El budismu tibetanu ye'l budismu que se desenvolvió nos Himalayas. Tamién conocíu como lamaísmo, budismu vajrayāna o budismu tántrico. Esta forma de budismu ye siguida pol 6 % de tolos budistes, siendo una de les escueles budistes más practicaes y una de les meyor conocíes n'Occidente.[1]
| Budismu tibetanu | ||
|---|---|---|
| Fundador | Buda Gautama | |
| Deidá o Deidaes principales | Budas | |
| Líder | Tenzin Gyatso XIV dalái lama | |
| Cañes | Gelug, Nyingma, Sakia, Kagyu | |
| Númberu de siguidores envaloráu | 20.000.000 | |
| Siguidores conocíos como | Budistes tibetanos | |
| Escritures sagraes | Sutras, Tantras | |
| Llingua llitúrxica | Tibetanu, sánscritu | |
| Sede |
 Hasta 1950, Lhasa, Tíbet, depués Dharamsala, India | |
| País con mayor cantidá de siguidores |
 Mongolia | |
| Cleru | Lames | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
El budismu tibetanu o lamaísta ye mayoritariu en dos países soberanos; Bután y Mongolia, y ye la segunda mayor relixón de Nepal. Ye amás mayoritariu o la segunda relixón en númberu de adeptos en delles árees del norte d'India (particularmente Ladakh, Sikkim y diversos conceyos de los Himalayas indios como Dharamsala, la so sede mundial), en Buriatia, Kalmukia y Tuvá (repúbliques federaes de la Federación Rusa d'etnia mongol), en Manchuria (ente la etnia manchú) y en Mongolia Interior (ente la etnia mongol) de la República Popular de China y de xacíu nel mesmu Tíbet. Básicamente, esta forma de budismu ye la relixón predominante de los pueblos mongoles y tibetanos, tolos cualos reconocen al Dalái Lama como Bodhisattva y por tanto respetar como un altu maestru espiritual, magar caúna de les escueles tien una xerarquía distinta y un sistema propiu d'enseñanza. Al tener unos 20 millones de siguidores,[1] mayoritarios en distintos países y rexones autónomes, ye una de les cañes más grandes ya importantes del budismu.
Acomuñáu a esti tipu de budismu apaez la figura del lama. Na clásica división del budismu ente monxos y llaicos, los lames tibetanos suponen una figura con relevancia non solo relixosa sinón que fueron centru de la vida social y económico de Tíbet.
El budismu majaiana (‘gran vehículu') entró nel Tíbet gracies al gurú indiu Padmasambhava nel sieglu VIII. Hasta esi momentu, esistía nel Tíbet una relixón de calter animista y máxicu, llamada bon. Cola puxanza del budismu, la relixón bon nun sumió, sinón que se tresformó gradualmente. Parte de la creencia bon influyó tamién nel lamaísmo. La tradición majaiana nun se llenda a buscar la lliberación personal, sinón que tien como finalidá la lliberación de tolos seres y pallo busca algamar l'estáu de buda.
El budismu tibetanu desenvolvió con rapidez la enseñanza tántrica introducida dende'l norte de la India, dende la zona de Bengala y Gujarat y que s'estendió per Tíbet, Sri Lanka y China y otros llugares. Esta enseñanza quedó integrada nun budismu llamáu vashraiana o budismu tántrico, mal llamáu n'Occidente «budismu esotéricu». El lamaísmo considera que'l vashraiana ye un tercer vehículu amás de los dos referíos na tradición majaiana: el theravada y el mesmu majaiana. El budismu vashraiana ye parte del camín majaiana, sicasí los sos prauticantes non yá busquen el llume pa lliberar del sufrimientu a tolos seres, amás deseyen algamar l'estáu de Buddha lo antes posible, inclusive nesta mesma vida.
