From Wikipedia, the free encyclopedia
El piamontés[1] (piemontèis en piamontés, piemontese, pedemontano n'italianu) ye una llingua romance con más de 2 millones de falantes n'El Piamonte, nel noroeste d'Italia. El piamontés pertenez al grupu galoitaliano y ta rellacionáu seya coles Llingües romániques occidentales (en particular col francés y el occitanu), sía, sobremanera, coles otres llingües y dialeutos galoitalianos (o galu-italicos, según la clasificación Ethnologue) del norte d'Italia – lombardu (ínsubre y oróbico), emiliano-romañolo, ligur y venecianu – conocíos tamién como cisalpinos. Notos llingüistes (Einar Haugen, Hans Göbl, Helmut Lüdtke, George Bossong, Klaus Bochmann, Karl Gebhardt, Guiu Sobiela Caanitz, Gianrenzo P. Clivio) reconocen el piamontés como llingua independiente, anque n'Italia seya de cutiu consideráu, entá güei, como un dialeutu italianu y nun tien reconocencia oficial.
Piamontés 'Piemontèis' | |
---|---|
Faláu en | Italia |
Rexón | El Piamonte |
Falantes | ~2.000.000 |
Familia | Indoeuropéu Itálicu |
Estatus oficial | |
Oficial en | Nengún país |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún |
ISO 639-2 | ruque |
ISO 639-3 | pms |
Estensión del piamontés |
El piamontés yera la llingua primaria de los emigrantes que dexaron El Piamonte, nel periodu 1850-1950, escontra países como Francia, Arxentina, El Salvador, Hondures, Guatemala, Méxicu, Costa Rica y Uruguái.
Los primeros documentos en llingua piamontesa, los Sermones subalpini, escribir nel sieglu XII, cuando la llingua yera entá asemeyada al llatín (nel testu altérnense amás partes escrites en vulgar piamontés con otres en llatín[2]). El piamontés lliterariu desenvolver nos sieglos XVII y XVIII, pero nun tuvo l'ésitu lliterariu nin del italianu (llingua oficial de la rexón dende l'añu 1561) nin del francés (llingua oficial en Saboya y Valle d'Aosta y utilizada, col italianu, na corte ducal y depués real de Turín hasta la unificación d'Italia). Sicasí, la producción de la lliteratura en piamontés nun cesó nunca y entiende dellos xéneros, dende la poesía al teatru y dende les noveles a les obres científiques.
Como nel restu d'Italia, l'italianu ye predominante na comunicación de tolos díes y n'El Piamonte la casi totalidá de la población falar, de cutiu col piamontés (utilizáu en contestos informales) y con otros idiomes llocales, como'l provenzal y el francu-provenzal de los valles alpinos occidentales. El Reinu d'Italia nun favoreció l'emplegu de la llingua piamontesa, nin, darréu, facer la República italiana. Esta política tres la Segunda Guerra mundial deber en gran parte pa evitar la discriminación contra los numberosos inmigrantes procedentes del sur d'Italia que nun falaben el piamontés. La mayoría d'inmigrantes concentróse sobremanera nes grandes ciudaes, especialmente en Turín.
Na última década asistióse a la publicación de material didáctico pa los colexos, como tamién de revistes pal gran públicu. Tamién s'entamaron cursos pa los adultos que yá tán fora del sistema escolar pa recuperar el tiempu perdíu. Sicasí estos progresos, la situación actual del piamontés ye abondo grave, yá que, según una encuesta recién,[3] nos postreros 150 años el porcentaxe de les persones que conocen la llingua escrita menguó a un 2% de los falantes nativos. Per otru llau, la mesma encuesta señaló que'l piamontés sigue siendo faláu por más de la metá de la población, xunto col italianu. Esta resultancia foi confirmáu por fontes fiables, qu'indiquen el númberu de los falantes ente 2 millones (Assimil[4]) y 3 millones (Ethnologue[5]), sobre una población de 4,2 millones d'habitantes. Los esfuercios pa llograr la reconocencia del piamontés como una de les llingües oficiales de los Xuegos Olímpicos d'iviernu 2006 de Turín nun tuvieron ésitu.
En 2004, el piamontés foi reconocíu como llingua rexonal d'El Piamonte pol parllamentu rexonal, pero ensin nenguna reconocencia pol gobiernu central italianu. En teoría, ye posible enseñar el piamontés a los neños del colexu, pero na práutica esto ye pocu frecuente.
