Qəmərli rayonu

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qəmərli.

Qəmərli rayonu, Artaşat rayonu — Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikası) Ağrı vadisində, Gərnibasar mahalı ərazisində rayon. Mərkəzi Qəmərli şəhəridir.

Rayon
Artaşat rayonu
İnzibati mərkəz	Qəmərli
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	09.09.1930
Ləğv edilib	11 aprel 1995
Əhalisi
Əhalisi	73.300 nəf. (1989)

Tarixi

Qəmərli rayonu 1930-cu il sentaybrın 9-da yaradılıb. 1945-ci il sentyabrın 4-nə qədər Qəmərli rayonu, həmin tarixdən etibarən isə Artaşat rayonu adlanıb. Ərazisi 507 kv km-dir. Rayon mərkəzi respublika tabeli Qəmərli (dəyişdirilmiş adı Artaşat) şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 29 km-dir.

Rayonun sərhədlərindən Zəngi və Araz çayları axır.

Qəmərli sözünün etimolji izahı /qam+ər+li/ bu sözün qədim türk mənşəyindən xəbər verir. Mütəxxəssislərin fikrincə qam sözü kiçik fonetik dəyişikliklərlə türk dillərində şəxs, tayfa və yer adlarında işlənir.

Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən hələ SSRİ dövründə Qəmərli rayonu İrəvan şəhərinə yaxın yerləşdiyinə və münbit Ağrı vadisi torpaqlarını əhatə etdiyinə görə dəfələrlə inzibati dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Belə ki, 1932-ci ilin inzibati ərazi bölgüsünə görə rayon ərazisində olan 102 yaşayış məntəqəsindən 72-də sırf azərbaycanlılar yaşayırdılar. Azərbaycanlı kəndlərin bu birliyini parçalamaq üçün 1937-ci ilin dekabrında Zəngibasar rayonunun yaradılması ilə əlaqədar Qəmərli rayonu ərazisindən 18 kənd ayrılıb bu yeni rayona qatılır. Lakin 1948-1951-ci il köçürmələri ilə əlaqədar olaraq Zəngibasar rayonu ləğv edilir və Qəmərli rayonuna daxil olan kəndlər yenidən bu rayona qaytarılır. 1969-cu ildə Zəngibasar rayonunun yenidən yaradılması ilə əlaqədar olaraq Qəmərli rayonu yenidən ərazi dəyişikliyinə məruz qalır. Bundan əlavə 1964-cü ildə Vedi rayonu ləğv olunaraq artıq erməniləşdirilmiş Qəmərli rayonuna qatılır. Lakin tezliklə Vedi rayonu bərpa edilir və Qəmərlidən ayrılır.

Kəndləri

1. Çatmadağ
2. Cənnətli
3. Çiləxanlı
4. İmanşahlı
5. Məsimli
6. Qarahamzalı
7. Yamancalı
8. Yuxarı Ağbaş (Qəmərli)
9. Sabunçu (Qəmərli)
10. Torpaqqala (Qəmərli)
11. Qaradağlı (Qəmərli)
12. Qafarlı (Qəmərli)
13. Qaraqoyunlu (Qəmərli)
14. Qaradağlı (Qəmərli)

Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin müxtəlif fərmanları ilə rayon üzrə dəyişdirilmiş tarixi yer adları:

Qədim türk adı	İndiki adı	Dəyişdirilmə tarixi
Dəlilər	Dəllər	03.01.1935
Aysoru düyünü	Verin Dvin	03.01.1935
İmanşalı	Mxçyan	03.01.1935
Ayaslı	Haygestan	...
Axund Buzovand	Bzovan	...
Bzovan	Bertik	25.01.1935
Aşağı düyün	Erməni Dvini	...
Erməni Dvini	Dvin	19.04.1950
Yuxarı kürdkənd	Noraşen	...
Qarahəmzəli	Tamamlı	...
Tamamlı	Burastan	1920
Dördüncü kənd	Kaxtsraşen	...
Cənnətli	Zovaşen	02.03.1940
Zovaşen	Lancazat	21.10.1967
Aşağı Ağbaş	Arevşat	20.08.1945
Artaşat	Verin Artaşat	20.08.1945
Bəcəyəzli	Vostan	20.08.1945
Bitlicə	Vartsraşen	20.08.1945
Gödəkli	Mrqravan	20.08.1945
Doqquz	Kanaçut	20.08.1945
Zöhrablı	Mrqanuş	20.08.1945
Qəmərli	Artaşat	04.09.1945
Qəmərli rayonu	Artaşat rayonu	04.09.1945
Yuxarı Quylasar	Bambakavan
Bambakavan	Byuravan	25.01.1978
Quylasar	Aşağı Quylasar	...
Aşağı Quylasar	Dmitrov	01.12.1949
Arpavar	Lusakert	20.08.1945
Lusakert	Nşavan	21.10.1967
Mehrablı	Vardaşen	20.08.1945
Muğanlı	Muğan	20.08.1945
Muğan	Hovtaşen	25.01.1978
Oğurbəyli	Berkanuş	20.08.1945
Toxanşalı	Masis	20.08.1945
Qaradağlı	Tsaxkaşen	20.08.1945
Tsaxkaşen	Mrqavet	21.10.1967
Çigdəmli	Azatavan	20.08.1945
Ağcaqışlaq	Getaşen	21.06.1948
Getaşen	Getazat	25.05.1967
Yuxarı Ağbaş (Qəmərli)	Abovyan	01.12.1949
Darğalı	Anastasavan	01.12.1949
Anastasavan	Haygezard	30.12.1957
Başnalı	Baqramyan	01.12.1949
Məsimli	Haygepart	01.12.1949
Torpaqqala	Xnaberd	01.12.1949
Yeni Craşen	Craşen	01.12.1949
Yuva (Qəmərli)	Şaumyan	19.04.1950
Yamancalı	Dextsut	25.05.1967
Sabunçu	Araksavan	25.01.1978