El vashraiana namái se caltuvo nel Tíbet, sur de China y Xapón. Ente qu'en China y Xapón son una escuela más ente otres, nel Tíbet esti tipu de budismu acabó convirtiéndose nel principal. Esto debió, ente otres coses, a que nel desenvolvimientu del budismu majaiana nel Tíbet diose preeminencia doctrinal a partir del sieglu VIII a los trabayos procedentes d'India frente a los procedentes de China. Poro, el budismu [vashraiana] tien nel Tíbet el so llugar natural y principal. El Tíbet y la so capital Lhasa convertir por ello nun epicentru budista de pelegrinación pa munchos budistes de toa Asia.
Nel budismu tibetanu surdieron diverses escueles y enfoques doctrinales, pero delles d'elles sumieron o se vieron asimilaes. Anguaño hai cuatro escueles principales; apocayá, el lamaísmo integró la práutica de la relixón bon como parte del legáu del budismu del Tíbet.
El Canon tibetanu ye la coleición de testos sagraos más estensa del mundu budista. Entiende'l Kanjur o 'Traducción de les pallabres', que contién testos doctrinales y el Tanjur o coleición de trataos y comentarios.[2]
El mesmu Tíbet estendió la so influencia cultural y relixosa polos Himalayas, siendo de gran importancia en zones como'l Norte d'India, Nepal y Bután. Sol reináu d'Altan Khan, emperador del Imperiu mongol, el budismu tántrico tibetanu convertir na relixón oficial del Imperiu, con Tíbet como la so capital espiritual. Hasta la fecha los pueblos mongoles son na so mayor parte budistes lamaístas. El líder espiritual del budismu lamaísta mongol denominar Jebtsundamba Khutuktu, y el líder espiritual del lamaísmo de Bután denominar Je Khenpo y escuéyese-yos de forma similar a como s'escueye al Dalái Lama y al Panchen Lama, siendo consideraos una emanación d'una divinidá, representen la jeraquía llocal del lamaísmo.
En Bután, ye la relixón oficial del Estáu, teniendo gran incidencia política. Minoríes budistes lamaístas abonden ente los pueblos d'etnia tibetana de Sikkim y Nepal, y ente los pueblos mongoles del sur de Rusia, ello ye que'l budismu ye una de los cuatro grandes relixones de Rusia y cuasi tolos budistes rusos son lamaístas.
Anque n'India (particularmente l'área de los Himalayas indios) y Nepal esistieren comunidaes lamaístas de munchos sieglos nel pasáu, la llegada de miles de refuxaos tibetanos qu'escapaben de la invasión china aumentó'l so númberu. Anguaño, el dalái lama y la más grande comunidá tibetana nel exiliu moren en Dharamsala (India). En Bután tamién hai una gran cantidá de refuxaos tibetanos.
Tres la invasión de China a Tíbet en 1950, el budismu tibetanu encaró una dura crisis, una y bones les polítiques chines prohibieron la práutica de la relixón budista tibetana, destruyeron monesterios, encarcelaron a monxos y a disidentes. De la mesma, el budismu lamaísta estendióse al traviés d'Occidente en parte gracies al activismu político pola invasión.
Magar l'interés pol budismu tibetanu n'Occidente data dende la creación de la Sociedá Teosófica nel sieglu XIX y l'interés de munchos teósofos n'este, incluyendo a Helena Blavatsky y el devotu budista Henry Steel Olcott, lo cierto ye que'l budismu lamaísta popularizóse apocayá en gran parte d'Occidente.
Figures famoses como Richard Gere, Steven Seagal y Oliver Stone convirtiéronse al budismu tibetanu, ente que l'actriz Uma Thurman ye budista lamaísta de nacencia criada en dicha relixón polos sos padres.
Nel lamaísmo esisten cuatro linaje principales y munchos otros menores. El llinaxe ye bien importante nel budismu tibetanu, yá que garantiza que les enseñances tán vives, esto ye, que se tresmitieron de maestru a discípulu dende tiempos de Buda y que siempres se fixo de forma pura, realizando dafechu la so comprensión.
- Nel sieglu VIII surde la escuela Nyingma o "de los Nyingmapas", tamién llamada "de les gorres coloraes". Fundada nel S. VIII a partir del legáu de los primeres introductores del budismu nel Tíbet. El maestru indiu Padmasambhava foi'l primeru que según la tradición tibetana sometió a les deidaes de la naturaleza del Tíbet y otres fuercies, faciendo al budismu relixón oficial.
