ekspedisiyasında buraya yenidən qayıtdılar. Corc Finç ilk dəfə oksigen istifadə edərək dırmaşdı. O saatda 290 metr kimi inanılmaz sürətlə yuxarı qalxdı və 8,320 metr (27,300 ft) yüksəkliyə çatdı. İlk dəfə bir insanın 8.000 m-dən yüksəkliyə qalxması barədə məlumat verildi. Mallori və Feliks Narton ikinci uğursuz bir cəhd etdi. Şimal Aşırımında baş verən uçqun nəticəsində ekspedisiyanın rəhbəri Mallori günahlandırıldı. Lakin Mallori öldürülmədi. Hadisə günahkarı kimi xidmət edənlərdən 7-si qətlə yetirildi.

Növbəti ekspedisiya 1924-cü ildə baş tutdu. Mallori və Geoffrey Brusun ilk cəhdi hava şəraiti düşərgənin qurulmasına mane olduqda ləğv edildi. Növbəti cəhdi oksigensiz və mükəmməl hava şəraitində Böyük Uçurumun şimalını fəth edən Norton və Somervell etdi. Norton son bir saat ərzində cəmi 30 metr (98 ft) qalxsada, 8,550 metr (28,050 ft) məsafəni fəth etdi. Mallori son bir cəhd üçün oksigen avadanlıqlarını hazırladı. Mallori gənc Andrev İrvineni ortağı olaraq seçdi.

1922-ci il Ekspedisiyası Baza düşərgəsində

8 iyun 1924-cü ildə Corc Mallori və Andrev İrvine, heç vaxt geri dönməyəcəkləri Şimal Aşırımı-Şimal Silsiləsi-Şimal-şərq silsiləsi marşrutu ilə zirvəyə çıxmağa cəhd etdilər. 1 May 1999-cu ildə Mallori və İrvine Araşdırma Ekspedisiyası Mallorinin cəsədini Şimal Yamacında bir qar hövzəsində və VI Düşərgənin ənənəvi yerinin qərbində tapdı.1953-cü ildə Edmund Hillari və Tensinq Norgeyin zirvəyə təhlükəsiz enməylə nəticələnən təsdiqlənmiş fəthinə qədər 29 il onların zirvəyə çatıb-çatmaması alpinistlər cəmiyyətində mübahisələrə səbəb oldu.

1933-cü ildə Britaniya milyoneri Leydi Houston, zirvəyə Britaniya Birlik bayrağını yerləşdirmək üçün hazırlanmış 1933 Houston Everest Uçuşunu mailiyyələşdirdi.^[78][79][80]

1950-ci ildə Çin Tibetə nəzarəti ələ keçirdikdən sonra şimaldan Qərb ekspedisiyalarına giriş bağlandı. 1950-ci ildə Bill Tilman və Çarlis Houston, Oskar Houston və Betsi Covlesin daxil olduğu kiçik bir partiya, cənubdan Nepal üzərindən Everestə kəşfiyyat ekspedisiyası etdi.^[81]

1952-ci ildə Edvard Viss-Dunantın başçılıq etdiyi İsveçrə Ekspedisiyasına Nepaldan zirvə cəhdi etmək icazəsi verildi. Ekspedisiya Xumbu buz divarı ilə bir marşrut qurdu və 7,986 metr (26,201 ft) yüksəklikdə Cənub Aşırımına yüksəldi. Raymond Lambert və Tensinq Norgey zirvənin təxminən 8,595 metr (28,199 ft) yüksəkliyinə qalxa bildilər və cənub-şərq silsiləsində yeni bir hündürlük rekorduna imza atdılar. Tensinqin təcrübəsi 1953-cü ildə İngilis ekspedisiyasının bir hissəsi olmaq üçün işə götürüldükdə faydalı oldu.^[82] Mənbələrdən birində deyilir ki, Evrestə qalxmaq üçün heç bir cəhd bu vəziyyətdə nəzərə alınmır. Baxmayarq ki, Con Hant yazmışdır ki, İsveçrə ekspedisiyası yazda uğursuz olduqda onlar payızda, mussondan sonrakı dövrdə yeni bir zirvə cəhdinə hazırlaşmaq qərarına gəldilər. Lakin ikinci hissə qərar veriləndən sonra olduqca gec, qışda küləklərin gücləndiyi dövrdə gəldi.^[83]

Tenzinq və Hillari tərəfindən ilk uğurlu qalxma

Edmund Hillari və Teninq Norqey zirvədə(1953)

1953-cü ildə Con Hantın başçılıq etdiyi doqquzuncu İngilis ekspedisiyası Nepala döndü. Hant zirvəyə çatmaq üçün iki nəfər alpinist seçdi. İlk cütlük Tom Bordillon və Çarlis Evans 26 May 1953-cü ildə rekord yüksəklikdən 100 metr (330 ft) daha yuxarı qalxmağı bacardılar. Lakin oksigen çatışmamazlığı problemindən geri döndülər. İki gündən sonra ekspedisiya iki yeni alpinistlə birlikdə: Yeni Zelandiyalı Edmund Hillari və Nepal şerplərindən olan alpinist Tensinq Norgey ilə ikinci zirvə cəhdi etdi. 29 may 1953-cü ildə onlar Cənub Aşırımı marşrutu ilə yerli vaxtla 11.30-da zirvəyə çatdılar. Bu zaman hər ikisi bunu bütün ekspedisiyanın bir komanda səyləri kimi qəbul etdilər, lakin Tensinq bir neçə il sonra Hillarinin zirvəyə ilk ayaq qoyduğunu ortaya qoydu.^[84] Foto çəkmək üçün zirvədə dayandılar və enmədən əvvəl bir neçə şirniyyat və kiçik bir xaç basdırdılar.

Ekspedisiyanın uğur xəbərləri Kraliça II Elizabetin tacqoyma mərasiminin səhəri, 2 iyun tarixində Londona çatdı. Bir neçə gün sonra Kraliça Corc Hant (İngilis) və Edmund Hillarini (Yeni Zelandiya) Britaniya İmperiyası Ordeni ilə təltif etdi və cəngavər olmaları barədə əmr verdi .^[85] Hindistan vətəndaşı və nepalda yaşayan şerplərdən olan Tensinq Norgey, İngiltərə tərəfindən Corc medalı ilə təltif edildi. Corc Hant Britaniyada zadəgan adı aldı, Edmund Hillari isə Yeni Zellandiya ordeni ilə təltif olundu.^[86] Hillari və Tensinq, Nepalda da tanınır, burada məktəblərdə və müəssələrdə illik mərasimlər onların nailiyyətini qeyd edir.

1950–1960

Növbəti uğurlu yüksəliş 23 May 1956-cı ildə Ernest Şimed və Gurc Marmet tərəfindən edildi.^[87] Bunun ardınca 24 May 1957-ci ildə Dölf Reist və Hans-Rudolf von Gunten gəldi.^[87] Vang Fuzhou, Gonpo və Qu Yinhua, 25 May 1960-cı ildə Şimal silsiləsindən zirvəyə ilk yüksəliş etdi.^[6][7] Everestə çıxan ilk Amerikalı Cim Uittaker, Navang Gombu ilə birlikdə 1 may 1963-cü ildə zirvəyə çatdı.

1970-ci il fəlakəti

1970-ci ildə Yapon alpinistləri böyük bir ekspedisiya keçirdilər. Bu cənub-qərb tərəfdən zirvəyə yeni bir yol tapmaq üzərində çalışan Saburo Matsukatanın başçılıq etdiyi böyük bir "mühasirə" tipli ekspedisiya idi. Ekspedisiyanın digər bir elementi Everest dağında xizək sürmək cəhdi idi.^[72] Yüzdən çox insandan ibarət heyətə və on illik planlaşdırma işinə baxmayaraq, ekspedisiya səkkiz nəfərin ölümünə səbəb oldu və planlaşdırılan marşrutlar üzrə zirvəyə qalxa bilmədi.^[72] Ancaq Yapon ekspedisiyaları bəzi uğurlara imza atdılar. Məsələn, Yuichiro Miura Cənub Aşırımından Everestdə xizək sürən ilk insan oldu (həddindən artıq xəsarət almadan, düşmədən Cənub Aşırımından təxminən şaquli istiqamətdə 4,200 fut (1,280 m) endi).^[72][88][89] Miura 2003-cü ildə 70 yaşında və 2013-cü ildə yenidən 80 yaşında Everest dağına çıxan ən yaşlı insan oldu və onun bu şücayəti filmin mövzusuna çevrildi.^[90]

1975-ci ildə Yapon qadın Junko Tabei Everest dağına çıxan ilk qadın oldu.^[72]

1979/1980 Qış Himalizmi

Polşalı alpinist Andrzej Zavada Everest dağının ilk qış yüksəlişinə və həmçinin səkkiz minlik zirvəyə ilk qış yüksəlişinə rəhbərlik etdi. 20 Polşalı alpinistdən və 4 şerpdən ibarət heyət 1980-ci ilin yanvar ayının əvvəlində Xumbu buzlağında baza düşərgəsi qurdular. Yanvarın 15-də komanda III Düşərgəni dəniz səviyyəsindən 7150 metr yüksəklikdə qurmağı bacardı, lakin qasırğa güclü küləklər səbəbi ilə dayandırıldı. 11 Fevral, Leszek Ciçi, Valenty Fiut və Krzysztof Vieliki Cənub Aşırımında (7,906 metr (25,938 ft) ) IV düşərgə qurduqdan sonra hava yaxşılaşdı. Ciçi və Vieliki final yüksəlişinə 17 fevral 6:50-də başladı. Saat 2:40-da Andrzej Zavada, baza düşərgəsində alpinistlərin səsini radiodan eşitdi — "Biz zirvədəyik! Güclü külək hər zaman əsir. Ağlasığmaz dərəcədə soyuqdur."^{[91][92][93][94]} 1980-ci ildən sonra polyaklar qış aylarında səkkizminlik on zirvəyə ilk qış fəthi etdilər və bu Polşa alpinistlərinə "Buz döyüşçüləri" şöhrətini qazandırdı.^{[92][95][96][97]}

Lho Lo faciəsi

1989-cu ilin may ayında Polşalı alpinistlər Eugeniusz Chrobak`ın rəhbərliyi altında çətin qərb silsiləsində Everest dağına beynəlxalq ekspedisiya təşkil etdilər. On polyak və doqquz əcnəbi iştirak etdiyi ekspedisiyada sonda zirvəyə təşəbbüsdə yalnız polyaklar qaldı. Mayın 24-də, V düşərgədən 8,200 m məsafəyə başlayan Chrobak və Andrzej Marciniak silsilələri aşdı və zirvəyə çatdı. Mayın 27-də Lho La aşırımındakı Xumbu divarından uçqun nəticəsində dörd Polşalı alpinist: Miroslav Dasal, Miroslav Gardzielevski, Zygmunt Andrzej Heinrich və Vasłav Otreba həlak oldu. Ertəsi gün aldığı xəsarətlər səbəbindən Chrobak da öldü. Yaralanan Marciniak xilasetmə ekspedisiyası tərəfindən xilas edildi. Xilasetmə ekspedisiyasının təşkilində Raynhold Messner, Elizabet Havley, Karlos Karsolio və ABŞ konsulu iştirak etdilər.^[98]

1996-cı il faciəsi

11 may 1996-cı ildə dağdakı bir çovğun nəticəsində bir neçə ekspedisiya aparıldıqdan sonra 8 alpinist öldü. 1996-cı il mövsümündə Everest dağına qalxarkən 15 nəfər öldü. Bunlar bir hadisə üçün və bir mövsüm üçün 2014-cü il Everest dağında uçqun nəticəsində on altı nəfərin ölümünə qədər ən yüksək ölüm sayı idi. Fəlakət geniş populyarlıq qazandı və Everest dağına dırmaşmanın ticarəti ilə bağlı suallar doğurdu.

2004-cü ilin may ayında Toronto Universitetinin tədqiqatçıları olan fizikaçı Kent Moore və cərrah Gohn L. Semple New Scientist jurnalına bildirib ki, 11 Mayda hava şəraiti ilə bağlı təhlil, oksigen səviyyəsinin təxminən 14 faiz aşağı düşdüyünü ortaya çıxarmışdır.^[99][100]

Xilas olalardan biri də Beck Weathers idi. O, IV düşərgədən təxminən 7.950 metr (26.085 fut) məsafədə qalmışdı. Dağda bir gecə keçirdikdən sonra Weathers, qar çovğunundan görmə qabiliyyətini itirsə də IV düşərgəyə yol tapmağı bacardı.^[101] IV düşərgəyə gəldikdə, alpinistlər onu nəzərdən keçirdi və bir gecədə ölmək üçün çadırda qoydu.^[102]

Fırtınanın bir neçə alpinisti də öldürdüyü Everestin Şimal silsiləsindəki alpinistlərə təsiri, İngilis rejissoru və yazıçısı Matt Dickinsonun "Everestin digər tərəfi" kitabında da ətraflı izah edilmişdir.

Rejissor Baltasar Kormákurun 2015-ci ildə çəkilən " Everest" bədii filmi bu fəlakət hadisələrinə əsaslanır.^[103]

2006 alpinizm mövsümü

2006 ölümləri

Ölümlər	Milliyəti
Tuk Bahadur Tapa Masa	Nepal
İgor Plyuşkin	Rusiya
Vitor Negrete	Braziliya
Düvid Şarp	Böyük Britaniya
Tomas Veber	Almaniya
Tomas Olsson	İsveç
Jak-Hugues Letrange	Fransa
Ang Phinjo	Nepal
Pavel Kalny[qeyd 2]	Çexiya
Lhakpa Tseri[104]	Nepal
Dava Temba	Nepal
Şri Kişan[105]	Hindistan

2006-cı ildə Everestdə 12 nəfər həyatını itirdi.^[106] Mövsüm dırmanma qrupu tərəfindən tərk edilmiş və ölü elan edilmiş, lakin sonradan diri-diri kəşf edilmiş və dağdan kömək alaraq sağ qalan Linkoln Holun xilas edilməsi ilə də yadda qaldı. Xüsusilə Devid Şarpın ölümü dırmaşma etikası ilə bağlı beynəlxalq müzakirələrə və illərlə davam edən müzakirələrə səbəb oldu.

Devid Şarp

2006-cı ildə Everest dağına qalxmağa cəhd edən, lakin cəhdində vəfat edən bir İngilis alpinisti Devid Şarpın ölümü ilə bağlı beynəlxalq mübahisə var idi. Hekayə alpinistlər cəmiyyətindən bir sıra reportajlar, iddialar və tənqidlərlə məşhur mediaya yayıldı. Sual, o mövsüm alpinistlərin bir insanı ölümə tərk etməsi və bu insanın xilas ola biləcəyinə dair sual idi. Onun Everestə zirvə cəhdi zamanı şerp və ya bələdçisi olmadığı və normaldan daha az oksigen balonu aldığı deyilir.^[107] O, ona yalnız Baza düşərgəsinə qədər dəstək verən aşağı büdcəli Nepal bələdçi firmasına yüksək dərəcədə müstəqillik təklif etdikdən sonra dəstə sərbəst qrup şəkilndə dəvam etmişdi. Şarpın bələdçi dəstəyində olan menecer, Şarpın zirvə cəhdi üçün kifayət qədər oksigen almadığını və şerp bələdçisinin olmadığını söylədi.^[108] Kimin Şarpın çətin vəziyyətdə olmasını bilib-bilmədiyi aydın deyil, amma bilsəydilər ona kömək edəcək qədər ixtisaslı və bacarıqlı olduqları deyilir.^[107]

Amputasiyalı alpinist Mark İnglis 23 may 2006-cı il tarixində mətbuata verdiyi müsahibədə, onun dəstəsinin 15 mayda zirvədən 450 metr (1,480 ft) aşağıda bir qayaya sığınaraq heç bir kömək səyi göstərmədən Şarpı keçdiyini bildirdi.^[109] İnglis, Şarpın yaxınlığından 40 nəfərin keçdiyini, lakin alpinistlərin Şarpın "Yaşıl Çəkmələr" ləqəbli cəsəd olduğunu güman etdiyi üçün gözdən yayındırıla biləcəyini söylədi.^[110] Lakin İnglis, türk alpinistlərin yaralı bir qadına (Burçak Poçan adlı bir türk qadını) kömək edərkən Şarpa kömək etməyə çalışdıqlarını bilmirdi. İnglisin ilkin şərhlərinə gəlincə, daha sonra bəzi detalları yenidən nəzərdən keçirdi, çünki o fiziki və əqli cəhətdən tükənmiş və çox ağrılı vəziyyətdə idi. Şiddətli dondan əziyyət çəkdi — sonradan beş barmaq ucunu amputasiya etdi. Şarpın əşyalarını gəzdikdə, bütün maliyyə xərcləri olduğu güman edilən 7.490 ABŞ dolları üçün bir qəbz tapdılar.^[111] Müqayisəli olaraq, ekspedisiyaların əksəriyyətinin ümumi xərcləri 35.000 ilə 100.000 ABŞ dolları arasında, digər xərclərlə birlikdə 20.000 ABŞ dolları arasındadır.^[112] Mayın 14-də Şarpın Everest zirvəsini fəth etdiyi və enməyə başladığı təxmin edilir, lakin 15 May çətinliklə üzləşdi, ancaq yola çıxarkən alpinistlər tərəfindən keçildi.^[113] 15 May 2006-cı ildə onun hipoksiyadan əziyyət çəkdiyi və Şimal Silsiləsi marşrutundakı zirvədən təxminən 1000 fut məsafədə olduğu güman edilir.^[113]

"Arun Treksdən olan Dava da Devidə oksigen verdi və təkrar-təkrar, bəlkə də bir saat hərəkət etməyə kömək etdi. Ancaq Devidi təkbaşına çiyinlərində daşıya bilmirdi və ağlayaraq Dava onu tərk etməli oldu. Hətta iki şerplə belə, Devidi enişdəki çətin hissələrə salmaq mümkün deyildi. "

Orijinal mətn  (ing.)  