Decenes de miles d'arxentinos nativos tuvieron al piamontés como llingua madre, dende fines del sieglu XIX hasta la década de 1960, nes provincies de Santa Fe (centro oeste) y Córdoba (esti). Yeren fíos, nietos o bisnietos d'inmigrantes europeos. Anguaño, miles d'arxentinos falen o entienden, en mayor o menor midida, el piamontés nesa zona. La mayoría tien más de 50 años.
Ente les carauterístiques más notables de la llingua piamontesa pueden citase:
El piamontés tien dellos dialeutos, dalgunos abondo distintos de la "koiné" rexonal. Les variaciones inclúin non yá variaciones con al respective de la gramática lliteraria, sinón tamién una gran variedá léxica yá que zones diverses caltienen pallabres d'orixe xermánica heredaes de les llingües de los francos o de los lombardos. Esisten tamién aportaciones léxiques de delles llingües, inclusive de les llingües magrebines, pero la mayoría de les aportaciones más recién vienen de Francia.
El primer testu ta en piamontés, el segundu en francés y el terceru n'asturianu.
Nòstr pare, ch'it ses ant ij Cej, che tò nòm, sia santificà, |
Notre père qui es dans les cieux, que ton nom soit sanctifié, |
Padre nuesu que tas nos cielos, que seya santificado el to nome, |
El piamontés escribise con una variedá del alfabetu llatín. Les lletres, xunto colos sos equivalentes IPA amosar na siguiente tabla.
Lletra o diágrafu | Fonemes |
---|---|
A, a | /a/ /ɑ/ |
B, b | /b/ |
C, c | /k/ antes de a, o, u, /t͡ʃ/ antes de e o i |
CH, ch | /k/ |
D, d | /d/ |
E, e | /e/ /ɛ/ |
Ë, ë | /ə/ |
EU, eu | /ø/ como'l diagrafu eu del francés |
F, f | /f/ |
G, g | /g/ antes de a, o, u /ʒ/ antes de e o i |
GN, gn | /ɲ/ igual que la ñ |
GLI, gli | /ʎ/ como la ll del asturianu |
H, h | ye muda |
I, i | /i/ |
J, j | /j/ como la y |
L, l | /l/ |
M, m | /m/ |
N, n | /n/ /ŋ/ |
O, o | /u/ /ʊ/ si la pallabra lleva acentu grave /ɔ/ |
P, p | /p/ |
Q, q | /kw/ |
R, r | /r/ /ɺ/ |
S, s | /s/ /z/ |
S-C, s-c | /s-t͡ʃ/ |
T, t | /t/ |
U, u | /y/ como la u del francés |
V, v | /v/, en algunos casos /u/ |
Z, z | /z/ /s/ |
Piamontés | Francés | Italianu | Asturianu |
---|---|---|---|
Aleman | allemand | tedesco | alemán |
Abimé | abimer | sommergere | inundación |
Adress | adresse | indirizzo | direición |
Amusé | amuser | divertire | divertir |
Ambrassé | embrasser | abbracciare | abrazar |
Anlevé | enlever | allevare | aparear |
Anviron | environ | circa | unos |
Antamné | entamer | incominciare | entamar |
Anvìa | envie | voglia | desear |
Apress | après | dopo | depués |
Appelé | appeler | ciamare | llamar |
Anch'euj | aujourd'hui | oggi | güei |
Aragn | araignée | ragno | araña |
Arlev | relève | ricambio | recambiu |
Arsòrt | ressort | molla | primavera |
Articiòch | artichaut | carciofo | alcachofa |
As | as | hanno | tienen |
Asard | hasard | oportunità | oportunidá |
Atrapé | attraper | cattura | atrapar |
Assiëtta | assiette | piatto | platu |
Assè | assez | abbastanza | suficiente |
Bajé | bailler | sbadigliare | baillar |
Beceria | boucherie | macelleria | carnicería |
Bërgé | berger | pastore | pastor |
Biso | bijou | gioiello | xoya |
Blaga | blague | scherzo | chancia |
But | but | scopo | propósitu |
Boita | boîte | scatola | caxa |
Bòsch | bois | legno | madera |
Brisé | briser | rompere | pausa |
Bogé | bouger | muovere | mover |
Bonet | bonnet | cappello | sombreru |
Bòneur | bonheur | felicità | felicidá |
Car | car | perché | porque |
Cassé | casser | rompere | pausa |
Camion | camion | autocarro | camión |
Campé | camper | buttare | acampar |
Cadò | cadeau | regalo | regalu |
Cadrega | châise | sedia | cadril |
