Şamaxının yağmalanması

Şamaxının yağmalanması — 18 avqust 1721-ci ildə üsyankar sünni ləzgilərin tənəzzüldə olan Səfəvi dövlətinin Şirvan bəylərbəyliyinin paytaxtı Şamaxı şəhərinə (indiki Azərbaycan Respublikasında) hücumu.^[1][2] Səfəvilərin uğurlu əks-hücumu mərkəzi hökumət tərəfindən kritik bir anda dayandırılmış, nəticədə təhdid altında nəzarətsiz qalmış Şamaxı 15 min ləzgi qəbilə üzvü tərəfindən tutulmuş, şəhərin şiə əhalisinə qarşı qırğın törədilmiş və şəhər özü talan edilmişdir.

Şamaxının yağmalanması
Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü
Şamaxı şəhərinin təsviri. 1729-cu il. Rəssam: Piter van der Aa.
Tarix	18 avqust 1721 (1721-08-18)
Yeri	Şamaxı, Şirvan bəylərbəyliyi, Səfəvilər dövləti (indiki Azərbaycan Respublikası)
Nəticəsi	Üsyançıların qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Dağıstan ləzgiləri Qazıqumuq xanlığı Səfəvilər dövləti
Komandan(lar)
Hacı Davud Müşkürlü Surxay xan Qazıqumuxlu Sultan Hüseyn Fətəli xan Dağıstani Hüseynqulu xan Həsənəli xan Dağıstani II David
Tərəflərin qüvvəsi
15 min üsyançı naməlum
Ümumi itkilər
dinc əhalidən 4–5 min şiə öldürülmüşdür

Şamaxıda rus tacirlərinin ölümü sonradan 1722–1723-cü illərdə Rusiya–Səfəvi müharibəsi üçün kazus belli kimi istifadə edilmiş, Səfəvilər dövləti ilə Rusiya arasında ticarət əlaqələrinin dayandırılmasına və Həştərxanın Volqa ticarət yolunun son nöqtəsinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.

Zəmin

XVIII əsrin birinci onilliyində bir vaxtlar çiçəklənən Səfəvi dövləti ciddi tənəzzülə uğramışdı və onun ağalıq etdiyi ərazilərin bir çoxunda üsyanlar qalxırdı.^[3] Dövlətin başçısı Sultan Hüseyn zəif bir hakim idi və şəxsən baş mollasından daha humanist, çevik və dinc olmağa meyilli olsa da, mühüm dövlət qərarları ilə bağlı müşavirlərinin tövsiyələri ilə razılaşırdı.^[4] O, arabir ova çıxması istisna olmaqla, daim paytaxt İsfahan şəhərində və ya onun yaxınlığında yaşamağa üstünlük verərək "ən yaxın saray əyanlarından başqa" heç kəsə görünməmiş və "stasionar monarx" kimi hökm sürmüşdür.^[3] Ömrü boyu yalnız öz hərəminin divarlarını görən Sultan Hüseyn tez bir zamanda aparıcı üləmanın, ilk növbədə, Məhəmməd Baqir Məclisinin təsiri altında düşmüşdür.^[3] Sultan Hüseynin sələfi I Süleymanın (1666–1694-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) dövründə artıq mühüm siyasi güc əldə etmiş Məclisi Səfəvi dövlətində yaşayan sünni və sufi əhaliyə, eləcə də onun qeyri-müsəlman dini azlıqlarına, yəni xristianlar, yəhudilər və zərdüştilərə qarşı təqibləri şirnikləşdirmişdir.^[3][5] Əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan xristianlar digər qruplara nisbətən daha az repressiyaya uğrasalar da, onlara da zaman-zaman hücumlar edilmişdir. Tarixçi Rocer Seyvoriyə görə, Sultan Hüseyn xristianlara qarşı şəxsi səviyyədə düşmənçilik nümayiş etdirməsə də, onun üzərində böyük təsirə malik olan ruhanilər, xüsusən də Məclisi Sultan Hüseyni "ədalətsiz və dözümsüz fərmanlar" verməyə razı salmışlar.^[5] Səfəvilər dövrünün axırlarında yaranan gərgin dini atmosfer dövlətin müxtəlif yerlərində sünni üsyanlarının qalxmasında mühüm amil olmuşdur. Tarixçi Maykl Eksvorti qeyd etmişdir ki, buna "ən bariz nümunə sünni dindarların öldürüldüyü, dini kitabların məhv edildiyi və sünni məscidlərin tövlələrə çevrildiyi Şirvandakı üsyandır".^[4]