"Dawa from Arun Treks also gave oxygen to David and tried to help him move, repeatedly, for perhaps an hour. But he could not get David to stand alone or even stand to rest on his shoulders, and crying, Dawa had to leave him too. Even with two Sherpas, it was not going to be possible to get David down the tricky sections below."

Onu tərk edən bəzi alpinistlər xilasetmə işlərinin nəticəsiz qalacağını və yalnız daha çox insanın ölümünə səbəb olacağını söylədi.^[114] Hindistan Tribune, Şarpın baş verənlərini "alpinizm tarixindəki ən utancverici hərəkət" olaraq xarakterizə edən birisindən sitat gətirmişdir.^[115] Şarpın ölümünə əlavə olaraq, müxtəlif rəhbər şirkətlərdə çalışan çox sayda şerp də daxil olmaqla, ən azı doqquz digər alpinist öldü.^[116]

Sən heç vaxt tək deyilsən. Hər yerdə alpinistlər var.

Devid Şarp

Bu mübahisələrin çoxu " Everest: Limitdən kənarda" televiziya proqramını çəkərkən Discovery Channel tərəfindən tutuldu. Şarpın taleyinə təsir edən vacib bir qərar, erkən dönən livanlı alpinist və macəraçı Maksim Çayanın zirvədən enərək baza düşərgə müdirinə(Russell Brice) çətin vəziyyətdə donmuş və huşsuz bir alpinist tapdığını dediyi proqramda göstərilir. Çaya heç bir dəstək olmadan dırmaşmağı seçən və digər alpinistlərə özünü tanıtmayan Şarpı müəyyənləşdirə bilmir. Baza düşərgəsi meneceri, Şarpın onu tərk etməli olduqlarını əvvəlcədən hesabladığı bir qrupun bir hissəsi olduğunu güman edir və Çayaya Şarpın özü tərəfindən kömək edə biləcəyi şansının olmadığını bildirir. Şarpın vəziyyəti gündən-günə pisləşdikcə və enən digər alpinistlər onu keçdikcə xilasolma imkanları azalır: ayaqları şaxtadan donduğundan hərəkət edə bilmir. Sonradan enən alpinistlərin oksigen ehtiyyatları daha az olduğundan ona kömək təklif etməyə gücləri çatmazdı. Şerplərin geri qayıtması və onu xilas etməsi üçün vaxt keçir.

Devid Şarpın cəsədi "Yaşıl Çəkmələr"in yanındakı zirvənin altında qaldı; Şarp və "Yaşıl Çəkmələr" onlar üçün məzarı əvəz edən mağaranı paylaşırdılar.^[117] Şarpın cəsədi mağaradan 2007-ci ildə çıxarıldı. BBC-nin bildirdiyinə görə^[118] 2014-cü ildən bu yana Yaşıl Çəkmələr itkin düşmüş, ehtimala görə çıxarılmış və ya basdırılmışdır.^[118]

Linkoln Holl

Şarp mübahisəsi başlayanda, 26 may 2006-cı ildə Avstraliyalı alpinist Linkoln Holl, bir gün əvvəl ölü vəziyyətdə qaldıqdan sonra diri-diri tapıldı.^[119] Onu dörd alpinist (Dan Mazur, Andrev Braş, Miles Osborn və Jangbu Sherpa) tapdılar, onlar öz zirvəs cəhdlərindən imtina edərək, Holl ilə birlikdə qaldılar və onunla birlikdə endilər. Holl sonradan tam sağaldı. Onun komandası onun serebral ödemdən öldüyünü güman etmişdi və onun qayalarla örtülməsi tapşırılmışdı.^[119] Bunu etmək üçün ətrafda qayalar yox idi və o tərk edildi.^[120] Ölümünə dair səhv məlumatlar ailəsinə ötürüldü. Ertəsi gün onu başqa dəstə canlı olaraq tapdı.^[121]

Səhər vaxtı 8600 metr yüksəklikdə əlcək, şapka, oksigen şüşəsi və ya yataq çantası olmayan bir insanın oturduğunu görəndə şok oldum. Dan Mazur

Linkoln Holl onu tapan alpinistləri belə salamladı:^[122]

Məni burada görməkdən təəccübləndiyinizi düşünürəm. Linkoln Holl

Linkoln Holl 2012-ci ildə 56 yaşında (1955-ci il təvəllüdlü) həyatını itirmədən əvvəl bir neçə il daha yaşadı və tez-tez yaxın ölüm təcrübəsi və xilasetmə mövzusunda müsahibələr verdi.^[123]

2007

21 May 2007-ci ildə Kanadalı alpinist Meqan Mak Gras, Nepalda yüksək hündürlükdə xilasetmə işinə başlaması ilə, qəhrəmanlıqla xilasetmə işləri qeyd edildi. Qəhrəmancasına xilaskarlığı ilə tanınan, Nepalın Himalay bölgəsində şəxsən və inzibati olaraq əhəmiyyətli bir xidmət göstərmiş Kanadalı mayor Meqan Mak Gras, Ser Edmund Hillari Vəqfi Kanada Humanitar Mükafatının 2011 alıcısı seçildi.^[124]

2011 mövsümünə qədər yüksəlmə sitatistikası

2010-cu^{[ölü keçid]} ilə qədər Everest yüksəlişləri

2010 dırmaşma mövsümünün sonuna qədər, təxminən 3.142 nəfər tərəfindən zirvəyə 5.104 dırmanış qeydə alınmış və 2000-ci ildən bəri edilən cəhdlərin 77%-i tamamlanmışdı.^[125] 1953–1974-cü illər arasındakı 22 ilin cəmi 7-ində zirvə fəth edilmiş və 1975 ilə 2014-cü illər arasında ümumiyyətlə qeydə alınmamışdır.^[125] 2007-ci ildə 350 alpinist və 253 şerp tərəfindən rekord sayda 633 yüksəliş qeyd edildi.^[125]

Everestin populyarlığı gündəlik yüksəlişlərin sayı ilə hesaplanır. 1996-cı ildə Everest dağında baş vermiş fəlakətin təhlili göstərir ki, günahın bir hissəsi çox sayda alpinistin (33 ilə 36) eyni gündə zirvəyə çıxmaq istəməsi nəticəsində yaranmışdır; bu zaman bu rəqəm qeyri-adi dərəcədə yüksək hesab olunurdu. Lakin 23 may 2010-cu ildə Everest zirvəsi 169 alpinist tərəfindən fəth edildi və bu 1953–1983-cü illər arasındakı son 30 ilə görə bir gün ərzində Everestə ən çox zirvə fəthi idi.^[125]

1922-ci ilin İngilis Everest Dağı Ekspedisiyasından 2010-cu ilin sonunadək Everest dağında 219 ölüm hadisəsi, hər 100 zirvə üçün 4.3 ölüm^{[qeyd 3]} hadisəsi qeydə alınmışdır. 219 ölüm hadisəsindən 58-i (26.5%) zirvəyə çıxmış, lakin enişlərini tamamlamayan alpinistlərdir.^[125] 2000-ci ildən bəri ölüm hallarının azalmasına baxmayaraq (hər 100 cəhd üçün 1,4 ölüm, 2000-ci ildən 3938 zirvə fəthi) zirvə cəhdinin artdığını da nəzərə alsaq 2000-ci ildən bəri 54 ölüm hadisəsi qeydə alınmışdır.^[125]

Zirvədəki bütün cəhdlər iki əsas yoldan birini istifadə edərək edilir. Hər marşrutun populyarlığı ildən-ilə dəyişir. 2005–2007-ci illərdə bütün alpinistlərin yarıdan çoxu daha çətin, lakin daha ucuz şimal-şərq marşrutundan istifadə etməyi seçirdi. 2008-ci ildə, şimal-şərq marşrutu Çin hökuməti tərəfindən bütün dırmaşma mövsümü üçün bağlandı və həmin il şimaldan zirvəyə çıxa bilən yeganə insanlar 2008 Yay Olimpiya Oyunları üçün Olimpiya məşəlini daşıyan idmançılar idi.^[126] 2009-cu ildə Dalay Lamanın sürgün edilməsinin 50 illiyi ərəfəsində marşrut bir daha xaricilər üçün bağlandı.^[127] Bütün bunlar şimal marşrutuna marağın azalmasına səbəb oldu və 2010-cu ildə alpinistlərin üçdə ikisi cənubdan zirvəyə çatdı.^[125]

2010-cu illər

2012-ci ildə Everestdə selfi

2010-cu illər 2013 və 2014-cü illərdə rekord ölümlərə səbəb olan fəlakətlərlə birlikdə dağ üçün yeni yüksəkliklər və uğursuzluqlar dövrü idi. 2015-ci ildə onilliklərdə ilk dəfə zirvə cəhdi edilmədi. Bununla birlikdə digər illər zirvələrin sayına görə rekordlar müəyyənləşdirdi: 2013-cü ildə zirvəyə çıxanların, 667-nin rekord sayı, 2018-ci ildə zirvənin 800-ə çatması ilə üstələdi,^[128] və sonrakı rekord 2019-cu ildə 890-dan çox zirvənin iştirakçısı oldu.^[129]

İl	Zirvə fəthi	İstinadlar
2010	543	[129]
2011	538	[129]
2012	547	[130]
2013	658–670	[129][131]
2014	105	[132]
2015	0	[129][133]
2016	641	[134]
2017	648	[135]
2018	807	[128][136]
2019	təxminən 891	[129]

2014 mövsümündə uçqun

2013-cü ildə Everestin zirvəsindən foto

18 Aprel 2014-cü il tarixində, təxminən 01:00 UTC-də (yerli vaxtla 06:30) və 5,900 metr (19,400 ft) yüksəklikdə, 2-ci Baza Düşərgəsinin altındakı ərazidə uçqun meydana gəldi.^[137] Uçqun altında qalan altı nəfər (bütün Nepal bələdçiləri) öldü, daha 9 nəfər yaralandı.^[138] Bu, bölgədəki yeganə faciə deyildi, 2014-cü ildə Nepalda qar çovğunuı fəlakətində 43-dən çox adam həlak oldu və onlar dırmanış cəhdi etmir, sadəcə Annapurnanın ətrafında gəzinti edirdilər.

Mövsümün müsbət nəticələrindən biri, 13 yaşlı bir qız — Malavas Purna, ən gənc qadın rekordunu qıraraq zirvəyə yüksəldi.^[139] Bundan əlavə, bir komanda Xumbu Buzlağını keçmək üçün vertolyotdan istifadə edərək cənub baza düşərgəsindən 2-ci düşərgəyə uçdu və sonra Everest zirvəsinə çatdı. Bu komanda cənub tərəfdən istifadə etməli idi, çünki çinlilər onların şimal marşurtundan istifadə etmək icazəsini rədd etdilər. Cənubdan Everestə qalxmaq mümkün deyildi. Çünki burada yerləşən Xumbu buzlağı keçilməz sərhəd idi. Odur ki, komanda Xumbu buzlağını keçmək üçün vertolyotdan istifadə etmək qərarına gəldi. Komanda Vanq Jinq adlı 39 yaşlı çinli qadından və şerplərdən ibarət idi. Mayın 23-də səhər saat 6:30-da komanda bu günə qədər cənubdan Everest dağının zirvəsinə çatan ilk və yeganə alpinistlər oldu. Onların bu uğuru sosial media və jurnalistikada birmənalı qarşılanmadı. Tənqidçilər bunu saxtakarlıq adlandırır, onların Everest tarixinə ləkə vurduğunu bildirirdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu fəth bir ilk olaraq qəbul edildi və Vanq Jinq "İlin Beynəlxalq Alpinisti" adını aldı. Nepal, yerli xəstəxanalara on minlərlə dollar bağışlamaqla və yeni hibrid aviasiya-alpinizm texnikasını əldə etməklə, Çinin istəksizliyini ölkə üçün uğura çevirdi.^[140]

2014-cü il mövsümündə Çindən (Tibet bölgəsi) 100-dən çox, Nepaldan isə 6 nəfər zirvə cəhdi etdi.^[141] Buraya 72 yaşlı Bill Burke, hindistanlı yeniyetmə qız və çinli bir qadın Jinq Vanq da daxil idi.^[142] Digər bir gənc qız zirvəçi 2003-cü ildə böyük bacısı Lhakpa şerp ilə birlikdə dırmanmışdı və bu qız o dövrdə Everest dağının zirvəsində qadın üçün ən çox vaxt keçirən Minq Kipa şerp idi.^[143]

2015 mövsümündə uçqun və zəlzələlər

2015-ci ildə, Nepalda yüzlərlə icazə və Tibetdə (Çin) bir çox əlavə icazənin verilməsi ilə rekord səviyyədə dırmanma mövsümü olaraq təyin olundu. Bununla birlikdə 25 aprel 2015-ci ildə 7.8 bal gücündə zəlzələ Everestin dırmanma mövsümünü təsirli bir şəkildə dayandırdı.^[144] Zəlzələ və uçqunlar nəticəsində 2015-ci ildə 1974-cü ildən bəri ilk dəfə heç bir zirvə fəthi qeydə alınmadı.^[145][146]

Bunun səbəblərindən biri də yeni bir zəlzələ ehtimalının yüksək(50 faizdən çox) olması idi.^[147] İlk zəlzələdən bir neçə həftə sonra bölgə yenidən 7.3 bal gücündə zəlzələ ilə qarşılaşdı və xeyli sarsıntılar oldu.

25 aprel 2015-ci ildə Nepalda 7,8 bal gücündə zəlzələ baş verdi. Zəlzələ nəticəsində 1-ci Baza düşərgəsində uçqun əmələ gəldi.^[148] 18 cəsəd Hindistan Ordusunun alpinist heyəti tərəfindən Everest dağından çıxarıldı.^[149] Pumoride uçqun başlamış, Everest dağının cənub-qərb tərəfindəki Xumbu buzlağından keçərək Cənubi Baza Düşərgəsini basmışdı.^[150]

Zəlzələlər yüzlərlə alpinisti Xumbu buzlağınının üstünə atdı və təchizat az olduğu üçün onlar vertolyotla təxliyə edilməli oldular.^[151] Zəlzələ marşrutu Xumbu buz divarı yönündə dəyişdirdi və bu alpinistlər üçün əlçatmaz oldu.^[151] Pis hava da vertolyotun təxliyəsini çətinləşdirdi.^[151] Everest faciəsi ümumilikdə Nepaldakı təsirlə müqayisədə az idi, Nepalda demək olar ki, doqquz min nəfər ölmüş^[152][153] və təxminən 22000 nəfər yaralanmışdı.^[152] Tibetdə 28 Aprelə qədər ən az 25 nəfər öldü, 117 nəfər yaralandı.^[154] 29 Aprel 2015-ci ilədək Tibet Alpinizm Dərnəyi (Şimal / Çin tərəfi) Everestin şimal tərəfindən qalxmaq üçün Everest və digər zirvələri bağladı.^[155] Cənub tərəfdən vertolyotlar 1-ci və 2-ci baza düşərgələrində olan 180 nəfəri təxliyə etdilər.^[156]

2015-ci ilin avqustu — Dağ yenidən açılır

24 Avqust 2015-ci ildə Nepal dağ alpinistləri də daxil olmaqla Everesti yenidən turizm sahəsinə açdı.^[157] Payız mövsümü üçün yeganə alpinist icazəsi, əvvəllər dörd dəfə uğur qazanmadan Everest zirvəsinə yüksəlməyə cəhd edən yapon alpinist Nobukazu Kuriki-yə verildi. O beşinci cəhdini oktyabr ayında etdi, ancaq güclü külək və dərin qar səbəbiylə sadəcə 700 m dırmandıqdan sonra zirvədən imtina etməli oldu.^[158][159] Kuriki, bütün barmaqlarının və baş barmağının bahasına başa gələn iki gün boyunca dondurulmuş bir qar çuxurunda ilişərək sağ qalmaqla Everestə qalxmağın təhlükələrini bir daha qeyd etdi.^[160]

Lukla-dan Everest Baza Düşərgəsinə(Nepal) qədər cığırın bəzi hissələri ilin əvvəlində baş verən zəlzələlərdə zədələnmiş və trekkerlər üçün yararsız vəziyyətə düşmüşdü.^[161]

2016 mövsümü

Havley məlumat bazası 2016-cı ilin əvvəlində 641 zirvə fəthi qeydə almışdır.^[162]

"Hillari"

2017 mövsümü

201, yüzlərlə zirvə fəthi və çoxlu ölümlə nəticələnən ən böyük mövsüm idi.^[163] 27 May 2017-ci ildə Kami Rita şerp Alp Askents Everest Ekspedisiyasının köməyi ilə zirvəyə 21-ci dəfə çıxdı və o həmçinin Apa Şerp və Furba Taşi Şerp ilə birlikdə 21 dəfə Everest dağının zirvəsinə çıxan üç nəfərdən biri oldu.^[164][165] Mövsüm zirvədən enən zaman qızdırması qalxan İsveçrəli Ueli Stekin ölümü ilə faciəli bir başlanğıc verdi.^[166]Hillari pilləsində mümkün dəyişikliklərin xarakteri barədə davamlı müzakirə edildi.^[167] 2017-ci il üçün zirvəni fəth edənlərin sayı 449-u Nepaldan (Cənubdan) və 120 Çin Tibetindən(Şimaldan) qalxmaqla 648-ə çatdı.^[135]

2018

2018-ci ildə Everest dağına 807 alpinist:^[168] Nepal tərəfində 563, Çin Tibet tərəfdən 240 nəfər daxil oldu.^[128] Bu, bütün illər ərzində 2013-cü ildə 667 olarkən əvvəlki rekordu qırdı və buna kömək edən bir amil, kritik bahar dırmanması mövsümündə 11 gün davam edən xüsusilə uzun və aydın hava idi.^{[128][136][169]} Nepal Ali Məhkəməsində bir məhkəmə iddiası qazandıqdan sonra dırmaşmağa başlamış 70 yaşlı cüt amputasiyalı alpinistin fövqəladə işi daxil olmaqla müxtəlif qaydalar pozuldu.^[128] Heç bir böyük fəlakət olmadı, ancaq yeddi alpinist, bir neçə şerp və beynəlxalq alpinist də daxil olmaqla ölənlər oldu.^[169][170]

Himalay rekordçusu Elizabet Havley, 2018-ci il yanvarın sonlarında vəfat etdi.