- Nel sieglu IX apaeció la tradición Kagyu (tradición oral) tamién conocida como gorres negres. Fundada por Gampopa, unu de los discípulos del santu y poeta tibetanu Milarepa (1040-1123), a partir de les enseñances esotéricu y contemplativu derivaes de los mahasidas indios Tilopa y Naropa llevaes al Tíbet por Marpa, el maestru de Milarepa. La Escuela kagyu de los Karma Kagyu ta dirixida por S.S. Karmapa.[3] Ye la escuela oficial y mayoritario en Bután.
- Nel sieglu XI surdió la escuela sakia (denomada asina pol so monesteriu d'orixe) fundada por Konchok Gyalpo. Los sos principales maestros baxen de los primeros discípulos de los maestros indios Padmasambhava y Shantarakshita y veníen de una familia de les clases dirixentes, los Khön, de la rexón meridional de Tsang. El so dirixente ye'l Sakia Trinzin.
- Nel sieglu XIV y arriendes de la reforma espiritual del Lama Je Tsongkhapa —consideráu una emanación del Buda de la Sabiduría, Manjushri—, nació a partir de la tradición kadampa la orde de los Gelug o Geluk-pa, llamaos los gorros mariellos. Lama Tsongkhapa (1357-1415) foi un renovador de les enseñances del gran maestru bengalí del S. XI, Atisha. Je Tsongkhapa fixo tolos esfuercios posibles p'apigurar un enfoque más ortodoxu y agrupador de les enseñances del Tíbet. El so dirixente ye'l dalái lama. Ye mayoritaria en Mongolia y el sur de Rusia.
El dalái lama tamién reconoció a la relixón bon y llamar nel so momentu «la quinta escuela del budismu tibetanu»,[4] magar formalmente nun ye budismu, sinón una forma de xamanismu autóctonu tibetanu prebudista. Dende l'exiliu del dalái lama, les rellaciones ente la relixón bon y el budismu tibetanu fueron polo xeneral cordiales. L'actual relixón bon tien munches semeyances doctrinales col budismu tibetanu, magar munchos académicos consideren qu'esto se debe al sincretismu, dellos autores budistes aseguren que les semeyances son naturales una y bones la relixón bon representaría un dharma antiguu, una tradición heterodoxa del budismu o una caña paralela del lamaísmo.[5] La relixón bon nun ye mayoritaria en nenguna rexón pero ye bien practicada ente grupos autóctonos del Tíbet y en rexones himalayas con población d'etnia tibetana o familiar, como en Ladakh (India) y Nepal. El so máximu líder ye l'abá del monesteriu Menri, Lungtok Tenpa'i Nyima.[6]
Otra escuela apocayá reconocida como una de les tradiciones del budismu vashraiana pol dalái lama ye la jonang o jonangpa, que foi fundada nel sieglu XIV por Dolpopa, anque s'estiende'l so llinaxe hasta'l sieglu XII col monxu Yumo Mikyo Dorje. Nel sieglu XVII, por razones polítiques, el quintu dalái lama declarar como herética y fixo convertir a tolos sos siguidores a la relixón gelugpa. Creíase sumida hasta que fueron redescubiertos monesterios en zones apartaes de la rexón autónoma del Tíbet, en Sichuan y en Qinghai. El so actual dirixente ye Khalkha Jetsun Dampa Rinpoche el Bogd Gegeen de Mongolia.
Nuna xeografía difícil onde los monesterios dacuando taben bien separaos y de cutiu con escasu contautu frecuente, la escuela gelug supunxo históricamente la centralidad oficial del lamaísmo tibetanu y della parten los esfuercios y el calter reformador, ente que les otres escueles especializáronse en retener y alministrar el so propiu legáu d'enseñances.
