Uçalı rayonu

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Uçalı (dəqiqləşdirmə).

Uçalı rayonu (başq. Учалы районы) — Başqırdıstan Respublikasının ərazisinə daxil olan inzibati rayon. Rayonun inzibati mərkəzi Uçalı şəhəridir.

Rayon
Uçalı rayonu
Учалы районы
Bayraq[d] Gerb
54°22′ şm. e. 59°27′ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya
İnzibati mərkəz	Uçalı
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	20 avqust 1930
Sahəsi	4.549 km²
Saat qurşağı	Yekaterinburq vaxtı[d] UTC+05:00
Əhalisi
Əhalisi	70.171 nəf. (2021)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
Avtomobil nömrəsi	02, 102
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ural çayı üzərində körpü

Coğrafiyası

Uçalı rayonu Başqırd önuralının şimalında yerləşir. Şimalqərbdən Başqırdıstanın Belores və Abzelil, şimal-şərqdən isə Çelyabinsk vilayətinin Verxneuralski, Zlatoustovski, Satkinski və Çebarkulski rayomları ilə sərhədə malikdir. Rayon ərazisindən Miass - Uçalı - Mejozyornı dəmir yolu və Beloretsk - Uçalı - Miass, Uçalı - Xuunovo - Karaqay avtomağistralı keçir. İqlimi kontinentaldır. Qərbdən nisbətən hündürlük silsilələrlə hava axını üçün bağlı olması, şimaldan və şərqdən isə arktik havanın daxil olması üçün maneənin olmaması iqliminə böyük təsir göstərir.

Tarix

Uçalı rayonu 1919-cu ilə qədər Orenburq vilayətinin Verxneuralski və Troyski qəzaları ərazisinə daxil idi. 23 mart 1919-cu ildən etibarən isə Rusiyanın ilk milli muxtariyyatı olan Başqırdıstan MSSR tərkibinə qatılmışdır.

Əhali

Əhalinin sayı

2002	2008[2]	2009[3]	2010[4]	2012	2013[5]
35 649	▲76 725	▲77 125	▼73 268	▼73 247	▼73 114
2014[6]	2015[7]	2016[8]	2017[9]
▼72 663	▼71 963	▼71 539	▼71 291

Ümumrusiya siyahıya alınmasına Başqırdıstan Respublikası Ziançurinski rayonu ərazisin milli tərkibi: başqırdlar — 64,3 %, ruslar — 18,2 %, tatarlar — 15,9 %, digər millər — 1,6 %^[10].

İnzibati-ətazi vahidləri

Uçalı ayonunda 1 şəhər və 14 kənd inzibati vahidliyinə 88 yaşayış məntəqəsi daxildir

İqtisadiyyat

Aqrar-sənaye rayonudur. Rayon ərazisində dəmir, qızıl, kvars, tikinti daşı, əhəng, kərpiç xammalı, qum kimi faydalı qazıntılar vardır. Ərazisinin 196,2 min ha əkinə yararlıdır (bu isə rayon ərazisinin 43,5 %). 75,3 ha ərazi otlaq kimi istifadə edilir.

Sosial sfera

Rayon ərazisində 65 ümumtəhsil mərkəzi, 20 orta məktəb, 33 kütləvi kitabxana, 63 klub, 5 sahə xəstəxanası fəaliyyət göstərir. Burada rus və başqırd dillərində «Uçalinskaya» (əvvəllər «oraq və çəkiç») və «Yayık» adlı qəzetlər buraxılır.

Tanınmış sakinləri

• Bepenya Toropberdin — 1735-1740-cu illər Basqırd üsyanlarının lideri.
• Najiya Hibatovna Allayarova — müğənni, RSFSR əməkdar artisti.
• Hakimyan Rəhimoviç Əhmədqalın — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçısı.
• Yuri Petroviç Batalin — SSRİ Tikinti Komitəsinin sədri.
• Aleksandr Matveyeviç Matrosov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçısı.
• Flora Axmetşeyevna Kildiyarova — aktrisa, RSFSR əməkdar artisti.
• Aleksandr Qeorqieviç Serebryannikov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
• Abdulla Afzaloviç Sultanov — Başqırd müğənnisi, Başqırd MSSR-nin əməkdar mədəniyyət işçisi (1986), Başqırdıstanın xalq artisti (1996).
• Zavdat Gumurdakoviç Sunaqatullin — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
• Marsel Calileviç Yusupov — idmançı, güləşçi, iki dəfə Avropa çempionu, Rusiya çempionu.
• Salavat Ahmadieviç Nizamutdinov — bəstəkar, əməkdar xadim.
• Nizametdinov Rais Javdatoviç — Başqırdıstan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi (2005), Ş.Babiç adına Başqırdıstan Respublikasının dövlət mükafatı laureatı (2000), tanınmış rəqqas, xoreoqraf, səhnə rejissoru, kurasteist,
• İldus Barieviç Abdrahmanov — Kimya elmləri doktoru, akademik, Başqırdıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının Kimya və Texnoloji Elmlər Bölməsinin katibi.
• İmuxamet Qilmutdinoviç Qalyautdinov — 2000-ci ildən 2013-cü ilə qədər Zaqir İsmagilov adına Ufa Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının rektoru, Rusiya Federasiyasının Əməkdar mədəniyyət işçisi (1986), BMSSR (1986) filologiya elmləri doktoru, professor (1994).
• Vil Bareeviç Qaleev — Texniki elmlər doktoru (1988), professor (1990).
• Qalib Barievi Qaliev — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (2004).

İstinadlar

1. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx (rus.).
2. Подготовка к проведению всероссийской переписи населения на территории городского округа г. Уфа Arxivləşdirilib 2017-05-17 at the Wayback Machine  (rus.)
3. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года Arxivləşdirilib 2013-05-16 at the Wayback Machine  (rus.). 2 yanvar 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 2 yanvar 2014 tarixində Arxivləşdirilmişdir.
4. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан Arxivləşdirilib 2019-05-17 at the Wayback Machine (rus.). 20 avqust 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 20 avqust 2014 tarixində.
5. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) Arxivləşdirilib 2020-04-28 at the Wayback Machine (rus.). 16 noyabr 2013 tarixində yoxlanılmışdır. 16 noyabr 2013 tarixində.
6. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года Arxivləşdirilib 2020-04-27 at the Wayback Machine (rus.). 2 avqust 2014 tarixində yoxlanılmışdır. 2 avqust 2014 tarixində.
7. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года Arxivləşdirilib 2020-05-14 at the Wayback Machine (rus.). 6 avqust 2015 tarixində yoxlanılmışdır. 6 avqust 2015 tarixində.
8. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года  (rus.)
9. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 iyul 2017). 31 iyul 2017 tarixində yoxlanıldı. 31 iyul 2017 tarixində Arxivləşdirildi.
10. "Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан" (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. 2013-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-05.

Mənbə

• RAYONUN RƏSMİ SAYTI Arxivləşdirilib 2019-04-10 at the Wayback Machine