Nepal tərəfindən verilən icazələrin sayına dair rəqəmlər 347^[171] ilə 375 arasında dəyişir.^[172]

2019

2019 itkiləri

Ölümlər	Milliyəti
Chris Daily	ABŞ
Donald Cash	ABŞ
Robin Fisher	Böyük Britaniya
Druba Bista	Nepal
Kevin Hynes	İrlandiya
Kalpana Dash	Hindistan
Anjali S.Kulkarni	Hindistan
Ernest Landgraf	Avstriya
Nihal Bagvan	Hindistan
Ravi Thakar	Hindistan
Chrish Kulish	ABŞ
Seamuss Lavless[qeyd 4]	İrlandiya

2019-cu ilin yaz mussonları bir sıra alpinistlərin ölümünə səbəb oldu. Dünyada zirvəyə çatmaq üçün növbəyə duran yüzlərlə alpinistin görüntülərinin yayımlanması və onların alpinistlərin meyitlərin üstünə çıxması barədə mediada yayılan sensasion məlumatlar insanları qorxutdu.^{[173][174][175][176]}

Xumbu buz divarı

Himalay dağlarında və həmçinin K2, Nanga Parbat və Meru dağlarında müxtəlif qış ekspedisiyaları ilk 14 həftədən 2019-un Everest üçün səs-küylü olacağını bildirdi.^[177] Cory Riçards Twitter-də 2019-cu ildə zirvəyə yeni bir dırmaşma marşrutu quracağına ümid etdiyini açıqladı.^[177] Everestin yüksəkliyini, xüsusən də 2015-ci il zəlzələləri fonunda yenidən ölçmək üçün bir ekspedisiya təyin olundu.^[178][179] Çin 2019-cu ilin fevral ayında baza düşərgəsini Everest dağının şimal tərəfində dırmaşma icazəsi olmayanlara bağladı.^[180] Aprel ayının əvvəlinə qədər dünyanın dörd bir yanından alpinist komandaları 2019 bahar dırmanışı mövsümünə gəlirdilər.^[136] Komandalar arasında çirklənmə qar və bitki örtüyü kimi şeylərin bölgədəki qida və suyun mövcudluğuna necə təsir etdiyini araşdıran bir elmi ekspedisiya da var idi.^[181] 2019 yaz alpinizm mövsümündə, demək olar ki, 400 alpinist və bir neçə yüz bələdçi ilə Nepal tərəfində zirvəyə çıxmağa çalışan təxminən 40 komanda var idi.^{[182][183][184]} Nepal 2019 üçün 381 dırmanma icazəsi verdi.^[168] Çin Tibetindən isə bu icazələrin sayı olduqca çox idi.^[185]

2019-cu ilin may ayında Nepal alpinizm bələdçisi Kami Rita 23-cü və 24-cü dəfə Everest dağını fəth edərək beynəlxalq xəbər başlıqlarında yer almağı bacardı.^{[182][183][186]} O 2019-cu ildə bir mövsümdə iki dəfə zirvəni fəth etdi.^[183] Kami Rita Everesti ilk dəfə 1994-cü ildə fəth etmişdi, bundan başqa o K2 və Lhotze kimi bir sıra digər yüksək dağları da fəth etmişdi.^{[182][183][184][186]}

23 may 2019-cu il tarixində, yəqin ki, dağda yüksək gecikmələrə aparan izdiham və buludsuz hava şəraiti səbəbindən təxminən yeddi nəfər öldü.^[168] Daha əvvəl zirvə cəhdi etmiş 19 yaşlı gənc qeyd etmişdir ki, hava buludsuz olduqda (yüksək küləklər sakitləşir), hamı üst və geri qalxmağa tələsəndə uzun xətlər yaranır.^[187] Çin Tibetində bir Avstriya alpinisti uçqundan öldü^[168] və 26 may 2019-cu il tarixinə qədər bahar dırmaşma mövsümü üçün ölənlərin sayı 10-a yüksəldi.^{[188][189][190]} Mayın 28-də bir alpinist eniş zamanı təqribən 26.000 fut (7.925 m) hündürlükdə həyatını itirdi və bununla da ölənlərin sayı 11 oldu.^[191] Növbəti alpinist itkin düşdü və öldüyü ehtimalına görə rəqəm 12-yə çatdı.^[192] Ölənlərin sayına baxmayaraq, 2019-cu ilin yazında dırmaşma mövsümündə rekord sayda: 891 alpinistin zirvə cəhdi üçün toplandığı bildirilir.^[129][193]

Çindən Everestə dırmanmaq üçün müxtəlif icazə məhdudiyyətləri olsa da, Nepal, sadəcə həkimdən dırmaşma icazələrinə imza atmağı tələb edir.^[193] Bunun fonunda, Nepal hökuməti artıq dağ zirvəsinə ekspedisiyalar haqqında mövcud qanunlara yenidən baxmağı düşünür.^[194]
İcazələrin sayından asılı olmayaraq, hava şəraiti alpinistlərin zirvəyə getməsinin vaxtına təsir göstərir.^{[195][195][196]}

31 May 2019-a qədər, dırmanma mövsümünün hamısı tamamlandığı düşünülür, çünki dəyişkən hava şəraiti və külək sürətinin artması zirvəni çətinləşdirir.^[197] Musson mövsümü sentyabrda başa çatdıqda Everest daha az populyar bir seçimdir, çünki mussonlar dağda çox miqdarda qar buraxır və beləliklə uçqun təhlükəsini artırır.^[198] Uçqunlar tarixən Everestdə ölümlərin dörtdə birinin səbəbidir.^[129]

Dırmanış

Düşərgələr

Həmçinin bax: Everest Baza düşərgələri

Mövqe	Hündürlük
Baza düşərgəsi 5,400 metr (17,700 ft)	5.4	54
Düşərgə 1 6,100 metr (20,000 ft)	6.1	61
Düşərgə 2 6,400 metr (21,000 ft)	6.4	64
Düşərgə 3 6,800 metr (22,300 ft)	6.8	68
Düşərgə 4 8,000 metr (26,000 ft)	8.0	80
Zirvə 8,850 metr (29,040 ft)	8.8	88

İcazələr

Nepalda 2014-cü ildə 334 dırmaşma icazəsi verildi. Lakin bəzi səsbəblərdən zirvə cəhdləri təxirə salındı və icazələr 2019-cu ilə uzadıldı.^[199] 2015-ci ildə Everestə qalxmaq üçün 357 icazə var idi, lakin uçqun və zəlzələ səbəbindən dağ yenidən bağlandı və bu icazələrə 2017-ci ilə qədər iki illik uzadılma verildi (2014-cü il üçün olduğu kimi 2019-cu ilə deyil).^[199][200]

2017-ci ildə, 11 min dollarlıq icazə almadan Everestə çıxmağa çalışan bir icazədən yayınan şəxs, digər cəzalarla birlikdə 22 min dollarlıq cərimə, qadağalar və tutulduqdan sonra mümkün olan dörd il həbs cəzası ilə qarşılaşdı. İngiltərənin Daily Mail qəzetinə görə, ona Nepalda 10 illik alpinistlik qadağası verildi və evə qayıtmağa icazə verildi. Əslində başqa dağlara çıxmayan cinayətkar, yenidən cəhd edəcəyini, ancaq növbəti dəfə icazə alacağını söylədi.^[201]

Nepal tərəfindən hər il verilən icazələrin sayı aşağıda verilmişdir:^[200][202]

• 2008–160
• 2009–220
• 2010–209
• 2011–225
• 2012–208
• 2013–316
• 2014–326 (istənilən il üçün 2019-a qədər uzadılmışdır)
• 2015–356 (istənilən il üçün 2017-ci ilə qədər uzadılmışdır)
• 2016–289
• 2017–366–373 (keçən il 2015 üçün uzadılmış icazələr)
• 2018–346
• 2019–381 (keçən il 2014 üçün uzadılmış icazələr)

Tibetdəki Çin tərəfi də Everestə dırmanış üçün icazə sənədləri ilə idarə olunur.^[203] 2008-ci ildə Olimpiya məşəli Olimpiya estafeti tərəfindən Everest dağının zirvəsinə aparıldığına görə 2008-ci ildə zirvə cəhdlərinə icazə verilmədi.^[204]

Marşrutlar

Everestə dırmanış üçün marşrutlar. Peyk görüntüsü.

Everest dağında iki əsas dırmaşma marşrutu: Nepaldan cənub-şərq silsiləsi və Tibetdən şimal silsiləsi, habelə daha az tez-tez dırmaşılan yollar var.^[205] İki əsas yoldan cənub-şərq silsiləsi texniki cəhətdən daha asandır və daha tez-tez istifadə olunur. Bu Edmund Hillari və Tensing Norgeyin 1953-cü ildə istifadə etdiyi marşrutdur və 1996-cı ilə qədər tapılan 15 marşrutdan ilkidir.^[205] Lakin bu marşrut, Çin Xalq Respublikasının Tibetə hücumundan sonra Çin sərhədi 1950-ci illərdə qərb dünyasına bağlandığı zaman ləğv edildi.^[206]

Əksər cəhdlər may ayında, yay musson mövsümündən əvvəl edilir. Musson mövsümü yaxınlaşdıqda, reaktiv axın şimala doğru irəliləyir və bununla da dağda yüksək küləyin sürətini azaldır.^[171][207] Bəzən sentyabr və oktyabr aylarında cəhdlər edilməsinə baxmayaraq, mussonlardan sonra reaktiv axını yenidən müvəqqəti olaraq şimala tərəf çəkildikdə, mussonlarda əlavə qar yağması və mussonların sonunda az sabit hava şəraiti qalxmağı çətinləşdirir.

Cənub-şərq silsiləsi

Cənub marşrutu

Cənub-şərq silsiləsindən keçmə Nepalda Everestin cənub tərəfində 5,380 metr (17,650 ft) məsafədə yerləşən Baza Düşərgəsinə gedişlə başlayır. Ekspedisiyalar, adətən, Katmandudan Lukla'ya (2.860 m) uçur və Namche Bazaardan keçirlər. Alpinistlər daha sonra hündürlük xəstəliyinin qarşısını almaq üçün lazımi hündürlükdə uyğunlaşma imkanı verən Baza Düşərgəsinə yürüş edirlər^[208]. Xumbu buzlağında avadanlıqlar və tədcizatlar yaklar və ya hamballarla Baza düşərgəsinə daşınır. 1953-cü ildə Hillari və Tenzinq Everestə çıxdıqları zaman İngilis ekspedisiyası (400-dən çox alpinist, bələdçi və şerpdən ibarət) dırmanışa Katmandu Vadisindən başladı, çünki o vaxt şərqdə heç bir yol yox idi.

Alpinistlər hündürlükə uyğunlaşaraq bir neçə həftə Baza Düşərgəsində keçirlər. Bu müddətdə şerplər və bəzi ekspedisiya alpinistləri Xumbu buzlağanında iplər və nərdivanlar qururlar.

Buzdan qüllələr, buzlaq çatları və bu kimi dəyişkən buz formaları marşrutu ən təhlükəli edən ərazilərdir. Bu hissədə bir çox alpinist və şerp həlak olub. Təhlükəni azaltmaq üçün alpinistlər ümumiyyətlə şəfəqdən əvvəl, donma temperaturunda dırmanmağa başlayırlar.

6,065 metr (19,900 ft) yüksəklikdə, Xumbu buzlağından yuxarıda 1-ci düşərgə yerləşir.

Düşərgə 1-dən alpinistlər Sükut dərəsi ilə Lhotze yamacının təməlinə, Düşərgə 2-nin 6,500 metr (21,300 ft)-də qurulduğu yerə qədər yola çıxırlar. Sükut dərəsi, mərkəzdə nəhəng yanal yarıqlarla dolu düz, yumşaq bir şəkildə artan buzlaq vadisidir. Alpinistlər Nuptzenin bazası yaxınlığında, "Nuptze keçidi" olaraq bilinən kiçik bir keçid yolu keçmək məcburiyyətində qalırlar. Sükut vadisinin belə adlandırılmağına səbəb ərazinin topoqrafiyasının ümumiyyətlə dırmaşma yolundan küləyi kəsməyidir. Yüksək hündürlük və aydın, küləksiz bir gün alpinistlər üçün dözülməz dərəcədə isti ola bilər.^[209]

Düşərgə 3-dən Düşərgə 5-ə qədər alpinistlər iki əlavə problemlə üzləşirlər: Cenevrə dalğası və "Sarı Band". Cenevrə dalğası, 1952-ci il İsveçrə ekspedisiyası tərəfindən adlandırılan qara qayanın qabarıq bir formasıdır. Dartılmış iplər alpinistlərə bu qarla örtülmüş qaya qrupu üzərində sürüşməyə kömək edir.^[209]

Cənub Aşırımında alpinistlər ölüm zonasına daxil olurlar. Zirvə cəhdi edən alpinistlər bu yüksəklikdə adətən iki-üç gündən çox qalmaya bilər. Hava bu qısa bir neçə gün içində işləmirsə, alpinistlər enmək məcburiyyətində qalırlar, hamısı geri, Baza düşərgəsinə dönürlər.

Düşərgə 4-dən etibarən alpinistlər zirvəyə 10–12 saat ərzində çatmaq ümidi ilə (hələ 1000 metr yüksəklikdə) zirvəyə gecə yarısı yaxınlaşmağa başlayır. Alpinistlər əvvəlcə "Eyvana", zirvədən əvvəlki qabarıq formalaşmaya-8,400 metr (27,600 ft) hündürlüyə çatırlar. 8,750 metr (28,700 ft) hündürlükdə dünyada ikinci ən hündür zirvə olan Cənub Zirvəsi görünür.

Cənub Zirvəsindən, alpinistlər qalın qar qatı ilə örtülmüş cənub-şərq silsiləsini izləyirlər. Bura marşrutun ən təhlükəli hissələrindən biridir: sola səhv bir addım cənub-qərb yamacından, 2400 m (7,900 fut) hündürlükdən, sağa addım isə 3,050 m (10,010 fut) hündürlüyündəki Kangşung divarından birinin düşməsi ilə nəticələnə bilər. Bu cığırın sonunda 8,790 m (28,840 fut) məsafədə yerləşən Hillari Pilləsi adlı 12 m (39 fut) hündürlüyündə qaya divarı var.^[210]

Hillari və Tenzinq bu addımı atan ilk alpinistlər idi və onlar ibtidai buz dırmanma avadanlıqları və iplərindən istifadə edərək bunu etdilər. Hal-hazırda alpinistlər bu pilləni əvvəllər şerplər tərəfindən qurulmuş sabit iplərdən istifadə edərək qalxırlar. Son illərdə dağa dırmaşan insanların sayının artması ilə Hilları Pilləsi tez-tez çətinliyə çevrilir, alpinistlər iplərdən istifadə üçün növbədə xeyli vaxt gözləmək məcburiyyətində qalır və alpinistlərin dağdan səmərəli şəkildə aşağı enmələrində problemlər yaranır.