Səfəvi dövlətinin şimal-qərb ərazilərinin, o cümlədən Şirvan və Dağıstanın sünni əhalisi Sultan Hüseynin dövründə baş tutan dini repressiyadan ən çox əziyyət çəkənlərdən olmuşdur.^[5] 1718-ci ildə ləzgilərin Şirvana basqınları güclənmişdir və tarixçi Rudi Matti yazmışdır ki, şayiələrə görə, bu basqınlar o vaxtkı baş vəzir Fətəli xan Dağıstani (1716–1720-ci illərdə bu vəzifədə olmuşdur) tərəfindən qızışdırılmışdı.^[6] Rusiyanın Səfəvilər dövlətindəki səfiri və 1718-ci ildə Şamaxıda olan Artemi Volınski qeydlərində yazmışdır ki, yerli məmurlar baş vəziri "kafir" hesab etdikləri üçün onun əmrlərini etibarsız hesab etmişlər və hətta hökmdarın nüfuzunu şübhə altına almışlar. Rusiyanın diplomatik heyətinin üzvü olan italyan Florio Beneveni təkidlə bildirmişdir ki, Şamaxı əhalisi "onlardan külli miqdarda pul qopardıqları"na görə dövlətə qarşı üsyana hazır idilər.^[7] Buna baxmayaraq, talanlar, qarətllər və basqınlar davam edirdi. Ləzgilər həmin il Nizovoy ^{[lower-alpha 1]} yaxınlığında yerləşən Ağdaşı kəndinin bir neçə sakinini qaçırmış və Şamaxıya gedən yolda 40 nəfərdən ibarət karvanı qarət etmiş, sonra apreldə kəndi tutmuşlar. Bu hadisələrdən sonra üsyançılarla bağlı çoxsaylı əlavə məlumatlar qeyd edilmişdir.^[6]

Hücum və yağma

Şamaxı şəhərinin təsviri. 1683-cü il. Rəssam: Engelbert Kempfer.

1718-ci il may ayının əvvəlinə qədər 17 minə yaxın ləzgi qəbilə üzvü Şamaxıdan 20 kilometr (12 mil) aralıda mövqe tutmuş, Şamaxıya yaxın yaşayış məntəqələrini yağmalamağa başlamışlar.^[6] 1719-cu ildə Səfəvi hökuməti ləzgi üsyanına qarşı çıxmaq vəzifəsi ilə sipəhsalar Hüseynqulu xanı Gürcüstana göndərmək qərarına gəlmişdir. Hüseynqulu xan qonşu Kaxeti çarı II Davidin, eləcə də Şirvan bəyləybəyi Həsənəli xan Dağıstaninin köməyi ilə Dağıstana yürüş etmiş və ləzgilərin qarşısını almaqda mühüm uğur qazanmışdır. Buna baxmayaraq, mərkəzi hökumət 1721-ci ilin qışında, yürüşün həlledici anında onu geri çağırmışdır.^[7] Baş vəzir Fəthəli xan Dağıstaninin ölümündən sonra verilən qərar sarayın xədimlər fraksiyasının təhriki ilə verilmişdi. Onlar şahı inandırmışdı ki, yürüşün uğurla başa çatması Səfəvi dövlətinə xeyirdən çox ziyan vuracaq. Onların fikrincə, bu, Səfəvi valisi Hüseynqulu xana Səfəvi ərazilərində nizamı bərpa etmək adı altında Rusiya ilə ittifaq bağlamağa imkan verəcəkdi.^[7] Təxminən eyni vaxtda, 1721-ci ilin avqustunda, əfqanların Səfəvi dövlətinin şərq ərazilərinə hücuma keçməsindən azca sonra Sultan Hüseyn ləzgilərin üsyankar dağlı başçısı və sünni ruhanisi Hacı Davud Müşkürlünün ^{[lower-alpha 2]} Səfəvi dövlətinin Dərbənd şəhərindəki həbsxanadan azad edilməsini əmr etmişdir.^[1][6] Sultan Hüseyn və hökumət ümid edirdi ki, Hacı Davud və onun dağıstanlı müttəfiqləri şərq cəbhəsində üsyanı yatırmağa kömək edəcəklər, lakin bunun əvəzinə Hacı Davud Dağıstanda qəbilə koalisiyasına başçılıq etməyə başlamış və o, həm Səfəvi qüvvələrinə, həm də dövlətin şiə əhalisinə qarşı kampaniyaya başlamış və sonda bəylərbəyliyin mərkəzi Şamaxı şəhərinə etmişdir.^[1]

