Çin tatarları

Çin tatarları — hal-hazırkı Çin Xalq Respublikası torpaqlarında yaşayan tatarlardır. ÇXR-in rəsmi olaraq tanıdığı 56 etnik qrupdan biridir. Çin tatarlarının 90 faizdən çoxu Sintzsyan Uyğur Muxtar Bölgəsində yaşamaqdadır.^[1]

Çin tatarları

Ümumi sayı
4.895
Yaşadığı ərazilər
Çin
Dili
Tatarca, uyğurca, çincə
Dini
İslam

Pekindəki Mərkəzi Millətlər Universiteti tərəfindən Etnik Mədəniyyət muzeyinin etnoqrafik sərgisində iştirak edən Tatar qadın paltarı

Çin tatarlarının ataları çoxluqla Volqa tatarlarındandır və XIX əsrdə Sintzsyana gəlib məskunlaşmış tacirlərdir, Bunlardan başqa, XIX və XX əsrin əvvəllərində Volqa boyundan Sintzsyana gəlib məskunlaşmış müəllimlər və imamlar da olmuşdur.

Çindəki tatarların çoxu Sünni müsəlmanlığın hənəfi məzhəbinə mənsubdur. Tatarcaya uyğunlaşdırılmış ərəb hərflərini istifadə edərək yazı yazırlar. Tatarlar bölgədə yaşayan qazaxlar və uyğurlarla yaxın təmasda olduqları üçün qazax və uyğur dillərinin Çin tatarlarının gündəlik həyatlarındakı təsiri get-gedə böyüməkdədir.

Xüsusilə, XIX və XX əsrin əvvəllərində tatarların Sintzsyandakı müasir türk təhsilinə etdikləri qatqı xeyli mötəbər hesab edilir. XX əsrin əvvəlində Sintzsyanda Çin tatarları tərəfindən cədidçi mədrəsələr quruldu. Məşhur uyğur alim və linqivist İbrahim Mutii təhsilini cədidçi tatarların işlətdiyi məktubda almışdır.^[2]

Ramazan bayamı və Qurban bayramı kimi islami bayramları qeyd etməylə yanaşı, Çin tatarları hər il 20–25 iyun tarixləri arasında Sabantov bayramını da qeyd edirlər.

Terminologiya

"Tatar" adı tarix boyunca çincə qaynaqlara bir çox fərqli şəkildə uyğunlaşdırılmışdır. Tanq sülaləsi (VIII əsr) dövründə tatar mənasına gələn "dadan" termini istifadə edildi.^[3] Bu Çinin şimalındakı çöllərdə moğolca danışan xalqları ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Bunun sonrasında, hal-hazırkı Pinyin qarşılığı "dada" olan bir çoxdigər yazılış şəkli də ortaya çıxdı. Xüsusilə, Yuan sülaləsindən sonra tatarlar üçün ifadə olunan "dada" termini sabitləşmiş oldu. Çin Xalq Respublikası dövlətinin qurulmasından sonra hökumət Çində yaşayan tatarları "tataerzu" adı ilə 56 etnik qrupun biri olaraq tanıdı və termin günümüzə qədər istifadə edilməkdədir.

Əhalinin məskunlaşması

Çindəki tatar əhalinin sayı 2008-ci il etibariylə 5.000 nəfərdən azdır. Çin tatarları başda Sintzsyan Uyğur Muxtar Bölgəsi olmaqla, əsasən şimal-qərb Çində yaşayırlar. Sintzsyandakı Sançi Hui Muxtar Bölgəsindəki Quçunqa bağlı Daquan Tatar kəndi bütün Çin miqyasında tatar millətinə həsr edilmiş tək kənddir.

2000-ci ildə edilmiş Çin Xalq Respublikasının V milli siyahəyaalınmasına görə əhali məskunlaşması belədir:

Sıra	Bölgə	Ümumi əhali	tatarlar	Ümumi tatar əhalisi Əhalinin payı（%）	Bölgədəki Etnik azlıq Əhalinin payı（%）	Bölgə əhalisinin payı（%）
	Ümumi	1.245.110.826	4.895	100	0,00465	0,000393
G1	Cəmi 31 ştatda	1.242.612.226	4.890	99,90	0,00465	0,000394
G2	Şimal-qərb Çin	89.258.221	4.702	96,06	0,02693	0,005268
G3	Şimali Çin	145.896.933	53	1,08	0,00061	0,000036
G4	Cənubi Mərkəzi Çin	350.658.477	49	1,00	0,00017	0,000014
G5	Şərqi Çin	358.849.244	37	0,76	0,00148	0,000010
G6	Cənub-qərbi Çin	193.085.172	27	0,55	0,00007	0,000014
G7	Şimal-şərqi Çin	104.864.179	22	0,45	0,00020	0,000021
1	Sintszyan	18.459.511	4.501	91,95	0,04103	0,024383
2	Qansu	25.124.282	186	3,80	0,00846	0,000740
3	Pekin	13.569.194	29	0,590	0,00495	0,000214
4	Xunan	63.274.173	16	0,33	0,00025	0,000025
5	Tyantszin	9.848.731	12	0,25	0,00450	0,000122
6	Yünnan	42.360.089	12	0,25	0,00008	0,000028
7	Çinghay	4.822.963	12	0,25	0,00054	0,000249
8	Heilonqiyanq	36.237.576	11	0,22	0,00062	0,000030
9	Szyansu	73.043.577	10	0,20	0,00385	0,000014
10	Anhoy	58.999.948	10	0,20	0,00251	0,000017
11	Quanqdonq	85.225.007	10	0,20	0,00079	0,000012
12	Liaoninq	41.824.412	9	0,180	0,00013	0,000022
13	Şantun	89.971.789	9	0,18	0,00142	0,000010
14	Haynan	7.559.035	9	0,18	0,00069	0,000119
15	Henan	91.236.854	8	0,16	0,00070	0,000009
16	Sıçuan	82.348.296	7	0,14	0,00017	0,000009
17	Hebei	66.684.419	6	0,12	0,00021	0,000009
18	Daxili Monqolustan	23.323.347	6	0,12	0,00012	0,000026
19	Çuntsin	30.512.763	6	0,12	0,00030	0,000020
20	Şanxay	16.407.734	5	0,10	0,00481	0,000030
21	Quansi-Çjuan	43.854.538	4	0,08	0,00002	0,000009
22	Çjetszyan	45.930.651	3	0,06	0,00076	0,000007
23	Jilin	26.802.191	2	0,04	0,00008	0,000007
24	Hubey	59.508.870	2	0,04	0,00008	0,000003
25	Guizhou	35.247.695	2	0,04	0,00001	0,000006
26	Ninsya-Huey	5.486.393	2	0,04	0,00011	0,000036
27	Şensi	35.365.072	1	0,02	0,00057	0,000003
28	Şansi	32.471.242
29	Fucyen	34.097.947
30	Szyansi	40.397.598
31	Tibet	2.616.329
32	Hərbi xidmət təminatçıları	2.498.600	5	0,10	0,00448	0,000200

İstinadlar

1. Faruk Sümer. "Tatarlar". islamansiklopedisi.org.tr. 14 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib.
2. Klimeš, Ondřej. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. 2015. səh. 80-81. ISBN 9004288090.
3. Ulrich Theobald. "Dada, Tatars". chinaknowledge.de. 14 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2012.