Hillari Pilləsindən sonra alpinistlər qayalı bir hissəni keçməlidirlər. Alpinistlər ümumiyyətlə zirvədə yarım saatdan az vaxt sərf edirlər ki, qaranlıq girmədən əvvəl düşərgə 4-ə enə bilsinlər, günortadan sonra hava ilə bağlı ciddi problemlərin qarşısını alsınlar və ya əlavə oksigen balonları tükənməsin.

Şimal silsiləsi marşrutu

Şimal silsiləsi marşrutu Everestin şimal tərəfindən, Tibetdən başlayır. Ekspedisiyalar Ronqbuk buzlağına tərəf gedərək buzlağın altındakı çınqıl düzənliyindən 5,180 m (16,990 fut) məsafədə düşərgə qururlar. II düşərgəyə çatmaq üçün alpinistlər şərqdəki Ronqbuk buzlağından 6.100 m (20,000 fut) yüksəkliyə qədər qalxırlar. III Düşərgə Şimal Aşırımının altında, 6.500 m (21.300 fut) məsafədədir. Şimal Aşırımındakı Düşərgəyə çatmaq üçün alpinistlər buzlaqdan 71010 m (23,000 fut) məsafədə yerləşən Şimal Aşırımına çatmaq üçün sabit iplərin istifadə edildiyi aşrımın ətəyinə qalxırlar. Şimal Aşırımından alpinistlər, düşərgə 5-i təxminən 7,775 m (25.500 fut) hündürlükdə qurmaq üçün qayalı şimal silsiləsinə qalxırlar. Marşrut Şimal yamacı ilə diaqonal bir dırmaşmaqla, sarı bandın təməlinə qədər, 8,230 m (27,000 fut) məsafədə düşərgə 4-ə çatır. Düşərgə 4-dən etibarən alpinistlər son zirvəyə təkan verirlər.^[211]

Zirvə

Marşrutlar ümumiyyətlə ortaq bir nöqtəni, zirvəni bölüşür. Everest zirvəsi "yemək otağı masasının ölçüsü" kimi təsvir edilmişdir.^[212] Zirvəyə hər il qar yağır və qayanın üstündəki buz üzərindəki qar təbəqəsi ildən-ilə dəyişir.^[213] Qaya zirvəsi Ordovik əhəngdaşından ibarətdir və Montana Dövlət Universitetinə görə aşağı dərəcəli metamorfik qayadır.^{[214][qeyd 5]}

Zirvənin altında hələ də parlaq rəngli qış gödəkcələri geyən meyitlərlə dolmuş "göy qurşağı vadisi" olaraq bilinən bir sahə var. Təxminən 8000 metrə qədər yüksəklikdəki bu sahə oksigen az olduğuna və aşağı təzyiq səbəbi ilə yüksək təhlükə və adətən "ölüm zonası"dır.^[65]

Zirvənin altında Everest dağının üç əsas tərəfinə enən dağ yamacı var: Şimal yamacı, cənub-qərb üzü və şərq yamacı- Kangşung divarı;

Ölüm zonası

Everestə zirvə cəhdi edən alpinistlər 8,000 metr (26,000 ft) yüksəklidən sonra "Ölüm zonası"na daxil olur və bu zonada hündürlük artdıqca yaşamaq üçün çətinliklərlə üzləşirlər. Temperatur çox aşağı səviyyəyə düşür, nəticədə havaya məruz qalan hər hansı bir bədən hissəsinin donması baş verir. Temperatur çox aşağı olduğu üçün bəzi bölgələrdə qar donur və sürüşərək düşməklə ölüm və ya yaralanma baş verə bilər. Everestdəki bu yüksəkliklərdə yüksək külək də alpinistlər üçün böyük təhlükədir.

Alpinistlər üçün digər əhəmiyyətli təhlükə aşağı atmosfer təzyiqidir. Everestin üstündəki atmosfer təzyiqi dəniz səviyyəsindəki təzyiqin üçdə birini təşkil edir. Nəticədə nəfəs almaq üçün təxminən üçdə bir oksigen əldə edilə bilər.^[215]

Soldan sağa Everest və Lhotze, Makalu, Çamlanq

Ölüm bölgəsinin təhlükəli təsiri o qədər böyükdür ki, alpinistlərin əksəriyyəti Cənub Aşırımından zirvəyə getmək üçün lazım olan 1.72 kilometr (1.07 mil) məsafəni getmək üçün 12 saat sərf edirlər.^[216] Hətta bu səviyyəyə çatmaq üçün tipik bir ekspedisiya üçün 40–60 gün çəkən uzun hündürlükdə uyğunlaşma tələb olunur. 8,500 metr (27,900 ft)-dən yuxarı hündürlükdə atmosfer şəraitinə məruz qalan bir insan uyğunlaşma olmadan 2–3 dəqiqə ərzində huşunu itirəcəkdir.^[217]

2007-ci ilin may ayında "Caudwell Xtreme Everest", həddindən artıq yüksəklikdə insan qanında oksigen səviyyəsi ilə əlaqədar tibbi araşdırma etdi. 200-dən çox könüllü Everest Baza Düşərgəsinə qalxdı, burada qandakı oksigen səviyyəsini araşdırmaq üçün müxtəlif tibbi testlər edildi. Kiçik bir komanda da zirvəyə gedən yolda sınaqlar keçirdi.^[218] Baza düşərgəsində belə, oksigenin aşağı nisbi təzyiqi qanın oksigendən doyma səviyyəsinə birbaşa təsir göstərdi. Dəniz səviyyəsində qanın oksigendən doyma səviyyəsi normalda 98–99% təşkil edir. Baza düşərgəsində bu rəqəm 85 ilə 87% arasında düşdü. Zirvədə alınan qan nümunələri qanda oksigen səviyyəsinin çox aşağı olduğunu göstərdi. Qandakı oksigenin yan təsiri, insanda normalda dəqiqədə 20–30 nəfəs alma olduğu halda bu rəqəmin 80–90-a qədər artmasıdır.^[219]

Oksigenin olmaması, tükənmə, həddindən artıq soyuq və dırmaşma təhlükələri hamısı ölüm sayının artmasına səbəb olur. Gəzə bilməyən yaralanan şəxs ciddi problemlər içərisindədir, çünki vertolyotla xilasetmə ümumiyyətlə mümkün deyil və insanı dağdan aparmaq çox risklidir. Qalxma zamanı ölən insanlar adətən geridə qalırlar. 2006-cı ildə 150-yə yaxın cəsəd heç vaxt tapılmadı. Standart dırmaşma marşrutları yaxınlığında cəsədləri tapmaq nadir deyil.^[220]

2008-ci ildə edilən bir araşdırma "ölüm zonasının" həqiqətən Everest ölümlərinin ən çox yaşadığı yer olduğunu, eyni zamanda ölümlərin çoxunun zirvədən enmə zamanı baş verdiyini qeyd etdi.^[221] Everestdəki ölümlər haqqında 2014-cü ildə bir məqalədə qeyd olunur ki, uçqun ölüm zonası üçün ən böyük təhlükələrdən biridir, uçqunlar aşağı yüksəkliklərdə ölümün daha çox yayılmış səbəbidir.^[222][223]

Buna baxmayaraq, Everest alpinistlər üçün bəzi ölçmələrə görə bir sıra zirvələrdən: Kançencaqra, K2, Annapurna, Nanga Parbat və s. daha təhlükəsizdir, lakin bu dövrdən asılıdır.^[224] Monblanın hər il Everestdən daha çox ölümü var, adi bir ildə yüzdən çox adam ölür və qeydlər aparıldıqdan bəri səkkiz mindən çox adam ölmüşdür.^[225] Ümumi dağ ölümünə təsir edən bəzi amillər arasında dağın populyarlıq səviyyəsi, dırmaşanların bacarığı və qalxmağın çətinliyi var.^[225]

Digər bir sağlamlıq təhlükəsi gözlərin korlanmasına və korluğa səbəb ola bilən retinal qanamalardır.^[226] Everest alpinistlərinin dörddə birinə qədəri retinal qanaxma yaşaya bilər və normalda aşağı hündürlüklərə qayıtdıqdan bir neçə həftə ərzində sağalsalar da, 2010-cu ildə bir alpinist kor oldu və ölüm zonasında öldü.^[226]

Günorta saat birdə, İngilis alpinist Peter Kinlok, "dünyanın damında", parlaq günəş işığında, aşağıda Himalayın şəkillərini çəkərək, şən idi. Ancaq Everest dağı indi onun qəbridir, çünki yalnız bir neçə dəqiqə sonra qəflətən kor oldu və soyuqdan ölmək üçün tərk edilməli oldu. A.Mak Smis

Komanda növbəti 12 saat ərzində onu dağdan endirməyə çalışmaq üçün çox səy göstərdi, lakin heç bir fayda vermədi, çünki çətin hissələrdən keçməkdə uğursuz oldular.^[227] Xilas etməsi mümkün olanlar üçün Everest Şimal-Şərq silsiləsi çətinlik kimi tanınır.^[227] Bu vəziyyətin bir yolu, 2011-ci ildə zirvədən paraşüt keçirmək niyyətində olan iki nepallı tərəfindən kəşf edildi. Onların heç bir seçimi yox idi: oksigen balonları və materialları tükəndiyi üçün planlarını davam etdirməyə məcbur oldular.^[228] Onlar zirvədən uğurla çıxdılar və 42 dəqiqə ərzində dağdan qalxmadan Namche Bazara doğru sürüşdülər.^[228]

Əlavə oksigen

Ekspedisiyaların çoxu 8,000 metr (26,000 ft) -dən yuxarı oksigen maskaları və balonlarından istifadə edir.^[229] Everesti əlavə oksigen almadan dırmaşmaq olar, lakin bu ən bacarıqlı alpinistlər tərəfindən və yüksək risk altında edilə bilər. İnsanlar aşağı oksigen ilə dəqiq düşünmürlər və həddindən artıq aşağı temperatur və dik yamacların birləşməsi tez-tez düzgün qərar qəbul etməyi tələb edir. Zirvəyə çıxan alpinistlərin təxminən 95 faizi zirvəyə çatmaq üçün oksigen balonlarından istifadə etsə də, alpinistlərin təxminən beş faizi Everesti əlavə oksigen olmadan fəth etmişdirlər. Əlavə oksigen olmadan zirvəyə çatmağa çalışanlar üçün ölüm nisbəti ikiqatdır.^[230]

Beyin hüceyrələri oksigen çatışmazlığına son dərəcə həssasdır. Bəzi beyin hüceyrələri, oksigen tədarükü yox olduqdan 5 dəqiqə sonra ölməyə başlayırlar. Nəticədə beyin hipoksiyası sürətlə ciddi beyin zədələnməsinə və ya ölümünə səbəb ola bilər.

Everest dağına qalxmaq üçün oksigen balonlarının istifadəsi mübahisəlidir. İlk dəfə 1922-ci ildə Britaniya Everest Dağı Ekspedisiyasında 7,800 metr (25,600 ft)-ə qalxmış Corc Finç və Geoffrey Brus tərəfindən istifadə edilmişdir. Şiddətli bir fırtına ilə yerə yıxılanlar, gecə ərzində əlavə oksigenlə nəfəs alaraq ölümdən xilas oldular. Ertəsi gün oksigen almayan iştirakçılardan təxminən üç qat sürətli olaraq 8,100 metr (26,600 ft)-ə çıxdılar.

Corc Mallori belə bir oksigenin istifadəsini qeyri-peşəkarlıq kimi xarakterizə etdi, lakin sonradan bu olmadan zirvənin fəthinin mümkünsüz olduğunu anladığını və buna görə də 1924-cü ildəki son cəhdində istifadə etdiyini bildirdi.^[231] Növbəti iyirmi beş il üçün, hər hansı bir uğurlu zirvə fəthi üçün oksigen balonlarından istifadə standart hesab edildi.

Raynhold Messner, əlavə oksigen ənənəsini pozan ilk alpinist oldu və 1978-ci ildə Peter Habeler ilə birlikdə oksigen balonları olmadan ilk zirvə fəthini etdi. 1980-ci ildə Messner, daha çətin şimal-qərb marşrutu boyunca, əlavə oksigen və ya heç bir bələdçi və dırmaşma tərəfdaşları olmadan dağı fəth etdi.^[23]

1996-cı il fəlakəti, bələdçinin oksigen balonu istifadəsindəki rolu məsələsini də ortaya qoydu.^[232]

Payız dırmanışı

Ümumiyyətlə bahardan daha az populyar olmasına baxmayaraq, Everest dağı cəhdləri ("mussondan sonrakı mövsüm" də adlanır) payızda da edilir.^[52][233] Məsələn, 2010-cu ildə Erik Larsen və beş Nepal bələdçisi on ildə ilk dəfə payızda Everesti fəth etdilər.^[233] Mussonun sona çatdığı payız mövsümü daha təhlükəli hesab olunur, çünki bu zaman səthdə qeyri-sabit ola biləcək çoxlu miqdarda qar yığılır.^[234] Bununla birlikdə artan qar, xizək və snovbord kimi müəyyən qış idman növləri ilə daha populyar ola bilər.^[52]

Los Angeles Times-a görə Kris Çandler və Bob Kormak, Everestə 1976-cı ilin Oktyabr ayında Amerika Bicentennial Everest Ekspedisiyasının bir hissəsi olaraq etdikləri cəhd ilə Everest dağına payız yüksəlişini edən ilk amerikalılar oldular.^[235] 21-ci əsrə qədər, yaz və payız Everest dağında xizək və snovbord cəhdləri ilə daha populyar oldu.^[236] 1980-ci illərdə, payızda dırmaşmaq əslində yazdan daha populyar idi.^[237] ABŞ astronavtı Karl Gordon Heniz, 1993-cü ilin oktyabrında şüalanma üzərində təcrübə apararkən payız ekspedisiyasında öldü. Fon radiasiyasının miqdarı daha yüksək hündürlüklərdə artır.^[238]

Yanvar ayına qədər zirvədə 0,17 km/saat sürətli küləklər əsir və zirvənin orta temperaturu −33 °F (−36 °C) olur.^[52]

Seçilmiş dırmanış rekordları

2010 dırmaşma mövsümünün sonunda, təxminən 3.142 nəfər tərəfindən zirvəyə 5.104 zirvə cəhdi edilmişdir.^[239] Alpinistlərin diqqətəlayiq "ilkləri" bunlardır:

Tarix	Ölkə	İlk
1922	Avstraliya  Böyük Britaniya	Corc Finç və Kapitan Geoffrey Brus tərəfindən ilk dəfə 8,000 metr (26,247 ft) yüksəkliyə dırmanış;
1952	İsveçrə	Birinci İsveçrə Everest Ekspedisiyası tərəfindən Cənub Aşırımına dırmanış;
1953	Böyük Britaniya	Britaniya Everest ekspedisiyası tərkibində Tensinq Norgey və Edmund Hillari tərəfindən Everestin ilk fəthi;
1960	ÇXR	İlk dəfə Vang Fuzhou, Qonpo və Qu Yinhua tərəfindən Çin silsiləsindən yüksəliş;[6][7]
1975	Yaponiya	İlk qadın- Junko Tabei tərəfindən fəth (16may);[72][125]
1975	ÇXR	İkinci Çin Everest ekspedisiyası başçısının müavini Fantaloq tərəfindən şimal silsiləsindən ilk qadının yüksəlişi;[240][241][242]
1978	İtaliya  Avstraliya	Raynhold Messner və Peter Habeler tərəfindən əlavə oksigen olmadan ilk dırmanış;[243]
1978	Avstriya	Frans Oppurq tərəfindən ilk yanlız dırmanış;[244]
1980	Polşa	Polşa Milli Ekspedisiyası tərəfindən ilk qış fəthi;[245][246]
1980	İtaliya	Raynhold Messner tərəfindən əlavə oksigen olmadan ilk yanlız qalxma;[243]
1988	ÇXR  Yaponiya  Nepal	Dağın həm şimal, həm də cənub tərəfdən eyni anda zirvəyə çıxan və digər tərəfdən enən Çin, Yaponiya və Nepal komandaları tərəfindən ilk "çarpaz keçmə" dırmaşması;[72] Çarpaz dırmaşma canlı yayımlanan televiziyada ilk qeydə alınıb.
1988	Fransa	Gin-Mark Boivin tərəfindən ilk yamac paraşütü ilə eniş;[247]
1988	Yeni Zelandiya	Leydi Bradey tərəfindən əlavə oksigen olmadan ilk qadın yüksəlişi;[248]
1998	Nepal	Kazi Şerpa tərəfindən 20 saat 24 dəqiqə olmaqla əlavə oksigen olmadan cənub-şərq silsiləsi (Şənub aşırımı) ilə zirvəyə çatmaq üçün ən sürətli cəhd; [249][250][251]
2000	Sloveniya	Davo Karničar tərəfindən zirvədən xizəklə ilk enmə;[252]
2001	ABŞ	Kor alpinist Erik Weihenmayer tərəfindən ilk yüksəliş;[253]
2001	Nepal	Lhakpa Şerpa Everestə yüksələn və sağ qalan ilk nepallı qadındır.[254]
2004	Nepal	8 saat 10 dəqiqə olmaqla Pemba Dorje tərəfindən əlavə oksigen alaraq cənub-şərq silsiləsi (Cənub Aşırımı) ilə zirvəyə çatmaq üçün ən sürətli dırmanış;[255]
2006	Nepal	Lhakpa Şerpa — ən uğurlu qadın Everest alpinisti üçün öz rekordunu qıraraq 6-cı dəfə zirvəyə yüksəldi;[256]
2007	Avstriya	Kristian Stanql tərəfindən 16 saat 42 dəqiqə ərzində əlavə oksigen olmadan şimal-şərq silsiləsi ilə zirvəyə çatmaq üçün ən sürətli dırmanış;[257][258]
2010	ABŞ	Cordan Romero (13 yaş, 10 aylıq) zirvəyə çatan üçün ən gənc kişi oldu.[259]
2011	Nepal	Apa Şerpa zirvəyə ən çox- 21 ildə 21 dəfə çıxmış insandır.
2013	Nepal	Apa Şerpanın rekordu Furba Taşi tərəfindən yenilənir: 14 ildə 21 dəfə;
2013	ABŞ	Amerikalı Melissa Arnot şerp olmayan qadınlar üçün öz zirvə rekordunu 5-ci dəfə vurur.[260]
2014	Hindistan	Zirvəyə çatan ən gənc qadın, Malavas Purna (13 yaş 11 ay);
2017	Nepal	"Alp Ascents"dən Kami Rita Şerpa zirvəni 21-ci dəfə fəth edir.[261][262]
2019	Nepal	Kami Rita Şerpa zirvəni 24-cü dəfə fəth edir.[263]