Les escueles gelug y kagyu son les más estendíes n'Occidente. El dalái lama,[7] rei del Tíbet, tuvo que exiliase en 1959 xustu antes de la masacre del 10 de marzu (ver Historia del Tíbet). Siguiéron-y los principales líderes de les distintes escueles, como'l karmapa (xefe espiritual de la escuela kagyupa de los karma kagyu),[8] Sakia Trizin (xefe espiritual sakiapa) y el líder de la relixón bon.
El dalái lama yera, hasta apocayá, vistu como'l dirixente políticu de tolos tibetanos nel exiliu y líder espiritual de los lamaístas polo xeneral. Sicasí, caúna de los cinco escueles tradicionales tibetanes tuvieron siempres los sos propios líderes a los cualos asígnase-yos tamién el tratamientu de "La so Santidá" y que tienen autoridá sobre'l dalái lama nos asuntos internos de les sos tradiciones y considerábase que'l dalái lama tenía solo superioridá n'aspeutos protocolarios que los otros líderes d'escueles. Col arrenunciu del dalái lama a la monarquía en 2011, este pasó a ser solamente líder espiritual. Sía que non les rellaciones ente los respeutivos líderes de caúna de les escueles tienden a ser cordiales y de mutuu respetu dende la invasión china y el dalái lama caltién cierta posición de lideralgu por motivos de tradición y heriedu cultural.
Ciertu discutiniu surdió cuando'l dalái lama col sofitu d'otros líderes d'escueles budistes tibetanes prohibieron el cultu al Dorje Shugden.[9] por consideralo ayenu al budismu y espulsaron a monxos d'esta tradición ensin reconocer. El dalái lama aseguró que se debía a que Dorje Shugde ye un demoniu o espíritu malinu y el so cultu nun ye budista. Los críticos aseguraron que dicha midida sollerte contra la llibertá relixosa de los budistes tibetanos y que ye contradictoria pos el mesmu dalái lama nel pasáu amosóse bien tolerante con grupos relixosos non budistes como los bonpos ya inclusive cristianos, musulmanes y persones d'otres relixones a les que se-yos dexa participar d'eventos budistes. Los defensores afirmen que'l dalái lama na so calidá de líder relixosu tien plenu derechu a prohibir una práutica o cultu que considere contrariu a la relixón que lidera, de manera similar a como naide atoparía estrañu que'l papa católicu atribuyera a Satanás l'orixe de dalguna orde católica disidente, y prohibiéralos a los católicos practicala. En afayándose públicamente venceyos financieros y loxísticos ente la organización Shugden y el gobiernu de China sopelexaos por Reuters la organización eslleióse y anunció que cesaría d'entamar protestes contra'l Dalái Lama.[10][11][12]
Países onde'l budismu tibetanu ye mayoritariu
Rexones onde'l budismu tibetanu ye mayoritariu
Tíbet, oficialmente Rexón Autónoma de China reclamáu pol gobiernu tibetanu nel exiliu como una nación soberana.
Ladakh, rexón del Estáu de Jammu y Caxmir, India.
Buriatia, Kalmukia y Tuvá, repúbliques de la Federación Rusa.
Minoríes importantes de prauticantes del budismu tibetanu
- En Rusia, el budismu tibetanu ye la tercer relixón más grande y reconocida pol Estáu como una de los cuatro relixones tradicionales del país al llau del cristianismu ortodoxu, l'islam y el xudaísmu (ver relixón en Rusia).
En Nepal, el lamaísmo ye la segunda relixón más practicada dempués del hinduismu.- N'India, especialmente les rexones de Sikkim, Himachal Pradesh y Caxmir, el budismu tibetanu ye una de les principales comunidaes relixoses.
En Mongolia Interior, República Popular de China, el budismu lamaísta ye la relixón predominante de los mongoles, el segundu grupu étnicu más importante dempués de los Han. Tamién ye la relixón tradicional de diverses minoríes étniques reconocíes como tales pol gobiernu chinu incluyendo los monba y los manchúes.
- Tíbet
- Budismu mongol
- Gobiernu tibetanu nel exiliu
- Dalái Lama
- Camín mediu
- Budismu tántrico
- Tantra
- Teocracia
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