Caté | acheter | comprare | comprar/mercar |
Chité | quitter | lasciare | dexar |
Chèna | chaîne | catena | cadena |
Ciat | chat | gatto | gatu/muxín/muxu |
Ciòfeur | chauffeur | autista | xofer |
Ciar | char | carro | carruaxe |
Clavié | clavier | tastiera | tecláu |
Còfro | coffre | forziere | cofre/arca |
Còrbeila | corbeille | cesto | cestu |
Cress | crèche | asilo nido | trubiecu |
Cogé | coucher | coricare | atapecer |
Complent | complaint | lamentazione | llamentu |
Danger | danger | pericolo | peligru |
Darmage | dommage | danno | dañu |
Dëscrocé | décrocher | sganciare | desenganchar |
Dësrangé | déranger | disturbare | cafiar |
Degrò | degré | grado | gráu |
Dont | dont | di cui/del quale | de los cualos |
Dròlo | drôle | strano | estrañu |
Drapò | drapeau | bandiera | bandera |
Scran | écran | schermo | pantalla |
Euvra | œuvre | opera | ópera |
Eva | eau | acqua | agua |
Fat | fade | insipido | ensin sabor |
Fasson | façon | modo | manera/mou/xeitu |
Folar | foulard | fazzoletto da collo | bufanda |
Fusëtta | fusée | missile | misil |
Lapìn | lapin | coniglio | coneyu |
Lingeria | lingerie | biancheria | llencería |
Logé | loger | alloggiare | acomodar/agustar |
Gravé | graver | imprimere | imprentar/imprimir |
Grimassa | grimace | smorfia | visaxe |
Lerma | larme | lacrima | llárima |
Lésa | luge | slitta | trinéu |
Madama | madame | signora | señora |
Marié | marier | sposare | casase |
Mois | mois | mese | mes |
Menage | menage | gestione | xestión |
Mersi | merci | grazie | gracies |
Minusié | menuisier | falegname | carpinteru |
Mitoné | mitonner | cuocere a fuoco lento | cocinar a poco fueu |
Miroj | miroir | specchio | espeyu |
Meison | maison | casa | casa |
Mucioar | mouchoir | fazzoletto | pañuelu |
Monsù | monsieur | signore | señor |
Mojen | moyen | mezzo | mediu |
Monté | monter | salire | montar |
Mossé | mousser | spumare | espluma |
Mòt | mot | parola | pallabra |
Novod | neveu | nipote | nietu |
Parpajon | papillon | farfalla | caparina |
Partagé | partager | spartire | compartir |
Parèj | pareil | così | como |
Papé | papier | carta | papel |
Pie | pie | gazza ladra | pie |
Planeur | planeur | aliante | planiador |
Plent | plainte | querela | quexa |
Poas | pois | pisello | arbeyos |
Pom | pomme | mela | mazana |
Possé | pousser | spingere | emburriu/puxu |
Pròce | proche | vicino | próximu |
Ój | oui | se | sí |
Ordinator | ordinateur | computer | ordenador |
Òrange | orange | arancione | naranxa |
Reinura | rayure | graffio | rascuñu |
Rangé | arranger | aggiustare | iguar |
Ravin | ravin | burrone | desbentíu/ribayu |
Regret | regret | dispiacere | ofiensa |
Rèid | raid | rigido | ríxidu |
Ridò | rideau | tenda | cortina |
Sabòt | sabot | zoccolo | pezuña |
Sagrin | chagrin | preoccupazione | esmolición |
Sapin | sapin | abete | abetu |
Siresa | cerise | ciliegia | cereza |
Salòp | sale | sporco | puercu |
Spurì | pourri | appassito | podre |
Soagné | soigner | curare | curar/sanar |
Seurte | sortir | uscire | colar/salir |
Stropo | troupeau | gregge | arrebañó/rañó |
Stagera | étagere | scaffale | estante |
Sombr | sombre | scuro | escuru |
Tasté | tâter | assaggiare | sentir |
Toit | toit | tetto | teyáy |
Tisòire | cisoire | forbici | tisoria |
Tramblé | trembler | tremare | solmenar |
Travajé | travailler | lavorare | trabayar |
Tricoté | tricoter | lavorare a maglia | texer |
Tombé | tomber | cadere | cayer |
Utiss | outil | attrezzo | ferramienta |
Vila | ville | località | llocalidá |
Vitur | voiture | auto | auto |
Zibié | gibier | selvaggina | xuegu |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.