Aviasiya

1933: Everest üzərində uçuş

İngilis milyonçu və keçmiş model Lusi, Leydi Houston, 1933-cü ildə Everest Uçuşunu maliyyələşdirdi. Duqlas Hamiltonun başçılıq etdiyi təyyarələr meydana gəlməsi naməlum ərazinin fotoşəkillərini çəkmək üçün zirvədən keçdi.^[264]

1988: Zirvədən ilk yamac paraşütü ilə eniş

26 sentyabr 1988-ci ildə Gin-Mark Boivin cənub-şərq silsiləsi vasitəsilə dağı fəth etdikdən sonra, dağdan enərkən paraplandan istifadə etdi.^[265] Boivin dedi: "Mən zirvəyə çatanda yorulmuşdum və bu yüksəklikdə qaçmaq olduqca çətin idi."^[266] Boivin paraşütü işə salmaq üçün zirvənin altındakı 40 dərəcəli yamacdan 18 m (60 fut) məsafədə qaçaraq 5.900 m (19.400 fut) hündürlüküdəki II Düşərgəyə 12 dəqiqədə çatdı (bəzi mənbələr 11 dəqiqə deyir).^[266][267] Boivin bu şövqü bir daha təkrarlaya bilmədi, çünki iki il sonra, 1990-cı ildə Venesueladakı Anxel şəlaləsindən enərkən öldü.^[268]

1991: Hava şarı ilə uçuş

1991-ci ildə iki hava şarında dörd nəfər Everest dağı üzərindəki ilk isti hava şarının uçuşuna nail oldu.^[269] Birinci şarda Andi Elson və Erik Cons (operator), digər şarda isə Kris Devhirst və Leo Dikinson (kameraman) yer aldı.^[270] Dikinson, "Ballooning Over Everest" adlı macəra haqqında bir kitab yazmağa başladı.^[270] İngiltərənin The Daily Telegraph qəzetinə görə, Raynhold Messner, hazırda dayandırılmış Kodak şirkətinində fəaliyyət göstərən Dikinsonun Everestin panoramik görüntülərindən birini "yerin ən yaxşı fotosu" adlandırdı.^[271] Devhirst, bu cəsarətin təkrarını sərnişinlərə şərnişin başına 2.6 milyon ABŞ dollarına təklif etdi.^[269]

2005: Vertolyotla zirvə fəthi

Eurocopter AS350

2005-ci ilin may ayında Fransalı pilot Didier Delsalle Everest dağının zirvəsinə Eurocopter AS350 helikopterini endirdi.^[272] O Beynəlxalq Aviasiya Federasiyasının (FAI) rəsmi rekordunu qırmaq üçün iki dəqiqəyə enməli oldu, lakin bunu iki dəfə olmaqla 4 dəqiqəyə etdi.^[272] Bu tip enişlərdə rotorlar, təyyarəni qarlı zəminə tam dəstəkləmək üçün çətinlik çəkirlər. Uçuş həm yüksəliş, həm də eniş sahəsinin ən yüksək olması və həmçinin eniş çətinliyinə görə dünya rekordu qırdı.^[273]

Bəzi mətbuat xəbərlərində zirvənin enişi barədə hesabatın Cənub Aşırımı enişi ilə əlaqədar bir anlaşılmazlıq olduğu irəli sürüldü,^[274] ancaq o, bundan iki gün əvvəl FAI tərəfindən və Everest qeydləri tərəfindən təsdiqlənən Cənub Aşırımına da çıxdı.^[273] Delsalle, orada olduğu müddətdə 4,880 m (16,000 fut) yüksəklikdəki iki Yapon alpinistini də xilas etdi. Alpinistlərdən biri qeyd etdi ki, yeni rekord daha yaxşı xilasetmə şansı deməkdir.^[272]

2011: Zirvədən yamac paraşütü

2011-ci ildə Everest zirvəsindən 42 dəqiqə ərzində Namche Bazaara iki Nepal paraşütü çıxdı.^[228] Onlarda oksigen və təchizat tükənmişdi, buna görə də dağdan çox sürətli olan bu yolu seçmişdilər.^[228] Cütlük bu fikirlərinə görə 2012-ci il üçün National Geographic Adventurers mükafatını aldı.^[275] Onlardan biri geri qalan ömründə heç vaxt dırmaşmadı, digəri isə heç vaxt yenidən bu idman növünü təkrarlamadı, lakin onlar birlikdə əsaslı bir uğura imza atdılar. 2013-cü ilə qədər uçuş görüntüləri Nightline televiziyasında nümayiş olundu.^[275]

2014:Vertolyot köməyilə qalxma

2014-cü ildə alpinist Vang Jing tərəfindən maliyyələşdirilən və Xumbu buz divarını keçərək Cənubi baza düşərgəsindən Düşərgə 2-yə uçmaq üçün bir vertolyotdan istifadə edildi və Everest zirvəsi fəth edildi.^[276] Bu dırmaşma alpinist dünyasında dərhal dırmaşmanın qanuniliyi və etibarlılığı ilə bağlı çoxlu etiraz və mübahisələrə səbəb oldu.^[140] Vanq bütün bunların qarşılığında "Əgər Düşərgə II-yə uçmasan, sadəcə evə gedərsən" dedi. Eyni müsahibədə o təkid etdi ki, heç vaxt bu həqiqəti gizlətməyə çalışmayıb.^[140]

Onun komandası cənub tərəfdən istifadə etməli idi, çünki çinlilər onlara dırmaşma icazəsini rədd etdilər. Nəticədə, Çinin imtina etməsi, Nepalın maraqlarına xeyirli oldu, hökumətə yerli xəstəxanalarını nümayiş etdirməyə imkan verdi və alpinizm aləmində vertolyot istifadəsi ilə əlaqədar müzakirələrə səbəb olan yeni bir hibrid aviasiya / alpinizm stilini təqdim etdi.^[140] Vanq, 2014-cü ilin iyununda Nepal hökumətindən İlin Beynəlxalq Alpinisti Mükafatını qazandı.^[276]

2016:Vertolyotlara müraciət

2016-cı ildə vertolyotların istifadəsininə artması səmərəliliyin artması və ölümcül Xumbu buz divarı üzərindən materialın daşınması üçün müraciət edilirdi.^[277] Xüsusilə qeyd edildi ki, uçuşlar buz divarı yollarını 80 səfərdən xilas etdi, lakin Everestdə ticarət fəallığını artırdı. 2014-cü ildə bir çox Nepallı buz divarında öldükdən sonra hökumət vertolyotların 1-ci düşərgəyə daha çox şərnişin aparamasını qeyd etdi, lakin bu, 2015-ci ildə baş verən ölümlər və dağın zəlzələsi səbəbindən mümkün olmadı. Buna görə də bu dəyişiklik ancaq 2016-cı ildə tətbiq edildi (baxmayaraq ki vertolyotlar 2015-ci ildə zəlzələ zamanı çox insanı xilas etmişdi.^[277] Həmin yay Bell 412, Everest dağının yaxınlığında 20.000 fut yüksəklikdə uçmaq da daxil olmaqla bir sıra sınaqlardan keçirildi.^[278]

Dırmanışların maliyyə dəyəri

Everest dağına dırmaşmaq alpinistlər üçün nisbətən bahalı bir iş ola bilər.

Zirvəyə çatmaq üçün tələb olunan dırmaşma qurğularının qiyməti 8000 ABŞ dollarından artıq ola bilər və əksər alpinistlər də 3000 ABŞ dolları əlavə edən oksigen balonlarından istifadə edirlər. Nepal vasitəsilə cənubdan Everest sahəsinə daxil olmaq üçün icazə komanda ölçüsündən asılı olaraq adambaşına 10,000 ilə 25,000 ABŞ dolları arasında dəyişir. Eniş adətən dağın yaxınlığındakı baza düşərgələrindən birində başlayır. Bir cihazı hava limanından baza düşərgəsinə köçürmək 2000 ABŞ dolları əlavə edə bilər.

Hər hansı "məşhur bələdçi" ilə, ümumiyyətlə on illərlik dırmaşma təcrübəsi və bəlkə də bir neçə Everest fəthinə sahib bir məşhur alpinistlə dırmaşmaq, 2015-ci ildən etibarən 100.000 funt sterlinqdən artıq ola bilər.^[279] Digər tərəfdən, baza düşərgəsində yalnız bir yemək və icazə kimi bürokratik yerüstü yemək təklif edən məhdud bir dəstək xidməti 2007-ci ildəki kimi 7000 ABŞ dollarına başa gələ bilər.^[111] Tibet / Çin tərəfi oğurluq və təhdid xəbərləri səbəbiylə "nəzarətdən kənar" olaraq xarakterizə edilir.^[280] 2015-ci ilədək Nepal alpinistlərin müəyyən təcrübəyə sahib olmasını və dağı daha etibarlı etmək və xüsusilə gəlirlərini artırmağı tələb etməyi düşünürdü.^[281] Lakin aşağı büdcəli şirkətlər təcrübəsiz alpinistləri alaraq daha aşağı qiymətli, lakin təhlükəli təkliflər etməyə dəvam edirdi.^[282] Qərb firmalarından üz döndərənlər çox vaxt onlara ucuz qiymətə xidmət təklif edən "şirkətlər" tapa bilərlər. Qərb şirkətləri geri dönə bilməyəcəkləri halda belə insanları inandırarkən, digər şirkətlər insanlara seçim etmək azadlığı verir.^[282]

Turizm

Nepalda düşərgə

Gon Krakauerin sözlərinə görə, Everestin kommersiyası dövrü 1985-ci ildə başlamış, zirvəyə 55 il boyunca yalnız 55 yaşındakı bir iş adamı və həvəskar dağ alpinisti olan Riçard Bassın da daxil olduğu David Breaşearsın başçılıq etdiyi bir ekspedisiya gəlmişdi.^[283] 1990-cı illərin əvvəllərində bir neçə şirkət dağa bələdçi turlar təklif edirdi. 1996-cı il fəlakətində ölən alpinistlərdən biri olan Rob Holl, hadisədən əvvəl 39 müştəriyə zirvəyə uğurla rəhbərlik etmişdi.^{[23] :24,42}

2016-cı ildə rəhbər xidmətlərin dəyəri ən çox 35.000–200.000 ABŞ dolları arasında dəyişir.^[282] Bununla birlikdə, təklif olunan xidmətlər geniş dərəcədə dəyişir və dünyanın ən kasıb və ən az inkişaf etmiş ölkələrindən biri olan Nepalda sövdələşmələr apararkən "alıcıdan ehtiyat edin".^[282][284] Turizm Nepal iqtisadiyyatının dörd faizini təşkil edir, amma Everest turizmi elə bir xüsusi gəlirdir ki, Everestdə çalışan hambalın gəliri digər gəlir mənbələri olmayan bir bölgədə xalqların orta əmək haqqından təxminən iki qat çox ola bilər.^[285]

Xərclər çox fərqli ola bilər. Minimum əlavə xərclər ilə zirvəyə çatmaq texniki cəhətdən mümkündür və bu cür səfərlər üçün maddi-texniki dəstək təklif edən "büdcə" turizm agentlikləri var. Ancaq bu çətin və təhlükəli hesab olunur ( Devid Şarpın qəzasında göstərildiyi kimi). Bir çox alpinist, icazələrin alınması, baza düşərgəsinə ərazidən nəqliyyat, yemək, çadırlar, sabit iplər,^[286] dağda olarkən təcrübəli bir alpinist kimi geniş xidmətlər təqdim edən "tam xidmət" bələdçi şirkətləri ilə işləyir. Belə bir bələdçi xidmətinin dəyəri adambaşına 40.000–80.000 ABŞ dolları arasında dəyişə bilər.^[287] Əksər avadanlıq şerplər tərəfindən daşınır. Burada 10 kiloqramdan artıq yüklərinizin daşınması üçün şerp tuta bilərsiniz. Bunun əksinə olaraq, Denali kimi daha az ticari zirvələrə cəhd edən alpinistlərin çox vaxt 30 kiloqramdan çox yük daşıması gözlənilir.^[288]

Everest dağının ticarəti dərəcəsi tez-tez tənqid mövzusudur.^[289] Tensinq Norgeyin oğlu Gamlinq Tensinq Norgey, 2003-cü ildə verdiyi bir reportajda, mərhum atasının heç bir dırmanma təcrübəsi olmayan zəngin həyəcan axtaran insanların indi müntəzəm olaraq zirvəyə çatdığını görəndə şok olduğunu söylədi:^[290]

"Hələ də bu dağa özünüz ayaqlarınızla dırmaşmalısınız. Ancaq macəra ruhu artıq yoxdur. O itdi. Oraya gedən elə insanlar var ki, dırmanış təchizatları haqqında fikirləri yoxdur. Onlar kiməsə 65.000 dollar ödədikləri üçün dırmaşırlar. Bu xudbinlikdir. Başqalarının həyatına təhlükə yaradır. "

Hər bir dırmaşmada ölə bilərsiniz və bu, özünüz üçün məsuliyyət daşıyırsınız deməkdir. Biz həqiqi alpinistlərik: ehtiyatlı, xəbərdardıq və hətta qorxurduq. Dağlara dırmaşaraq nə qədər böyük olduğumuzu öyrənmədik. Biz necə qırıla bilən, necə cılız və qorxuyla dolu olduğumuzu öyrəndik. Bunu yalnız özünüzü yüksək təhlükəyə məruz qoysanız əldə edə bilərsiniz. . Həmişə demişəm ki, təhlükəsi olmayan bir dağ dağ deyil .... Yüksək hündürlükdə alpinizm turizm və şou halına gəldi. Everestə bu ticari səfərlər, yenə də təhlükəlidir. Lakin bələdçilər və təşkilatçılar müştərilərə "Narahat olmayın, hər şey təşkil olnub" deyirlər. Marşrutu yüzlərlə şerp hazırlayır. Əlavə oksigen zirvəyə qədər bütün düşərgələrdə mövcuddur. İnsanlar sizin üçün yemək bişirəcək və çarpayılarınızı yığacaq. Müştərilər özlərini təhlükəsiz hiss edirlər və risklərə əhəmiyyət vermirlər. Raynhold Messner[291]

Bununla birlikdə, görkəmli alpinistlər arasında bu mövzuda fikirlərin hamısı qətiliklə mənfi deyildir. Məsələn, alpinizmi, xüsusən də Everest dağının ticarətini sevmədiyini söyləyən^[292]Edmund Hillari iddia etdi ki, "İnsanlar 65 min dollar ödədikdən sonra bir neçə təcrübəli bələdçi tərəfindən dağa aparılır…Bu həqiqətən alpinizm deyil^[293] ". O buna baxmayaraq qərblilər tərəfindən Everest bölgəsinə edilən dəyişikliklərdən məmnun olduğunu qeyd etdi:

Heç bir peşmanlığım yoxdur, çünki yerli insanlar üçün vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün çox çalışdım. Biz ilk dəfə oraya gedəndə, onların heç bir məktəbi, heç bir tibb obyekti yox idi. Biz orada 27 məktəb, iki xəstəxana və bir neçə tibb klinikası qurduq, sonra coşqun dağ çayları üzərində körpülər tikdik və içməli su kəmərləri çəkdik. Buna görə də şerplər ilə birlikdə onların faydalanması üçün çox iş görmüşük. " Edmund Hillari[294]

İlk zirvə bələdçilərindən biri olan Riçard Bass ( Yeddi Zirvədə məşhur) Everest alpinistləri və orada yaşamaq üçün götürdüyü işlər haqqında bir reportajda belə cavab verdi:

Alpinistlər həqiqətən böyük dağları sınamazdan əvvəl yüksək hündürlük təcrübəsinə sahib olmalıdırlar. İnsanlar 20.000 metrlik dağ ilə 29.000 fut arasındakı fərqi bilmirlər. Bu sadəcə hesab deyil. Havadakı oksigenin azalması hündürlüklə mütənasibdir, lakin bunun insan bədəninə təsiri qeyri-mütənasibdir. İnsanlar Denali (6 195 m) və ya Akonkaquaya (6960 m) dırmaşırlar və "Burada özümü çox yaxşı hiss edirəm, Everesti sınamağa gedəcəyəm" deyirlər. Ancaq bu belə deyil. Riçard Bass[295]

Hüquq və qaydalar

Zirvədən əvvəl sonuncu düşərgə

Bəzi alpinistlər təchizat çantalarından həyati təhlükə yaradan oğurluqlar barədə məlumat verdilər. Everestə oksigen olmadan çıxan və Devid Şarpın partiyasının bir hissəsi olan ilk Braziliyalı alpinist Vitor Neqret, eniş əsnasında öldü və yüksək hündürlükdəki düşərgəsindən təchizat və yemək oğurluğunu təmin etdi.^[296][297]

"Bir neçə üzv təhqir olundu, mexaniki təchizatlar oğurlanmışdı, mən və mənimlə dırmaşan həmkarım Mixael Kodasa qarşı təhdidlər edildi və onsuz da stresli bir vəziyyət daha da dəhşətli hala gətirildi "-alpinistlərdən biri qeyd etdi.^[298]

Oğurluğa əlavə olaraq, Michael Kodas " Yüksək cinayətlər: Aclıq yaşında Everestin taleyi" (2008) kitabında təsvir edir:^[299] qeyri-etik rəhbərlər və Sherpas, Tibet bazası düşərgəsindəki fahişəlik və qumar oyunları, satışla əlaqəli saxtakarlıq oksigen butulkaları və dağdan zibil çıxarmaq bəhanəsi ilə ianələr toplayan alpinistlər.