Mühasirədən az əvvəl Şirvan bəylərbəyliyi ərazisində yaşayan sünnilər kömək üçün qonşu sünni dövləti^[4] və Səfəvilərin rəqibi^[12] Osmanlı imperiyasına müraciət etmişlər. Hacı Davudun başçılıq etdiyi, 15 minə yaxın qəbilə üzvündən ibarət üsyançılar koalisiyası Surxay xan Qazıqumuxlunun köməyi ilə Şamaxıya doğru hərəkət etmiş, 15 avqustda ora çatmış və dərhal şəhəri mühasirəyə almışdır.^[1][13] Sonda Şamaxının sünni sakinləri şəhərin darvazalarından birini açaraq üsyançıların şəhərə girməsinə imkan yaratmış və 18 avqust 1721-ci ildə Şamaxı tutulmuş, şəhərdə yaşayan şiələrə qarşı qırğın törədilmiş, nəticədə 4–5 min şiə öldürülmüş,^[14][7] həmçinin xristianlar və yadellilər qarət edilmişdir.^[1][4] Bir neçə rus taciri də öldürülmüş,^[1][14] bir çox rus tacirinin dükanları talan edilmiş, bu da onlara ciddi iqtisadi ziyan vurmuşdur.^{[15][lower-alpha 3]} Tacirlər arasında böyük itkilərə məruz qalan və "Rusiyanın ən zəngin taciri" olan Matvey Yevreynov da var idi.^[1] Şəhərin şiə məzhəbli Səfəvi valisi, onun qardaşı oğlu və qalan qohumları "izdiham tərəfindən parça-parça edilmiş və onları cəsədləri itlərə verilmişdir".^[4][17] Bəylərbəyliyin ərazisi üsyançılar tərəfindən tamamilə ələ keçirildikdən sonra Hacı Davud Rusiyaya müraciət etmiş, o zamankı Rusiya çarı Böyük Pyotra (1682–1725-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) öz sədaqətini bəyan etmişdir.^[16] Bu müraciətdən müsbət cavab almayan Hacı Davud Osmanlı sultanına müraciət etmiş və müsbət cavab almışdır. Bundan sonra o, Sultan III Əhməd tərəfindən Osmanlının Şirvan valisi təyin edilmişdir.^[18][1][16]

Nəticə

Artemi Volınski Rusiya çarı Böyük Pyotra rus tacirlərinə və onların yaşayış vasitələrinə dəymiş əhəmiyyətli zərər haqqında məlumat vermişdir. Hesabatda 1721-ci ildə baş tutmuş hadisənin Çar Rusiyası ilə Səfəvilər arasında 1717-ci ildə imzalanmış ticarət müqaviləsinin açıq şəkildə pozulması olduğuna diqqət çəkilmişdir. Bu müqaviləyə əsasən Səfəvi hakimiyyəti öz dövlətlərinin hüdudlarında Rusiya vətəndaşlarının müdafiəsinə zəmanət vermişdir. Volınski Səfəvi səltənətində xaos hökm sürdüyünə və Səfəvi hökmdarı müqavilənin müddəalarını yerinə yetirə bilmədiyinə görə Pyotrdan Səfəvi şahının müttəfiqi kimi səltənətdə asayişi bərpa etmək bəhanəsi ilə vəziyyətdən istifadə edərək Səfəvilərə hücum etməyə çağırmışdır.^[15][1] Odur ki, ardınca Rusiya Şamaxıdakı tacirlərinə hücumdan 1722–1723-cü illərdə Rusiya–Səfəvi müharibəsi üçün kazus belli kimi istifadə etmişdir.^[19][20] Bu epizod Səfəvilər dövləti ilə Rusiya arasında ticarət əlaqələrinin dayandırılmasına və Həştərxan şəhərinin Volqa ticarət yolunun son nöqtəsinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur.^[10]

