Batum müqaviləsi

Batum müqaviləsi — 4 iyun 1918-ci ildə Batumda Osmanlı imperiyası ilə üç Zaqafqaziya dövləti — Birinci Ermənistan Respublikası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) və Gürcüstan Demokratik Respublikası arasında imzalanmış müqavilə.^[1][2] Bu, Birinci Ermənistan Respublikası ilə AXC-nin ilk müqaviləsi idi və 14 maddədən ibarət idi.

Batum müqaviləsi
İmzalanma tarixi	4 iyun 1918
İmzalanma yeri	Batumi
Tərəflər	Osmanlı imperiyası, Ermənistan Demokratik Respublikası, Gürcüstan Demokratik Respublikası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Batum müqaviləsi Vikimənbədə

Zəmin

Həmçinin bax: Qafqaz cəbhəsi

5 dekabr 1917-ci ildə ruslar və osmanlılar arasında Ərzincan barışığı imzalandı və beləliklə Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında Fars cəbhəsində və Birinci Dünya müharibəsində Orta Şərq cəbhəsinin Qafqaz cəbhəsində silahlı qarşıdurmalara son qoyuldu.^[3] Ərzincan barışıq müqaviləsinin ardınca 3 mart 1918-ci ildə Rusiyanın Birinci Dünya müharibəsindən çıxması ilə bağlı Brest-Litovsk sülh müqaviləsi imzalandı. 1918-ci ilin 14 mart-aprel tarixləri arasında Osmanlı imperiyası ilə Zaqafqaziya Seymi nümayəndə heyəti arasında Trabzon sülh konfransı keçirildi. Ənvər Paşa danışıqların sonunda Brest-Litovskda Şərqi Anadolu vilayətlərinin Osmanlı tərəfindən yenidən ələ keçirilməsinin tanınması müqabilində Qafqazdakı bütün ambisiyalarından çəkilməyi təklif etdi.^[4] Aprelin 5-də Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin rəhbəri Akaki Çxenkeli Brest-Litovsk müqaviləsini daha çox danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etdi və idarəetmə orqanlarını bu mövqeyi qəbul etməyə çağırdı.^[5] Tiflisdə hökm sürən əhval-ruhiyyə çox fərqli idi. Ermənilər respublikaya təzyiq göstərərək, Osmanlı imperiyası ilə öz aralarında müharibə vəziyyətinin olduğunu bildirirdilər.^[5] Döyüşlər yenidən başladı və Osmanlı qoşunları şərqdə yeni torpaqları ələ keçirərək müharibədən əvvəlki sərhədlərə çatdı. Erməni-gürcü könüllülərinin geri çəkilməsi və Osmanlı irəliləyişi zamanı təxminən 40.000 dinc sakin həlak olub.^[6] Şərqi Anadolu üzrə amerikalı həkim Klarens Uşerin sözlərinə görə, Rusiyanın geri çəkilməsi zamanı öldürülən ermənilərin sayı 7000 nəfər olub.^[7]

Müqavilə

Mayın 11-də Batumda yeni sülh konfransı açıldı.^[4] Osmanlılar öz tələblərini Tiflisi, Aleksandropol və Eçmiədzini daxil etmək üçün genişləndirdilər. Onlar həm də Qars və Culfanı Bakı ilə birləşdirəcək dəmir yolunun çəkilməsini istəyirdilər. Nəqliyyat dəhlizinin keçəcəyi yeni Ermənistan dövləti sərbəst keçid hüququ verməli idi. Mayın 21-dən başlayaraq Osmanlı ordusu Rusiya Ermənistanının XVII əsrdən bəri sultanın nəzarətində olmayan ərazilərinə yenidən irəliləməyə başladı. Münaqişə Sərdarabad döyüşü (21-29 may), Qarakilsə döyüşü (24-28 may) və Baş-Abaran döyüşü (21-24 may) ilə nəticələndi.

Müqavilə Üçüncü Ordunun İrəvandan 7 km, Eçmiədzindən isə cəmi 10 km məsafədə mövqe tutduğu vaxt imzalanmışdır. Müqavilə Mərkəzi dövlətlər tərəfindən araşdırılmalı və təsdiq edilməli idi. Müqavilədən 15 gün sonra Ermənistandan olan nümayəndələrdən İstanbula gəlmələri xahiş olundu. Təslim edilmiş ərazilərdə müharibədən əvvəlki 1.250.000 əhalinin əksəriyyəti ermənilər idi, 400.000-dən çoxu isə təkcə İrəvan quberniyasının təslim olunmuş hissəsində idi.^[8]

İmzalayanlar

Osmanlı tərəfdən

• Xəlil Məntəşə — Ədliyyə naziri
• Mehmet Vehib paşa – Qafqaz cəbhəsi zamanı Üçüncü Ordunun komandiri

Ermənistan tərəfdən

• Avetis Ağaronyan – Erməni Milli Şurasının sədri
• Aleksandr Xatisyan – Xarici İşlər Naziri
• M. Babaçanyan
• Qorqanyan

Azərbaycan tərəfdən

• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Azərbaycan Milli Şurasının sədri
• Məmmədhəsən Hacınski – Xarici İşlər Naziri

Gürcüstan tərəfdən

• Noy Ramişvili — Baş nazir
• İliya Odişelidze — Müdafiə nazirinin müavini
• Qiorqi Qvazava — Gürcüstan Milli Şurasının rəyasət heyətinin üzvü
• Qriqol Rtsxiladze — Gürcüstan Milli Şurasının üzvü

İstinadlar

1. Charlotte Mathilde Louise Hille, State Building and Conflict Resolution in the Caucasus, BRILL, 2010, səh. 71, ISBN 978-9-004-17901-1
2. Alexander Mikaberidze, Conflict and Conquest in the Islamic World, ABC-CLIO, 2011, səh. 201, ISBN 978-1-59884-337-8
3. Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community, Cambridge University Press, 1985, səh. 119, ISBN 978-0-521-26310-8
4. Ezel Kural Shaw, Reform, revolution and republic : the rise of modern Turkey (1808–1975), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, 2, Cambridge University Press, 1977, səh. 326, OCLC 78646544
5. Richard Hovannisian, The Armenian people from ancient to modern times, 292–293, ISBN 978-0-333-61974-2, OCLC 312951712
6. Hovannisian, Richard G. Armenia on the road to independence, 1918. Berkeley: University of California Press. 1967. 277. ISBN 0-520-00574-0. OCLC 825110. 2023-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-11.
7. A-To. The Major Events in Vasburagan, 1914–1917. 480.
8. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan. 1997. səh. 301. ISBN 978-0-333-61974-2. OCLC 312951712.

Xarici keçidlər