Oğurluğa əlavə olaraq, Mixael Kodas "Yüksək cinayətlər: Acgözlük dövründə Everestin taleyi" (2008) (The Fate of Everest in an Age of Greed (2008)) kitabında^[299] təsvir edir:

" Qeyri-əxlaqi rəhbərlər və şerplər, Tibet baza düşərgəsindəki fahişəlik və qumar oyunları, oksigen balonlarının satışı ilə bağlı saxtakarlıq və dağdan zibil çıxarmaq bəhanəsi ilə ianələr toplayan alpinistlər"[300][301]

Everestin Tibetdəki Çin tərəfi, bir Kanadalının şerpi tərəfindən bütün mexanizmlərinin oğurlanması və tərk edilməsindən sonra "idarədən kənar" olaraq xarakterizə edildi.^[280] Başqa bir şerp qurbanın dağdan təhlükəsiz bir şəkildə çıxmasına kömək etdi və ona ehtiyat qurğular verdi. Digər alpinistlər də hər biri yüzlərlə dollara başa gələ bilən oksigen balonlarının itdiyini bildirdilər.^[280]

2010-cu illərin sonlarında düşərgələrdən oksigen balonlarını oğurlanması barədə məlumatlar daha çox yayıldı.^[302] Qərblilər bəzən insan həyatının dəyərləri ilə bağlı fərqli bir anlayışa sahib olan yerli sakinləri sürükləyən çıxılmaz yoxsulluğu başa düşmək üçün mübarizə aparırdılar.^[303][304] Məsələn, adambaşına cəmi 1000 rupi (6.30 funt) üçün bir neçə xarici vətəndaş qaldıqları yerdən çıxmaq məcburiyyətində qaldılar və təhlükəsizliyə aparıldıqlarına inandılar. Bunun əvəzinə onlar tərk edildi və qar fırtınasında öldülər.^[303]

2014 Şerp tətili

18 aprel 2014-cü Everest dırmanma cəmiyyətinə bu günə qədər ən böyük zərbəni vuran fəlakətlərdən birində, 16 şerp, Nepalda Everest dağından uçqun səbəbindən öldü. Faciəyə cavab olaraq çox sayda şerp dırmanma bələdçiləri işdən getdi və ən çox dırmaşan şirkətlər itki üçün yas tutan şerp xalqına qarşı çıxdılar.^[305][306] Bəziləri hələ dırmaşmaq istəyirdilər, amma o ili davam etdirmək üçün həqiqətən çox mübahisəli idi.^[305] Şerplərin iş tətillərinə səbəb olan məsələlərdən biri də dırmaşma zamanı əsassız müştəri tələbləri idi.

Everest dağında ekstremal idman növləri

Everest dağı alpinizmdən başqa digər qış idman növlərinə, o cümlədən snovbord, xizəklə sürüşmə, yamac paraşütü və paraşütizm' da ev sahibliyi etmişdir.

Yui,iro Miura 1970-ci illərdə Everestdə xizək sürən ilk adam oldu. Həddindən artıq xəsarət alaraq amma yıxılmadan Cənub Aşırımından təxminən 4,200 ft aşağı sürüşüb.^[72] Stefan Gatt və Marko Siffredi 2001-ci ildə Everest dağında snovbord etdilər.^[307] Digər Everest snovbordçularına 2000-ci ildə cənubda baza düşərgəsinə enmiş Sloveniyalı Davo Karničar, şimal tərəfində 1996-cı ildə İtaliyadan Hans Kammerlander,^[308] və 2006-cı ildə ABŞ-dən Kit DesLaurier daxildir.^[309] 2006-cı ildə İsveçli Tomas Olsson və Norveçli Tormod Granheim şimal üzü ilə birlikdə xizək sürdülər.^[310]

Müxtəlif növ sürüşmə enişləri yavaş-yavaş daha populyarlaşdı.

1986-cı ildə Everest dağı ekspedisiyası zamanı^[311] Stev Mak-Kinney dağdan delta qanadlarla uçan ilk şəxs oldu.^[267] Fransız Gin-Mark Boivin 1988-ci sentyabrda Everestin cənub-şərq silsiləsindən yamac paraşütü ilə enərək bir ilk etdi.^[265] 2011-ci ildə iki Nepallı 45 dəqiqə ərzində Everest zirvəsindən 16,400 fut (5,000 m) yüksəkliyinə enərək sürüşmə enişi etdi.^[312] 5 may 2013-cü ildə Red Bull içki şirkəti Valeri Rozova paraşüt qanadlar geyinərək dağdan atlaması üçün sponsorluq etdi və o dünyanın ən yüksək Wingsuit atlaması rekordunu qırdı.^[223][313]

Everest və din

Ronqbuk Monastrı və arxa fonda Everest

Everest dağının cənub hissəsi, doqquzuncu əsrdə " lotus mənşəli " Buddist müqəddəsi Padmasambhava tərəfindən təyin edilmiş bir neçə "gizli dərə" dən biri kimi qəbul edilir.^[314]

Everestin şimal tərəfindəki baza süşərgəsinin yaxınlığında "dünyanın ən dramatik mənzərələri olan Everest dağının müqəddəs həddi "adlandırılan Ronqbuk Monastırı yerləşir.^[315] Nepalın Xumbu bölgəsindəki Everestin yamaclarında yaşayan şerplər üçün, Ronqbuk Monastırı vacib bir ziyarət yeridir.^[84]

Tibet Buddizmində " Tükənməz bəxşiş ilahəsi " olan Miyolanqsanqmanın Everestin başında yaşadığı güman edilir. Şerp Buddist rahiblərinin dediyinə görə Everest Miyolanqsanqma'nın sarayı və oyun meydançasıdır və bütün alpinistlər ancaq dəvətsiz gəlmiş qonaqdırlar.^[315]

Tullantılar

2015-ci ildə Nepal Alpinizm Assosiasiyasının prezidenti çirklənmənin, xüsusən də insan tullantılarının kritik həddə çatdığını xəbərdar etdi. Hər mövsüm "26.500 funt insan həyatı" dağın arxasında qalır.^[316] 1990-cı illərin sonlarında ekspedisiya, tualet oturacağı ilə təchiz edilmiş və mavi plastik əlavə edilmiş 50 qallon həcmində (təxminən 230 lit) çəlləkdən düzəltdikləri tualetlərdən istifadə etməyə başladı.^[317] İnsan tullantıları problemi daha çox kimyəvi tullantılarının olması ilə çətinləşir: sərf olunan oksigen balonları, tərk edilmiş çadırlar, boş qutular və şüşələr. İndi Nepal hökuməti hər bir alpinistdən dağa enərkən səkkiz kiloqram tullantı yığmağı tələb edir.^[318]

2019-cu ilin fevral ayında artan tullantı problemi səbəbindən Çin, Everest tərəfindəki baza düşərgəsini dırmaşma icazəsi olmadan ziyarətçilər üçün bağladı. Turistlərin Rongbuk monastırına qədər getməsinə icazə verilir.^[319]

2019-cu ilin aprel ayında Soluxumbu mahalının Xumbu Pasanglhamu Kənd Bələdiyyəsi təxminən 10000 kq zibilin Everestdən toplanması üçün bir kampaniya başlatdı.^[320]

Adlar

• XV Zirvə — Britaniya imperiyasının sorğuları^[4][8][14]
• "The Bastard"(Bədxah)- Edmund Hillari^[321]
• "Chomolonqma"- Tibetcə klassik adı
• "Qomolanqma"- Çincə klassik adı
• "Sagar-Matha"(adətən Sagarmatha) - Nepalca klassik adı^[22]
• "Deodungha"- Dardjilinqdə(Hindistanda) qədim adı^[322]
• "Gauri Şankar" və ya "Gaurisankar" — müasir dövrdə ad təxminən 30 mil uzaqlıqdakı fərqli bir zirvədə istifadə olunur, ancaq təxminən 1900-cü ilə qədər Everest üçün istifadə olunub.^[323]
• Everest^[8]