Qeydlər

1. "Nizovoy" Şamaxı şəhərindən 40 kilometr (25 mil) şimal-şərqdə, Dərbənd şəhərindən cənubda və Xəzər dənizinin yerləşən Niyazabad liman şəhərinin rus dilindəki adı idi.^[8][9] Tarixçi Rudi Mattiyə görə, bu, heç də ideal bir liman olmasa da, Niyazabad Xəzər dənizinin litoral zonasının qərbindəki bir neçə fəal limandan idi.^[8]
2. Hacı Davud Müşkürlü mənbələrdə həmçinin, "Hacı Davud bəy", "Davud bəy", "Davud xan", "Davud xan Ləzgi" və kimi xatırlanır.^[10][2][11]
3. Atkin yazışdır ki, tacirin "bir milyon yarım rubl dəyərindəki mülkü qarət edilmişdir".^[14] Pyer Başu və Rusiya konsulu Semyon Avramovun qeydlərinə əsaslanan Rudi Mattiyə görə, tacirlər, "deyilənə görə, 70–100 min tümən ziyana düşmüşdür".^[10] Daha sonra o, əlavə edir ki, Rusiya mənbələri 400 min tümən dəyərində vurulan ziyandan bəhs edir, lakin bu, Rusiyanın qarşıdan gələn hücumuna "əsaslandırmanı gücləndirmək" üçün edilmiş mübaliğədir.^[16] Mattinin fikrincə, daha real hesabatlarda 60 min tümən qeyd edilmişdir.^[16]

Mənbə

İstinadlar

1. Kazemzadeh, 1991. səh. 316
2. Mikaberidze, 2011. səh. 761
3. Matthee, 2005. səh. 27
4. Axworthy, 2010. səh. 42
5. Savory, 2007. səh. 251
6. Matthee, 2012. səh. 223
7. Matthee, 2012. səh. 225
8. Matthee, 1999. səh. 54
9. Lockhart, 1958. səh. 577
10. Matthee, 1999. səh. 223
11. Rashtiani, 2018. səh. 167
12. Rothman, 2015. səh. 236
13. Matthee, 2015. səh. 489–490
14. Atkin, 1980. səh. 4
15. Sicker, 2001. səh. 48
16. Matthee, 2012. səh. 226
17. Matthee, 2015. səh. 490
18. Sicker, 2001. səh. 47–48
19. Axworthy, 2010. səh. 62
20. Matthee, 2005. səh. 28

Ədəbiyyat

• Atkin, Muriel. Russia and Iran, 1780–1828. University of Minnesota Press. 1980. ISBN 978-0-8166-5697-4.
• Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. 2010. ISBN 978-0-85772-193-8.
• Brunner, Rainer. MAJLESI, Moḥammad-Bāqer // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (Online Edition). New York: Encyclopædia Iranica Foundation. 2011.
• Kazemzadeh, Firuz. Iranian relations with Russia and the Soviet Union, to 1921 // Avery, Peter; Hambly, Gavin; Melville, Charles (redaktorlar ). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge University Press. 1991. ISBN 978-0-521-20095-0.
• Lockhart, Laurence. The Fall of the Safavī Dynasty and the Afghan Occupation of Persia. Cambridge University Press. 1958.
• Matthee, Rudolph P. The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730. Cambridge: Cambridge University Press. 1999. səh. 120. ISBN 978-0-521-64131-9.
• Matthee, Rudolph P. The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500–1900. Princeton University Press. 2005. ISBN 978-0-691-11855-0.
• Matthee, Rudi. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. 2012. ISBN 978-1-84511-745-0.
• Matthee, Rudi. "Poverty and Perseverance: The Jesuit Mission of Isfahan and Shamakhi in Late Safavid Iran". Al-Qanṭara. 36 (2). 2015: 463–501. doi:10.3989/alqantara.2015.014.
• Mikaberidze, Alexander, redaktorRusso-Iranian Wars // Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO. 2011. ISBN 978-1-59884-336-1.
• Rashtiani, Goodarz. Iranian–Russian Relations in the Eighteenth Century // Axworthy, Michael (redaktor). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. 2018. ISBN 978-0190250331.
• Rothman, E. Nathalie. Brokering Empire: Trans-Imperial Subjects between Venice and Istanbul. Cornell University Press. 2015. ISBN 978-0-8014-6312-9.
• Savory, Roger. Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-0-521-04251-2.
• Sicker, Martin. The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. 2001. ISBN 978-0-275-96891-5.