Təbiəti

Əhalisi

Şəkillər

Mənbə

1. Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 dekabr 1997-ci il tarixli "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi deportasiyası haqqında" fərmanı
2. Azərbaycan Respublikası prezidentinin 26 mart 1998-ci il tarixli "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərmanı
3. Петрушевский И.П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XYI - начале XIX в., Ленинград, 1949
4. Байбуртян В.А., Армянская колония Новой Джульфы в XYII веке, Иряван, 1969
5. Тер-Мкртчян Л.Х., Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963
6. Езов Г.А., Сношение Петра Великого с Армянским народом, СПб, 1898
7. Мамедов С.А., Азербайджан по источникам XV - первой половины XVIII вв., Бакы, 1993 Шопен И., #Шопен И., Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи, СПб 1852
8. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı, 1989
9. Enikolopov İ.K., Qriboedov i Vostok, İrəvan 1954
10. Qлинка Н.С., Описания переселения армян Aзербайджанских в пределы России, M.1831
11. Kemal Beydilli, 1828-1829. Osmanlı - Rus savaşında Doğu Anadoludan Rusiyaya Köçürülen Ermeniler, X T.T.K. konqresinde sunulan tebliğ, Ankara,1986
12. Hovannesiyan R., Armenia on the Road to Independence, Los Angeles, 1976
13. Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топогрфическом и финансовом отношениях, СПб, 1836
14. Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края, Tiflis, 1885
15. Величко В.Л., Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы, С.Петербург, 1904
16. "Армянский геноцид". Миф и реальность. Справочник фактов и документов, Б.1992
17. Hüsyin Baykara., Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi, Bakı, 1992
18. Cahangir Zeynaloğlu, Müxtəsər Azərbaycan tarixi, Bakı, 1992
19. Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906-1907 г., Перевод с армянского, С.Петербург, 1907
20. Готлиб В.В., Тайная дипломатия во время первой мировой войны, М.1960
21. Suleyman Kocabas, Tarihte Turk-Rus Mucadelesi, Istanbul, 1989
22. Шахдин И., Дашнакцутюн на службе русской белогвардейщины и английского командования на Кавказе, Bakı, 1990
23. Cəmil Həsənov. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində, 1918-1920-ci illər, Bakı, 1993
24. Məmməd Sadıq Aran. "Qardaş köməyi" məqaləsi;1951; Bax: "Ədəbiyyət və incəsənət" qəzeti, 2 oktyabr 1990-cı il.
25. Azərbaycan Respublikası MDSPİHA, f.276, s.8, iş 463, v.23; Bax: Bəxtiyar Nəcəfov, Лицо врага (История Армянского национализма в Закавказье в конце XIX начале XX в.), Bakı, 1993
26. Грибойедов А., Seçilmiş əsərləri, 2-ci cild, Moskva, 1977.

Xarici keçidlər

• Qərbi Azərbaycan: azərbaycanlılara qarşı genosid demoqrafik statistika güzgüsündə Arxivləşdirilib 2015-11-16 at the Wayback Machine
• Qərbi Azərbaycanın türk mənşəlli toponimləri Arxivləşdirilib 2014-09-04 at the Wayback Machine
• Vandalizm: tarixi adlara qarşı soyqırımı. Bakı, "Təhsil", 2006, 92 səh.^{[ölü keçid]}
• İndiki Ermənistan qədim türk yurdu idi^{[ölü keçid]}
• Qərbi Azərbaycan ərazilərində yer adlarının soyqırımı^{[ölü keçid]}

Həmçinin bax

• Qərbi Azərbaycan
• Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası
• Erməni əhalisinin tarixi miqrasiyası