Xəritə

Həmçinin bax

• Himalay
• Everest Baza düşərgələri
• Səkkizminliklər

İstinadlar

1. "Peakbagger.com". 2016-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-14.
2. "China's New Road May Clear a Path for More Everest Climbers". National Geographic. 4 May 2016. 28 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
3. "Official height for Everest set". BBC. 8 aprel 2010. 2018-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
4. "Papers relating to the Himalaya and Mount Everest". Proceedings of the Royal Geographical Society of London. IX: 345–351. Aprel–May 1857.
5. "Death in the clouds: The problem with Everest's 200+ bodies". BBC Future. 2017-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
6. Lewis, Jon E. Appendix 1 // The Mammoth Book of How it Happened – Everest. Little, Brown Book Group. 2012. səh. 212. ISBN 978-1-78033-727-2.
7. "Gonpo: first Chinese atop Mount Qomolangma". CCTV. 14 oktyabr 2009. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
8. Peter Gillman, redaktorEverest – The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour. Little, Brown and Company. 1993. 10–13. ISBN 978-0-316-90489-6.
9. "The man who "discovered" Everest". BBC News. 20 oktyabr 2003. 2008-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 aprel 2008.
10. "Letters to the Editor". fevral 1982.
11. The Pendulum Paradigm: Variations on a Theme and the Measure of Heaven and Earth.
12. "Mt. Everest 1857". harappa.com. 26 dekabr 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2008.
13. "The Environs and Native Names of Mount Everest".
14. "India and China". The Times (22490). 4 Oktyabr 1856. səh. 8.
15. "Mount Everest". Random House, Inc. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyul 2009.
16. Mapping Everest. BBC Television. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
17. "Chomo-lungma: Nepal". Geographical Names. 2021-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
18. "Djomo-lungma: Nepal". Geographical Names. 2021-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
19. "Chomolongma: Nepal". Geographical Names. 2021-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
20. "Mount Jolmo Lungma: Nepal". Geographical Names. 2021-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
21. "Qomolangma Feng: Nepal". 2022-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
22. "Sagar-Matha: Nepal". Geographical Names. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
23. Krakauer, Jon. Into Thin Air: A Personal Account of the Mt. Everest Disaster. New York: Villard. 1997. ISBN 978-0-679-45752-7.
24. Unsworth, Walt. Everest – The Mountaineering History (3rd). Bâton Wicks. 2000. səh. 584. ISBN 978-1-898573-40-1.
25. "Nepal and China agree on Mount Everest's height". 2012-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2010.
26. "Everest not as tall as thought". Australian Broadcasting Corporation. 2011-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2007.
27. "Elevation of Mount Everest newly defined". Swiss Foundation for Alpine Research. 3 Yanvar 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 Aprel 2007.
28. "Country Profile". Government of Nepal. 14 mart 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2007.
29. Mount Everest (1:50,000 scale map), prepared under the direction of Bradford Washburn for the Boston Museum of Science, the Swiss Foundation for Alpine Research, and the Milli Coğrafiya Cəmiyyəti, 1991, ISBN 3-85515-105-9
30. "China says Mount Qomolangma stands at 8844.43". 2012-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
31. "Roof of the World". Milli Coğrafiya Cəmiyyəti. 12 iyul 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2007.
32. "Everest: Plate Tectonics". Museum of Science. 8 noyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib.
33. "China fears Everest is shrinking". 25 yanvar 2005. 2021-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2007.
34. "Surviving Denali, The Mission". Public Broadcasting Corporation. 2010-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyun 2007.
35. "Mount McKinley 83 feet shorter than thought, new data show". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
36. "The 'Highest' Spot on Earth?". 2013-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
37. Yin, C.-H., and S.-T. Kuo. 1978. "Stratigraphy of the Mount Jolmo Langma and its north slope." Scientia Sinica. v. 5, pp. 630–644
38. Sakai, H., M. Sawada, Y. Takigami, Y. Orihashi, T. Danhara, H. Iwano, Y. Kuwahara, Q. Dong, H. Cai, and J. Li. 2005. "Geology of the summit limestone of Mount Qomolangma (Everest) and cooling history of the Yellow Band under the Qomolangma detachment." Island Arc. v. 14 no. 4 pp. 297–310.
39. "Geology of Mount Everest" Arxivləşdirilib 2016-06-24 at the Wayback Machine. everest1953.co.uk. Retrieved 13 noyabr 2018.
40. Gansser, A. 1964. Geology of the Himalayas, John Wiley Interscience, London, 1964 289 pp.
41. "A site which uses this dramatic fact first used in illustration of "deep time" in John McPhee's book Basin and Range". Geology.about.com. 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
42. Myrow, P.M., N.C. Hughes, M.P. Searle, C.M. Fanning, S.-C. Peng, and S.K. Parcha, 2009, "Stratigraphic correlation of Cambrian Ordovician deposits along the Himalaya: Implications for the age and nature of rocks in the Mount Everest region". Geological Society of America Bulletin. v. 121, no. 3–4, pp. 323–332.
43. Searle, M.P. (1999) Emplacement of Himalayan leucogranites by magma injection along giant sill complexes: examples from the Cho Oyu, Gyachung Kang and Everest leucogranites (Nepal Himalaya). Journal of Asian Earth Sciences. v. 17, no. 5–6, pp. 773–783.
44. Guo, Z., and M. Wilson (2012) The Himalayan leucogranites: Constraints on the nature of their crustal source region and geodynamic setting. Gondwana Research. v. 22, no. 2, pp. 360–376.
45. "Tectonic Motion: Making the Himalayas". 2022-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 fevral 2016.
46. "The Himalayas: Two continents collide". USGS. 2020-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 fevral 2016.
47. "Press Release: An Earth Plate Is Breaking in Two". 2017-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
48. Myrow, P.M., N.C. Hughes, T.S. Paulsen, I.S. Williams, S.K. Parcha, K.R. Thompson, S.A. Bowring, S.-C. Peng, and A.D. Ahluwalia. 2003. Integrated tectonostratigraphic reconstruction of the Himalaya and implications for its tectonic reconstruction. Earth and Planetary Science Letters. vol. 212, pp. 433–441.
49. Myrow, P.M., N.C. Hughes, J.W. Goodge, C.M. Fanning, I.S. Williams, S.-C. Peng, O.N. Bhargava, S.K. Tangri, S.K. Parcha, and K.R. Pogue. 2010. Extraordinary transport and mixing of sediment across Himalayan central Gondwanaland during the Cambrian-Ordovician. Geological Society of America Bulletin. vol. 122, pp. 1660–1670.
50. Searle, M. 2012. Colliding Continents: A geological exploration of the Himalaya, Karakoram, & Tibet. Oxford University Press, Oxford. 464 pp. ISBN 978-0-19-965300-3
51. "High altitude plants". 25 Aprel 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 May 2012.
52. Ann Heinrichs. Mount Everest. Marshall Cavendish. 2009. səh. 25. ISBN 978-0-7614-4649-1. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
53. "Spiders of the family Salticidae from the upper slopes of Everest and Makalu". British Arachnological Society.
54. The Ascent of Everest by John Hunt (Hodder & Stoughton, 1953) In chapter 14, Hunt describes seeing a chough on the South Col; meanwhile Charles Evans saw some unidentified birds fly over the col
55. "7 Things You Should Know About Mount Everest". 2022-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
56. "Bar-headed geese: Highest bird migration tracked". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
57. "Trekking etiquette: Seek higher ground than the yaks or risk a push off the cliff". 2023-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
58. "Ale, Som B. "Ecology of the Snow Leopard and the Himalayan Tahr in Sagarmatha (Mt. Everest) National Park, Nepal." University of Illinois, 2007" (PDF). 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-20.
59. "List of Animals on Mount Everest". 2020-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
60. "Everest Expedition Uncovers Exotic Species". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
61. "Everest weather station goes online". UIAA. 5 yanvar 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 May 2012.
62. "Mount Everest webcam gives new meaning to high-def". 2021-11-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2011.
63. "SHARE Everest Automatic Weather Station: South Col, Mt. Everest, Nepal" (PDF). Ev-K2-CNR Committee. 19 noyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
64. "The deadly odds of climbing Mount Everest: By the numbers". 2022-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
65. "The Open Graveyard of Mt. Everest's "Death Zone"". Gawker Media. 2018-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
66. Peplow, Mark. "High winds suck oxygen from Everest". Nature. 25 May 2004. doi:10.1038/news040524-2. ISSN 0028-0836.
67. "The Physiological Effects of Altitude". 13 iyul 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
68. West, John B. "Barometric pressures on Mt. Everest: new data and physiological significance". Journal of Applied Physiology. 86 (3). 1 mart 1999: 1062–1066. doi:10.1152/jappl.1999.86.3.1062. PMID 10066724.
69. "The Dead Sea Region as a Health Resort". The CF Center. 15 July 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 May 2012.
70. Basilevsky, Alexandr T.; Head, James W. "The surface of Venus". Rep. Prog. Phys. 66 (10). 2003: 1699–1734. Bibcode:2003RPPh...66.1699B. doi:10.1088/0034-4885/66/10/R04.
71. "Mt. Everest's Popularity Is Still Climbing". 2015-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
72. James, Victoria. "Japan's Everest timeline". The Japan Times Online. 27 May 2012. 20 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 Fevral 2016.
73. "The World's Tallest Mountain". NASA. 2017-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
74. "Everest Facts for Kids". 2019-01-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
75. "Window of Opportunity: Everest Climbing Season Underway". 2016-09-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
76. "Everest by the Numbers: The Latest Summit Stats". alanarnette.com. 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
77. From First Sight to Summit: A Guide to the Literature on Everest up to the 1953 Ascent (PDF). 5 oktyabr 2015. 2014-06-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-20.
78. "Aeroplane expeditions to Everest". flymicro.com. 2022-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
79. "Wings Over Everest 2003". Everestnews.com. 2013-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
80. "Flying Over World's Highest Peak". Bonnier Corporation. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
81. "Everest History Time Line". 2010-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
82. "Tenzing Norgay GM". Imagining Everest. The Royal Geographical Society. 14 aprel 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyun 2007.
83. The Ascent of Everest. Hodder & Stoughton. 1953.
84. Man of Everest: The Autobiography of Tenzing. (həmçinin Tiger of the Snows kimi də verilmişdir). G.G. Harrap. 1955. səh. 320. 2017-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
85. "The London Gazette". 6 iyun 1953. 2021-11-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
86. "The Order of New Zealand(Instituted 1987)". 2016-01-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
87. "Ernst Schmied". 2022-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
88. "The Japanese Mount Everest Expedition, 1969–1970". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
89. "Everest Summits in the 1970s". EverestHistory.com. 6 May 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2016.
90. "Yuichiro Miura, 80, scales Everest". ESPN. 23 May 2013. 4 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
91. "Andrzej Zavada" (PDF). 2021-11-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-20.
92. "The Ice Warriors: Poland's Golden Alpine Generation". 30 mart 2016. 2021-09-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
93. "The first winter ascent of Mount Everest -". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
94. "Krzysztof Wielicki – Polish Winter Expedition 1980 – part 1". 13 noyabr 2007. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
95. "Adventurestats.com". www.adventurestats.com. 2019-10-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
96. "Golden Decade: The Birth of 8000m Winter Climbing". www.alpinist.com. 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
97. "Poland's 'ice warriors' risk life and limb to be first to summit K2 in winter". 2022-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
98. "Zginęli bo byli najlepsi". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
99. "The day the sky fell on Everest". 29 May 2004. 3 July 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 dekabr 2006.
100. Peplow, Mark. "High winds suck oxygen from Everest. Predicting pressure lows could protect climbers". BioEd Online. 25 May 2004. 4 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 dekabr 2006. Moore explains that these jet streaks can drag a huge draught of air up the side of the mountain, lowering the air pressure. He calculates that this typically reduces the partial pressure of oxygen in the air by about 6%, which translates to a 14% reduction in oxygen uptake for the climbers. Air at that altitude already contains only one third as much oxygen as sea-level air.
101. "Beck Weathers". Badass of the Week. 2015-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
102. "My Journey Home From Everest". 2021-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
103. ""'2 Guns' Helmer Kormakur Set to Climb 'Everest'"". 2014-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
104. "Dispatch 19: Massive Collapse in Khumbu Icefall Claims the Lives of Three Sherpa Climbers". greatoutdoors.com. 2015-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
105. "Himalayan Database Expedition Archives of Elizabeth Hawley". himalayandatabase.com. 2022-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
106. ""Striving for Everest: World's highest battle"". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
107. "Over the Top". Outside Online. 15 Avqust 2006. 2023-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 Sentyabr 2015.
108. "Everest climber left to die alone". The Washington Times. 2022-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
109. "Everest climber defends leaving dying Briton". Australian Broadcasting Corporation. 23 May 2006. 23 avqust 2006 tarixində arxivləşdirilib.
110. Breed, Allen G.; Gurubacharya, Binaj. "Part II: Near top of Everest, he waves off fellow climbers: 'I just want to sleep'". Oh My News. 18 iyul 2006. 2014-04-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
111. Ed Douglas. "Summit fever". Telegraph.co.uk. 13 yanvar 2007. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
112. "How Much it Costs to Climb Mount Everest". Time. 2015-09-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
113. D. Savage; B. Torgler. The Times They Are A Changin': The Effect of Institutional Change on Cooperative Behaviour at 26,000 ft over Sixty Years. Springer. 2015. 5–. ISBN 978-1-137-52515-4. 2022-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
114. "Did Everest Climber Sharp Have to Die?". washingtonpost.com. 2019-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
115. "The Sunday Tribune – Spectrum". tribuneindia.com. 2021-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
116. "Everest K2 News ExplorersWeb – Un-named Everest Sherpa gets a name – and fatality details". explorersweb.com. 2022-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
117. The Times They Are A Changin': The Effect of Institutional Change on Cooperative Behaviour at 26,000 ft over Sixty Years. Springer. 2015. 5–. ISBN 978-1-137-52515-4. 2022-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
118. "Death in the Clouds: The problem with Everest's 200+ bodies". 2017-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 Oktyabr 2015.
119. Sydney, By Nick Squires in. "Climber declared dead on Everest is brought down alive". 19 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 May 2017.
120. Weber, Bruce. "Lincoln Hall, Australian Mountaineer, Dies at 56". 24 mart 2012. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
121. Weber, Bruce. "Lincoln Hall, Australian Mountaineer, Dies at 56". 24 mart 2012. 26 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 May 2017.
122. Weber, Bruce. "Lincoln Hall, Australian Mountaineer, Dies at 56". The New York Times. 24 mart 2012. ISSN 0362-4331. 26 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 May 2017.
123. ""Lincoln Hall, Australian Mountaineer, Dies at 56"". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
124. "Sir Edmund Hillary Foundation of Canada". Thesiredmundhillaryfoundation.ca. 20 July 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 May 2012.
125. "Full list of all ascents of Everest up to and including 2010". 8000ers.com. 24 sentyabr 2011. 2019-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2011.
126. "Nepal Puts Everest Off Limits During China's Olympic Torch Relay in May". 15 mart 2008. 2022-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
127. "China closes Tibetan side of Everest to climbers ahead of anniversary of Dalai Lama's exile". 25 fevral 2009. 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
128. "Everest 2018: Season Summary – Record Weather, Record Summits". The Blog on alanarnette.com (ingilis). 25 May 2018. 15 February 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2019.
129. Time, Emily Barone and Lon Tweeten. "Greed, Weather and Inexperience: See How Mount Everest's Deadly Season Compares to Past Years". Time (ingilis). 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-12.
130. "Everest Maxed Out". ngm.nationalgeographic.com. 4 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2016.
131. "Everest 2013: Season Recap: Summits, Records and Fights". alanarnette.com. 27 February 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2016.
132. "Everest 2014: Season Summary – A Nepal Tragedy". alanarnette.com. 4 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2016.
133. Peter Holley. "For the first time in four decades, nobody made it to the top of Mount Everest last year". The Washington Post. 12 yanvar 2016. 8 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2016.
134. "Everest by the Numbers: 2017 Edition". The Blog on alanarnette.com. 30 dekabr 2016. 30 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2017.
135. "Is it time to ban Western travellers – and their egos – from Mount Everest?". 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
136. Arnette, Alan. "What to Watch for on Everest This Year". Outside Online (ingilis). 4 aprel 2019. 2023-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
137. "Everest avalanche kills at least 12 Sherpa guides". BBC News. 18 aprel 2014. 2022-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 aprel 2014.
138. "Death and Anger on Everest". The New Yorker. 21 aprel 2014. 2014-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 aprel 2014.
139. "13-year-old Andhra teen becomes the youngest woman to scale Everest". Times of India. 7 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 May 2014.
140. "Woman Whose Post-Avalanche Everest Ascent Sparked Outrage Defends Her Feat". National Geographic. 2019-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
141. "Everest 2014: Season Summary – A Nepal Tragedy" (Blog). alanarnette.com. 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
142. "Everest 2014: Summits – Update 6" (Blog). alanarnette.com. 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
143. "Teenage girl conquers Everest, 50 years on". The Guardian. 2013-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
144. "Everest 2015: Season Summary – Summits Don't Matter" (Blog). alanarnette.com. 2022-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
145. "Mt. Everest Will Not Be Climbed for First Time Since 1974". snowbrains.com. 2022-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
146. Parker, Laura (13 May 2015). "Will Everest's Climbing Circus Slow Down After Disasters?" Arxivləşdirilib 2016-01-08 at the Wayback Machine. News. National Geographic. Retrieved 6 iyul 2015.
147. "No One Will Climb Everest This Year – The Last Team Pulls Out" (Blog). snowbrains.com. 2022-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
148. "Everest Climbers Are Killed as Nepal Quake Sets Off Avalanche". 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2015.
149. "Avalanche triggered by quake kills 18 on Mount Everest". The Times of India. 2015-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
150. "10 confirmed dead in Mount Everest avalanche, but toll expected to rise". The Washington Post. 2019-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
151. "Trapped at 20,000 feet: Hundreds of Everest climbers await choppers as supplies run low". 2015-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
152. "Incident Report of Earthquake 2015". Nepal Disaster Risk Reduction Portal, drrportal.gov.np. 2021-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
153. "Nepal earthquake death toll rises to 8,413". The Times of India. 2015-05-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
154. "Nepal quake: Death toll rises to 25 in Tibet; 117 injured". 2021-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
155. "North Side of Everest Closing". Outside. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
156. "Nepal earthquake: Hopes fade for survivors; 180 rescued on Mount Everest". The Sydney Morning Herald. 2017-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
157. "Mount Everest opens for business". Deutsche Welle. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
158. "Japanese climber with no fingertips abandons bid to scale Everest". The Guardian. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
159. "Everest Reopened to Climbers". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
160. "Japan finger frostbite victim exposes Nepali desperation to revive Everest climbs". 2015-11-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
161. "4 sections of trekking route to Mount Everest were damaged by earthquake, assessment finds". Fox News. 24 sentyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
162. "Himalayan Database Expedition Archives of Elizabeth Hawley". www.himalayandatabase.com. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 Aprel 2019.
163. ""Everest 2017: South Col Dead Body Report was Wrong"". 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
164. "Kami Rita Sherpa scales Mt Everest 21 times" Arxivləşdirilib 2021-05-08 at the Wayback MachineThe Himalayan Times
165. "Nepalese Sherpa scales Everest for record 21 times" Arxivləşdirilib 2020-11-12 at the Wayback MachineThe Hindu
166. "Ueli Steck, famed Swiss mountain climber, dead after plunging 3,280 feet near Mount Everest" Arxivləşdirilib 2019-10-26 at the Wayback MachineWashington Post
167. "Mount Everest's famed Hillary Step collapses" Arxivləşdirilib 2022-08-06 at the Wayback MachineABC OnlineABC News
168. "Three more die on Everest amid overcrowding" (ingilis). 2019-05-24. 2022-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-24.
169. "Is climbing Everest today as 'awful' as Chris Bonington says?" (ingilis). 4 iyun 2018. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2019.
170. "Everest 2018: Season Summary – Record Weather, Record Summits". The Blog on alanarnette.com (ingilis). 25 May 2018. 15 February 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
171. (#empty_citation)"Climbing Mount Everest" Arxivləşdirilib 2009-02-06 at the Wayback Machine
172. 2018 Everest season starts with fresh hopes, dreams Arxivləşdirilib 2019-05-30 at the Wayback Machine
     
173. "Death on Everest: the boom in climbing tourism is dangerous and unsustainable". 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
174. "Colorado climber stepped over newly dead bodies to summit Everest. He's still wrestling with what it all means". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
175. "Mount Everest has gotten so crowded that climbers are perishing in the traffic jams". 2021-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
176. "Climber describes scene in Everest's "death zone": Traffic jams and corpses". 2022-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
177. "2018/19 Winter Climbs: K2 Climbers en route, Nanga Climbers Climbing, New Everest Route?". The Blog on alanarnette.com (ingilis). 7 yanvar 2019. 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
178. "Nepalese team to measure Mount Everest amid concerns it has shrunk following earthquake" (ingilis). 9 aprel 2019. 2022-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 aprel 2019.
179. "Nepalese Climbers to Remeasure Mount Everest". Time (ingilis). 2021-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
180. "China closes Everest base camp to tourists" (ingilis). 2019-02-15. 2022-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-24.
181. "American scientists to climb Mount Everest to study pollution". Washington Post (ingilis). 2020-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
182. "Mountaineer extends record by climbing Everest for 24th time". NBC News (ingilis). 2022-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
183. "Sherpa summits Everest a record 24th time". CNN. 2022-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
184. "Sherpa sets record with 24th Everest summit" (ingilis). 2019-05-21. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-22.
185. "Chinese Everest Permits Slashed By 33%". Rock and Ice (ingilis). 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
186. "Sherpa climbs Everest twice in a week, breaks his record with his 24th ascent". Washington Post (ingilis). 2022-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
187. "Mount Everest". 2021-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
188. Aaro, David. "British climber dies on Mount Everest; death toll reaches 10". Fox News (ingilis). 2019-05-25. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
189. Sharma, Bhadra. "British Climber Dies on Everest as Traffic Jam's Toll Rises to 10" (ingilis). 2019-05-25. 2022-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-26.
190. "Arxivlənmiş surət". 2022-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
191. "Mount Everest death toll increases to 11 after American dies". UPI (ingilis). 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
192. "Memorial service to be held for Everest climber Shay Lawless". The Irish Times (ingilis). 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
193. "What's causing Mount Everest's deadly season? Overcrowding, inexperience and a long line to the top". USA TODAY (ingilis). 2022-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
194. "Nepal Says Everest Rules Might Change After Traffic Jams and Deaths" (ingilis). 2022-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-30.
195. "Mount Everest climbers seen crushed together in new video as Nepal debates limiting permits". Fox News (ingilis). 2022-08-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
196. "The diedliest season". 2022-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
197. "Everest 2019: Season Over?". The Blog on alanarnette.com (ingilis). 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
198. "Why Does Everyone Climb Everest in May?". Popular Mechanics (ingilis). 2014-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
199. Sangam Prasain. "Kathmandu Post- Everest permits to be extended". Kathmandupost.ekantipur.com. 2018-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
200. "Everest expeditions likely to be delayed by bad weather". ekantipur.com. 2019-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
201. "Arxivlənmiş surət". 2022-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
202. "Climbers Did Not Die Due To Congestion On Mount Everest, Says Nepal". NDTV. 2022-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyun 2019.
203. O'Neil, Devon. "Everest Will Be More Crowded Than Ever This Year". outsideonline.com. 3 aprel 2017. 2021-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
204. Sengupta, Somini. "Nepal Puts Everest Off Limits During China's Olympic Torch Relay in May". The New York Times. 15 mart 2008. 2022-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
205. "Ascent Routes on Everest". EverestHistory.com. 15 yanvar 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2008.
206. ""Everest Time Line: 80 Years of Triumph and Tragedy"". 2018-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
207. (#empty_citation)"Mt. Everest Information" Arxivləşdirilib 2010-02-11 at the Wayback Machine
208. Muza, SR; Fulco, CS; Cymerman, A. "Altitude Acclimatization Guide". US Army Research Inst. Of Environmental Medicine Thermal and Mountain Medicine Division Technical Report (USARIEM–TN–04–05). 2004. 2009-04-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 mart 2009.
209. "The Way to the Summit". NOVA Online. Public Broadcasting Corporation. 2000. 2011-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2008.
210. Vajpai, Arjun. On Top of World: My Everest Adventure (ingilis). Penguin UK. 10 noyabr 2010. ISBN 978-81-8475-304-2.
211. "The Way to the Summit (North)". NOVA Online. Public Broadcasting Corporation. 2000. 2011-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2008.
212. "Swindon explorer on top of the world". Swindon Advertiser. 2018-08-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
213. "Highest Mountain – Everest". extremescience.com. 2021-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
214. "Montana State University – Everest Education Expedition – Everest Facts". Montana.edu. 5 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
215. "Online high altitude oxygen calculator". altitude.org. 29 iyul 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 avqust 2007.
216. "Mount Everest South Col Route Maps". alanarnette.com. 2018-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 avqust 2013.
217. Grocott, Michael P.W.; və b. "Arterial Blood Gases and Oxygen Content in Climbers on Mount Everest" (PDF). The New England Journal of Medicine. 360 (2). 2009: 140–9. doi:10.1056/NEJMoa0801581. PMID 19129527. 4 mart 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 oktyabr 2011.
218. "Everest 2007". Caudwell Xtreme Everest 2007. 6 iyun 2008 tarixində arxivləşdirilib.
219. "Altitude physiology". altitude.org. 16 iyun 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2010.
220. Levett, Connie. "The deadly business of climbing Everest". The Age. Melbourne. 3 iyun 2006. 2018-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
221. "Climbing Everest: Who Makes It to the Top?". Climbing. 2015-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
222. Svati Kirsten Narula. "Charting Deaths on Mount Everest". The Atlantic. 21 aprel 2014. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
223. "Everest Base Jumper". Red Bull. 2016-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
224. "5 Mountains Deadlier Than Everest". Mental Floss. 23 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
225. "Everest anniversary: World's five deadliest mountains". Yahoo News UK. 28 May 2013. 14 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
226. "Everest team forced to leave sick British climber to die". The Independent. 2022-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
227. Peter Gillman. "What killed Peter Kinloch, 'left to die' on Everest | The Week UK". Theweek.co.uk. 2 iyun 2010. 2017-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
228. "Paragliding From Everest's Peak, Then Kayaking to Indian Ocean – ABC News". Abcnews.go.com. 5 dekabr 2013. 2022-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
229. "Chamber of Horrors: The Oxygen Mask". MountainZone.com. 21 May 1998. 22 avqust 2000 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2007.
230. "Field Test on Everest: To Os or not to Os". National Geographic. 18 May 2012. 9 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2015.
231. Tom Holzel; Audrey Salkeld. The Mystery of Mallory & Irvine. 1986.
232. DeWalt, Weston. "Everest controversy continues". Salon. 7 avqust 1998. 14 May 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
233. "The Kathmandu Post :: Read the Post. Get Posted". ekantipur.com. 21 iyul 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
234. "Window of Opportunity: Everest Climbing Season Underway". AccuWeather. 2016-09-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
235. "U.S. Climber Chris Chandler Dies on Nepal Peak". Los Angeles Times. 27 yanvar 1985. 2015-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
236. "Asia, Nepal, Malahangur Asia, Nepal (Khumbu), Everest, Summer and Autumn Attempts with Ski and Snowboard – AAC Publications – Search The American Alpine Journal and Accidents in North American Mountaineering". americanalpineclub.org. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
237. Huey, RB; Salisbury, R. "Success & death on Everest" (PDF). American Alpine Journal. 2003. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-20.
238. Townsend, Lawrence W. "Invited Editorial: Radiation exposures of aircrew in high altitude flight". Journal of Radiological Protection. 21 (1). 2001: 5–8. Bibcode:2001JRP....21....5T. doi:10.1088/0952-4746/21/1/003.
239. "Full list of all ascents of Everest up to and including 2010". 8000ers.com. 24 sentyabr 2011. 2019-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2011.
240. John B West. High Life: A History of High-Altitude Physiology and Medicine. Springer. 2013. səh. 487. ISBN 978-1-4614-7573-6. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
241. Reinhold Messner. Everest: Expedition to the Ultimate. Vertebrate Graphics Limited. 2014. səh. 283. ISBN 978-1-910240-21-2. 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
242. "Pāndēng zhū fēng chuánqí" 攀登珠峰传奇 [Everest Legend]. People's Daily (Chinese). 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
243. "Everest – First without oxygen". NOVA Online. PBS. 2000. 2011-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 mart 2008.
244. Guinness Sports Record Book 1990–91, p. 143
245. Starr, Daniel. "Golden Decade: The Birth of 8000m Winter Climbing". Alpinist.com. 18 mart 2011. 13 December 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2013.
246. "Mt Everest History and facts". Mnteverest.net. 8 May 1999 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
247. "A view from the top of the world". BBC News. 15 fevral 2007. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2010.
248. "Firsts". Everest History.com. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 fevral 2014.
249. "Sherpa Attempts Everest Speed Climbing Record". Classic.mountainzone.com. 16 Noyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 Oktyabr 2012.
250. "New/Old Records Record". everestsummiteersassociation.org. 2021-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 Aprel 2013.
251. 1999 American Alpine Journal. American Alpine Club Press. səh. 374. ISBN 978-1-933056-46-3. 2023-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 Aprel 2015.
252. Stuart, Julia. "The man who skied down Everest". The Independent. London. 10 oktyabr 2000. 22 iyun 2013 tarixində arxivləşdirilib.
253. Greenfeld, Karl. "Adventure: Blind To Failure". Time Magazine. 18 iyun 2001. 25 April 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 May 2013.
254. "SAWNET: Who's Who: Lhakpa Sherpa". 20 fevral 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
255. "Sherpa sets record Everest time". BBC News. 21 May 2004. 9 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
256. Grayson Schaffer. "The Most Successful Female Everest Climber of All Time Is a Housekeeper in Hartford, Connecticut". Outside Online. 10 May 2016. 14 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
257. "58 Stunden, 45 Minuten". Süddeutsche Zeitung (German). 10 dekabr 2007. 2018-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
258. "In 16 Stunden auf den Mount Everest" [In 16 hours to Mount Everest] (German). bergsteigen.com. 30 May 2006. 29 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 iyun 2016.
259. "Everest K2 News Explorersweb – the pioneers checkpoint". Explorersweb.com. 21 May 2010. 16 February 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 avqust 2010.
260. O'Neil, Devon. "espnW – Melissa Arnot has conquered Mount Everest five times, but American is hailed as hero for playing peacemaker on mountain's slopes". Espn.go.com. 14 noyabr 2013. 2016-06-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
261. Feeds, IANS. "Nepal's Kami Rita becomes third person to scale Mt. Everest 21 times". india.com. 27 May 2017. 24 September 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
262. "Nepalese creates record by scaling Mount Everest 21 times". deccanchronicle.com. 27 May 2017. 26 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
263. "Nepalese climber scales Everest record 24 times – with one more to go". The Guardian. 21 May 2019. 10 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2019.
264. "Aeroplane expeditions to Everest". FlyMicro.com. 2022-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-02-13.
265. "A view from the top of the world". BBC News. 15 fevral 2007. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 oktyabr 2010.
266. Harlin, John. "Get Down". Backpacker Magazine. May 1989: 11. 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
267. "Hang glider and Paraglider expeditions to Everest". flymicro.com. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 oktyabr 2010.
268. "BASE Fatality List – Jean-Marc Boivin". blincmagazine.com. 23 yanvar 2016. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
269. "A Hot-Air Balloon Ride Over Mt. Everest Will Cost You $2.6 Million". 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
270. "Andy Elson goes over the top". andyelson.com. 4 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
271. "Spectacular panorama captured of the Himalayas from hot air balloon". Telegraph.co.uk. 22 iyul 2009. 2022-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
272. "Landing on Air". National Geographic Adventure. 1 sentyabr 2005. 6 iyul 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 iyun 2009.
273. "Rotorcraft World Records". FAI. 2 dekabr 2008 tarixində arxivləşdirilib.
274. "French Everest Mystery Chopper's Utopia summit". MountEverest.net. 27 May 2005. 13 yanvar 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2014.
275. "Sano Babu Sunuwar and Lakpa Tsheri Sherpa, Adventurers of the Year 2012 – National Geographic". Adventure.nationalgeographic.com. 1 yanvar 1970. 2016-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
276. Brown, Chip. "Chinese Woman Becomes First to Summit Everest After Avalanche". National Geographic (ingilis). Milli Coğrafiya Cəmiyyəti. 25 May 2014. 21 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 dekabr 2017. Next year I think maybe I will relax.
277. "Helicopter transport flights to Everest high camps – Mount Everest". Blogs.dw.com – Adventure Sports. 25 aprel 2015. 2 sentyabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
278. Bergqvist, Pia. "Bell Helicopter Tests 412EPI Near Mount Everest | Flying Magazine". Flyingmag.com. 2021-10-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
279. Stadlen, Matthew. "Kenton Cool: my journey from a wheelchair to the peak of Mount Everest". The Telegraph. 11 avqust 2015. 2022-06-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
280. Chessell, Duncan. "Manny Pizarro robbed and abandoned by Sherpa after summiting Everest – being helped down by DCXP's sirdar". Explorersweb.com. 2021-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
281. Jason Burke. "Mount Everest to be declared off-limits to inexperienced climbers, says Nepal". The Guardian. 28 sentyabr 2015. 2022-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
282. "Mt Everest 'summit fever': Why climbers make poor decisions near peak". Herald Sun. 28 May 2016. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
283. Stall, Bill. "Conquers Mt. Everest to Fulfill Dream: Millionaire First to Climb Summits of All Continents". Los Angeles Times. 2 May 1985. 2016-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
284. "Nepal". Developing World Connections. 25 aprel 2015. 2021-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
285. Conger, Cristen. "How has Mount Everest tourism affected Nepal? | HowStuffWorks". Adventure.howstuffworks.com. 1 aprel 2008. 2022-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
286. "Fixed ropes". 2022-02-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
287. "What It Costs To Climb Mount Everest". 2 May 2016. 4 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
288. "The Physical Demands of Climbing Denali" (PDF). 2015-10-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-20.
289. Jenkins, Mark. "Maxed Out on Everest". National Geographic. iyun 2013. 2018-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2017.
290. "Everest's decline blamed on trail of rich tourists". The Guardian. London. 2022-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
291. "Home on the range". The Guardian. London. 2011-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
292. "Sir Edmund Hillary: The Right Stuff". 2 fevral 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2011.
293. "Hillary laments Everest changes". BBC News. 26 May 2003. 1 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
294. "Interview with Sir Edmund Hillary". Foreign Correspondent. ABC. 29 aprel 2003. 2013-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 aprel 2014.
295. James Clash. "The Adventurer: Dick Bass' Many Summits". Forbes. 12 noyabr 2003. 2004-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
296. "Everest fatality silence mystery solved: British David Sharp left to die by 40 climbers". Explorersweb.com. 2021-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
297. "Brazilian Vitor Negrete lost on Everest after a no O2 summit". Explorersweb.com. 2022-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
298. Parmenter, Anne. "Guest Insights: A leadership nightmare turned Everest triumph". Washington Post. 2021-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
299. Kodas, Michael. High Crimes: The Fate of Everest in an Age of Greed. Hyperion. 2008. ISBN 978-1-4013-0273-3.
300. "Go Sell It on the Mountain". Mother Jones. 1 fevral 2008. 2009-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
301. Bristow, Michael. "Everest base camp a 'wild-west town'". BBC News. 13 iyul 2007. 2022-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 mart 2010.
302. "Two Climbers Return to Everest to Snapchat the Summit". nationalgeographic.com. 14 aprel 2017. 2020-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
303. Nelson, Dean. "Nepal trekkers 'kicked out of lodge during snow storm' blame local greed for eight deaths". Telegraph.co.uk. 17 oktyabr 2014. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
304. Burke, Jason. "Nepal blizzard: survivor tells of friends' deaths on Annapurna circuit". The Guardian. 16 oktyabr 2014. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 oktyabr 2017.
305. (#empty_citation)
306. "Sherpas Consider Boycott After Everest Disaster". NPR. Associated Press. 21 aprel 2014. 21 aprel 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 aprel 2014.
307. "Mount Everest Snowboard Controversy Solved". TransWorld SNOWboarding. 27 iyun 2001. 2019-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
308. "Skiing Down Mount Everest and the World's Highest Peaks". igluski.com. 2016-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
309. Salisbury, Richard. The Himalayan database the expedition archives of Elizabeth Hawley. Golden, CO: American Alpine Club Press. 2004. ISBN 978-0-930410-99-5. 2017-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
310. "Tomas Olsson found dead – Skiing down from the North side of Mount Everest ended in tragedy!". travelexplorations.com. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
311. Walt Unsworth. Everest: The Mountaineering History. London: Mountaineers. 2000. səh. 626. ISBN 978-0-89886-670-4. 2022-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.
312. Sano Babu Sunuwar, Lakpa Tsheri Sherpa. "Ultimate Adventure Bucket List – Dream Trip: Make the Ultimate Descent". National Geographic. 18 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2015.
313. Cooper, Tarquin. "Valery Rozov BASE Jumps From Mt Everest". Red Bull. 28 May 2013. 8 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 November 2019.
314. Coburn, Broughton. "Mount Everest Fight Raises Questions About Sherpas". National Geographic News. Milli Coğrafiya Cəmiyyəti. National Geographic Partners, LLC. 1 May 2013. 6 July 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2013.
315. Gilbert, Jeanne-Marie. "Rongbuk Monastery". PBS. noyabr 2000. 2022-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2013.
316. Holley, Peter. "Morning Mix Decades of human waste have made Mount Everest a 'fecal time bomb'". Washington Post. 3 mart 2015. 2022-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2017.
317. Bishop, Brent. "Peak Poop: The Feces Problem on Everest Needs a Solution". Outside Online. Mariah Media Network LLC. 7 aprel 2015. 2021-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2017.
318. Saul, Heather. "Human waste left by climbers on Mount Everest is causing pollution and could spread diseases". The Independent. 3 mart 2015. 22 dekabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2017.
319. "China closes Everest base camp to tourists" (ingilis). 15 fevral 2019. 2022-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 fevral 2019.
320. hermesauto. "Major cleanup of Everest aims to bring back 10,000kg of garbage, bodies of dead climbers". The Straits Times (ingilis). 29 aprel 2019. 14 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 May 2019.
321. Sherpa, Phurba. "Mount Everest death toll rises to five". CNN.com. 28 May 2016. 24 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2016.
322. "5 Everest facts". historyextra.com. 6 aprel 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyun 2016.
323. H.P.S. Ahluwalia. Faces of Everest. Vikas Publishing House. 1978. ISBN 978-0-7069-0563-2. 2022-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-20.

Qeydlər

1. Bir dağın "əsası" ümumiyyətlə qəbul edilmiş tərifi olmayan problemli bir anlayışdır. Bununla birlikdə, Mauna Kea və ya Denali kimi nisbətən düz bir ərazidən çıxan bir zirvə üçün "baza" üstündəki "təxmini" bir hündürlüyü hesablamaq olar. Everest daha mürəkkəbdir, çünki yalnız şimal (Tibet Yaylası) tərəfindəki nisbətən düz ərazi üzərində qalxır. Beləliklə, "baza" anlayışı Everest üçün Mauna Kea və ya Denali üçün daha az məna kəsb edir və "baza üzərində hündürlük" üçün rəqəmlər aralığı daha genişdir. Ümumiyyətlə, "təməldən yuxarı hündürlüyə" əsaslanan müqayisələr bir qədər şübhəlidir.
2. Lhotze yamacında baş verən faciədə ölmüşdür.
3. Bu nisbətə Everesti fəth edib geri dönənlər və fəth etmədən ölənlərlə yanaşı xilasetmə dəstələrindən itkilər, şerplər və bələdçilərdən ölənlər də daxil edimişdir.
4. İtkin düşdükdən sonra ölü elan edilmişdir.
5. Qayanın hündürlüyü ilə bağlı mülahizələr üçün baxın

Xarici keçidlər

• Everestin panoraması:
• Şimal
• Cənub
• Everest. Summitpost.org
• Everest. nationalgeographic.com
• İllərə görə Everestin fəthləri.Everesthistory.com
• Everestin 360° Panoraması